Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Պերփեռուժէն Յովհաննէս կայսր ՚ի բազմաց հետէ երկնէր ՚ի սրտի նուաճել զԼեւոն ընդ իւրեւ` ՚ի տեսանել նորա զնա օր քան զօր զօրացեալ. բայց երկնչէր եւս, զի գուցէ ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց նորա` յամօթ լիցի առաջի այլոց ազգաց. որովհետեւ Լեւոն սոսկ իշխան ոմն էր, եւ ինքն միահեծան կայսր: Այլ իբրեւ ետես, թէ նա էառ զբազում քաղաքս Յունաց ՚ի կողմանցն Իսաւրիոյ, պատրաստեցաւ խաղալ ՚ի վերայ նորա. հրաման եհան եւ շարժեաց զամենայն զօրութիւնս Յունաց. էառ ընդ իւր եւ զօրս յայլոց ազգաց, եւ եկն ամենայն բազմութեամբ յաշխարհն Կիւլիկիոյ:
       Լուեալ Լեւոնի զմեծապատրաստ արշաւանս կայսեր` ոչ համարձակեցաւ պատահիլ նմա. վասն զի յայնմ ժամանակի նիզակակիցք իւր չէին այնչափ հաշտ ընդ նմա. ուստի ել եւ ամրացաւ յանմատոյց լերինս հանդերձ տիկնաւն, եւ երկու որդւովքն` որոց անուանք էին Ռուբէն եւ Թորոս. իսկ երկու կրսեր որդիք նորա Մլեհ եւ Ստեփանէ ոչ էին առ նմա, այլ` գնացեալ էին յԵդեսիա առ լատին ազգականս մօր իւրեանց:
       Իբրեւ գիտաց կայսրն, թէ Լեւոն ապաստանեալ է ՚ի լերինս, առաքեաց զոր բազում զկնի նորա` հետամուտ լինել նմա. զի գո'նէ զդէմ կալցին նորա, որպէս զի մի ' յանկարծակի յարձակեսցի ՚ի վերայ իւր: Եւ ինքն յառաջ խաղացեալ` էառ անաշխատ զՄամեստիա, զՏարսոն եւ զԱտանա. եւ առաքեաց գունդ մի մեծ ՚ի վերայ Անարզաբայ. որ էր քաղաք ամուր` շինեալ ՚ի վերայ բարձր քարաժայռի` պատեալ անմատոյց պարսպաւ. եւ էին ՚ի նմա բնակիչք բազում ՚ի Հայոց` ամենեքին գրեթէ արք քաջք, եւ վառեալք զինու: Իբրեւ տեսին սոքա զպաշարիլ քաղաքին ՚ի Յունաց, ելեալ արտաքս` հարին եւ ցիրեւցան արարին զնոսա, եւ դարձան յետս:
       բ. Լուեալ զայս կայսերն ` խաղացոյց զամենայն զօրս ՚ի վերայ քաղաքին. եւ եկեալ պաշարեաց զայն յամսեանն յուլիսի` զաւուրս երեսուն եւ եօթն: Սկսան մարտնչիլ զօրք կայսեր ընդ քաղաքին, եւ քարինս մեծամեծս ձգէին բաբանօք յաշտարակս նորա. բայց քաղաքացիք առաւել եւս վտանգէին զնոսա` արձակելով ՚ի վերայ նոցա ո'չ միայն զքարինս, այլեւ հրացայտ երկաթս, որովք բազում հարուածս գործէին ՚ի նոսա, եւ զմեքենայս նոցա այրէին, եւ յանդգնութեամբ ծիծաղելով այպն առնէին զկայսրն եւ զզօրս նորա:
       Զայն տեսեալ կայսեր անկաւ ՚ի վարանս. եւ առ փոքր մի դադար տուեալ պատերազմի` ետ նորոգել զմեքենայսն, եւ կաւով ծեփել զայնոսիկ, զի մի ' վտանգեսցին ՚ի հրոյ: Այսպիսի մեքենայիւք պատերազմեալ Յունաց` կործանեցին զմի կողմն պարսպին, եւ մտին ՚ի ներքս. բայց հայք յանհնարինս զայրագնեալ ընդ այն` գազանաբար հարին զբազումս ՚ի նոցանէ, որք խուռն դիմէին ՚ի ներքս, եւ արեամբ յունաց ներկեցին զպողոտայս քաղաքին. եւ կանայք իսկ նոցա` ՚ի վերուստ զանօթս եւ զկարասիս ՚ի վերայ յունաց թոթափելով` շուարեցուցանէին զնոսա. եւ լինէր աղմուկ եւ շփոթ անհնարին ՚ի քաղաքի անդ եւ յամենայն փողոցս ձայն գուժի եւ գոչումն աղաղակի:
       Եւ ՚ի յորդել անչափ անհամար բազմութեան յունաց ՚ի ներքս` դիմեցին հայք ՚ի Վերնաբերդն. եւ անտուստ եւս պատերազմեալ` այնչափ կոտորեցին ՚ի յունաց, մինչեւ լցաւ քաղաքն դիակամբք: Բայց ՚ի վերջոյ երկուցեալ ՚ի վտանգէ սովու` ամենեքին առհասարակ ձայն տուեալ իջին ՚ի բերդէ անտի, եւ զամենայն դիմակացս իւրեանց յերկիր կործանեալ` ելին արտաքս. եւ թողին զքաղաքն ՚ի ձեռս կայսեր. եւ այսպէս թէպէտ եւ էառ կայսրն զԱնարզաբա, բայց ոչ ուրախացաւ ընդ այն` հայեցեալ յայնչափ կոտորած իւրոցն:
       գ. Անդ յԱնարզաբա փոքր մի հանգիստ տուեալ զօրացն, եւ յանձանձեալ զնոսա ՚ի վաստակոցն` եդ պահապանս քաղաքին, եւ դարձաւ ՚ի վերայ ամրոցին Վահկայ, որ դժուարամատոյցն էր. եւ պաշարեալ զայն` պատգամ խաղաղութեան առաքեաց ՚ի ներքս առ հայս` տալ զքաղաքն: Եւ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, ասէ կայսրն. ոչ մեկնեցայց ՚ի քաղաքէ աստի, մինչեւ ոչ առից զդա. թէպէտեւ վասն ընդ երկար պաշարելոյ զսա լիցի ինձ ալեւորիլ աստէն. ապա ազդ արար վերստին Հայոց, եւ ասէ. ածէ'ք զմտաւ` թէ քանի ' բարի լինիցի ձեզ, եթէ տայք ինձ զամուրդ խաղաղութեամբ. եւ քանի ' չարիք անցցեն ընդ ձեզ` յորժամ տեսանիցէք զզօրս իմ մտեալ ՚ի ներքս:
       Այլ այս բանք ՚ի զուր էին. քանզի ամենեքին նոքա` որք կային յամուրն, ինքնակամ ՚ի մարտ յօժարեալ էին: Եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ Կոստանդին անուն ՚ի Ռուբինեանց` այր երեւելի` հզօր զօրութեամբ, յաջողաձեռն եւ քաջամարտիկ, ոչ միայն պնդեալ քաջալերէր զքաղաքացիս ընդդէմ Յունաց ՚ի կռիւ, այլեւ ինքն իսկ բազում անգամ ` արձանացեալ ՚ի վերայ աշտարակի ամրոցին յանդիման Յունաց` յունական բարբառով ՚ի վերուստ անտի բանս թշնամանաց արձակէր ՚ի կայսրն, եւ կսկծելի նախատանօք անդոսնէր զզօրութիւն հոռոմոց:
       Ընդ որ յանհնարինս սրտմտեալ կայսերն` գոչէր բարկութեամբ եւ վարանէր, եւ հնարիւք իմն դուն գործէր զբռամբ ածել զայրն: Բայց Կոստանդին յուսացեալ յիւրոյ անձին կորովութիւն, եւ պանծացեալ ՚ի բնաձիր իւր արութիւն` ծաղր առնէր զնա, եւ ծիծաղէր ՚ի վերայ ճակատու զորաց նորա. եւ գրգռէր զյոյնս հանել զոք ընդդէմ իւր ՚ի մենամարտութիւն: Ապա հրաման ետ կայսրն հարիւրապետաց իւրոց, զի գտեալ զոք ՚ի զօրացն` յառաջ մատուսցեն, որ կարասցէ զդէմ ունիլ Կոստանդեայ: Եւ նոցա ՚ի խնդիր ելեալ գտին յայնչափ բազմութեան զմի ոմն Եւստռատիոս անուն ՚ի Մակեդոնեան գնդէ : Որոյ առեալ ասպար մեծ երկայնաձիգ ՚ի չափ հասակի առն, եւ սուսեր սուր պողովատիկ, եւ քաջ սպառազինեալ անգծելի զրահիւք` ել ՚ի բանակէ անտի, եւ մատեաւ յոտս բլրոյն. ձայն ետ Կոստանդեայ իջանել առ վայր մի ՚ի պարսպէն, եւ մենամարտիլ ՚ի դաշտի` ո'չ նախատանօք, այլ ` քաջութեամբ:
       Յայն բարբառ` ըստ ասելոյ Նիկետասայ` խիզախմամբ ընդոստուցեալ Կոստանդեայ, եւ իբրեւ զկայծակն փայլատակեալ յամպոյ, կամ որպէս այծեամն վազեալ` սլացաւ եւ դիմեաց ՚ի վերայ Եւստռատիոսի , ունելով ՚ի ձեռին սպիտակ բոլորշի վահան. յորոյ ՚ի միջին ՚ի յուռուցեալ տեղին նշան խաչի էր քանդակեալ: Եւ հասեալ յախոյեանն` հարկանէր զասպար նորա, եւ ոչ տայր թոյլ նմա հարկանել զինքն. եւ նա թէպէտ եւ բազում անգամ ՚ի վեր ամբառնայր զձեռն հարկանել, այլ` յերագութենէ Կոստանդեայ ոչ կարէր դիպեցուցանել:
       Զայն տեսեալ բազմութեան բանակին Յունաց` բարձրագոչ աղաղակաւ ձայնէին առ Եւստռատիոս` զօրանալ ընդդէմ ախոյենին. հա'ր ասեն` հա'ր եւ դու: Եւ նա ՚ի ձայնէ անտի զօրացեալ` եհար ամենայն զօրութեամբ, եւ ջաղխեաց զՎահան Կոստանդեայ. այլ ոչինչ վնասեաց նմա: Տեսեալ Կոստանդեայ, թէ Վահան իւր անպիտանացաւ, դարձաւ ընդ կրունկն. եւ որպէս թէ զամօթի հարեալ` ոչ եւս երեւեցոյց զինքն յանդիման Յունաց:
       Իսկ կայսրն սաստկացուցեալ զպատերազմն ՚ի վերայ Վահկայ` յետ սակաւ աւուրց էառ զայն. եւ յառանձին տեղւոջ յանպատրաստի գտեալ զԿոստանդին` ձերբակալ արար զնա. եւ կապեալ ՚ի շղթայս` առաքեաց նաւու ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ ՚ի հասանել նաւուն ՚ի տեղի ուրեք յեզր ծովուն` յարուցեալ Կոստանդեայ գիշերայն ՚ի վերայ պահապանաց` զբազումս սրակոտոր արար անդէն. եւ ՚ի ձեռն ծառայից իւրոց արձակեալ ՚ի շղթայից` ճողոպրեաց զանձն փախստեամբ: Բայց մինչչեւ էր նորա նոր ինչ վնաս գործեալ Յունաց , դաւաճանութեամբ ոմանց ՚ի Հայոց վերստին ըմբռնեալ մատնեցաւ ՚ի ձեռս կայսեր. իսկ թէ յետոյ զի'նչ պատահեցաւ նմա, ոչ ինչ յիշատակեն պատմիչք:
       դ. Իսկ այն զօրք` զորս առաքեաց կայսրն ՚ի վերայ Լեւոնի` խափանել զարշաւանս նորա, գտեալ զնա յանձուկ հովտի միում, շուրջ պաշարեալ փակեցին զնա անդ զաւուրս բազումս. եւ ոչ համարձակէին յարձակիլ ՚ի վերայ նորա: Եւ յերկարիլ պաշարմանն վտանգեալ Լեւոնի ՚ի սովոյ` ետ զանձն ՚ի ձեռս նոցա. եւ նոցա կալեալ զնա եւ զորդիս նորա եւ զտիկինն` ածին կապանօք առաջի կայսերն. եւ կայսրն անպատմելի խնդութեամբ զուարճացեալ, եւ իբրեւ թէ հրաշք իմն զիրսն կարծեցեալ` հրամայեաց պահել զնոսա ՚ի զգուշութեան:
       Եւ ապա տիրեալ կայսեր բոլոր աշխարհին Լեւոնի` կացոյց յամենայն քաղաքս նորա վերակացուս ՚ի Յունաց. եւ վարեալ ՚ի սահմանաց անտի զզօրս Հայոց` եդ ՚ի տեղի նոցա երկոտասան հազարս ՚ի զօրաց իւրոց ՚ի պահպանութիւն աշխարհին: Եւ ինքն առեալ ընդ իւր զԼեւոն ընտանեօքն հանդերձ` դարձ արար եւ եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ եդ զնոսա երկաթի կապանօք ՚ի բանտի. ընդ նոսա տարաւ եւ զպատկեր տիրամօրն, զոր բերեալ էր Թորոսի առաջնոյ ՚ի Մարաշոյ, եւ եդեալ էր յեկեղեցւոջ անարզաբայ. եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1137. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց. ՇՁԶ. ՚ի ԺԵ. ամի պայազատութեանն Լեւոնի:
       Յետ այսորիկ իբրեւ էանց տարի մի, թախանձեալ կայսրն յաղաչանաց բարեկամացն Լեւոնի` եհան զնա եւ զորդիս նորա ՚ի բանտէ, եւ զարդարեաց զնոսա ՚ի հանդերձս շքեղս, եւ պահէր առ իւր ՚ի պալատն արքունի. երբեմն ՚ի ճաշ հրաւիրէր, եւ երբեմն ընդ իւր շրջեցուցանէր զնոսա փառօք` հեծեալ յերիվար, յորժամ գնայր ուրեք արտաքս կամ` ՚ի զբօսանս որսոյ. եւ Ռուբէն անդրանիկ որդի Լեւոնի բազում անգամ կայր ՚ի սպասու կայսերն իբրեւ զմի ոք յորդւոց ազատաց:
       Պատմէ Վահրամ, թէ յաւուր միում ՚ի գնալ կայսեր ՚ի բաղանիս հանդերձ Լեւոնիւ, Ռուբէն որդի նորա` որ անդէն ծառայէր կայսերն, կամելով պատիւ մեծ ընծայել նմա իւրով քաջութեամբ ` արար զայսպիսի ինչ. զմեծ մարմարոնեայ աւազանն` որ լցեալ էր ջերմ ջրով, եւ պնդեալ էր հաստատութեամբ ՚ի յատակ բաղանեացն առ որմով, զոր ոգիք չորք չէին բաւական շարժել, ՚ի վեր էառ ձեռամբք. եւ իբրեւ անօթ ինչ թեթեւ եբեր եւ եդ առաջի կայսերն: Զայն տեսեալ կայսեր եւ ծառայից նորա` զահի հարան եւ ապշեցան ՚ի զօրութենէ ուժոյ նորա. նոր Սամփսոն երեւցաւ ասեն ՚ի միջի մերում:
       Բայց այս զօրութիւն ուժոյ նորա եղեւ պատճառ մահու նորին . քանզի բազմաց ՚ի ծառայից կայսերն մախացեալ ընդ նա` բազում ինչ ամբաստան եղեն զնմանէ առաջի կայսեր: Եւ կայսրն հաւատացեալ բանից նորա, մանաւանդ թէ ինքն եւս նախանձեալ ընդ նա` կուրացոյց զերկոսին աչս նորա. եւ նա ՚ի ցաւոց անտի մեռաւ: Եւ ապա կասկածեալ կայսերն` թէ գուցէ հայր նորա չար ինչ գործեսցէ վասն մահու որդւոյ իւրոյ, վերստին կալաւ եւ կապեաց զնա. եւ եդ ՚ի բանտի հանդերձ որդւով նորա Թորոսիւ:
       Կացեալ սոցա ՚ի բանտի զժամանակ ինչ` խնդրէին ՚ի Տեառնէ առնել այցելութիւն ՚ի դառն վտանգի իւրեանց: Եւ ՚ի նոյն աւուրս երազ ետես Թորոս, եւ պատմեաց Լեւոնի հօր իւրում, եւ ասէ. տեսի յանուրջս զայր մի փառաւոր, որ մտնեալ աստ` ետ ինձ նկանակ մի հացի, յորոյ վերայ եդեալ կայր ձուկն. եւ ես իբրեւ առի զայն, եւ կայի հիացեալ, դու զնոյն խնդրեցեր յինէն, այլ ոչ կերեր անտի: Զայս լուեալ Լեւոնի` ասէ ցնա ցնծութեամբ. ուրա'խ լեր, որդեա'կ իմ, քանզի յետ տառապանացս այսոցիկ` զոր ընդ իս կրցեր, եկեսցէ ժամանակ, զի տիրեսցես դու բոլոր երկրին` զոր կորուսաք. զի զայս ցուցանէ նկանակն այն. եւս եւ տիրեսցես ծովու, որ նշանակեցաւ քեզ ձկամբ. այլ ես ոչ տեսից զայդ: Եւ յետ այսորիկ իբրեւ էանց ամ մի, եհաս վախճան կենաց Լեւոնի, եւ մեռաւ ՚ի բանտի անդ. եւ կայսրն գթացեալ ՚ի Թորոս յորդի նորա` եհան զնա ՚ի բանտէ անտի. եւ պահեաց առ իւր իբրեւ զառաջինն. եւ եղեւ Թորոս սիրելի յաչս նորա եւ յաչս ամենայն ծառայից նորին, եւս եւ ամենայն մեծամեծաց. զի էր երիտասարդ զուարթամիտ եւ քաղցրախօս, եւ խոհական եւ գեղեցկատեսիլ, եւ արնութեամբ սրտի գերագոյն քան զամենեսին` որք յայնմ ժամանակի էին քաջք: Եւ վասն այսր իսկ թէպէտ եւ ոմանց նախանձաբեկ լեալ ընդ նա` ամբաստանէին զնմանէ վասն պէսպէս իրաց առ կայսրն, որպէս արարին զՌուբենայ, բայց կայսրն ոչ անսացեալ բանից նոցա` սիրէր եւ ՚ի պատուի ունէր զնա:
       Յայնմ ժամանակի յարձակեալ բազմութեան սկիւթացւոց ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ` առին զբազում քաղաքս. եւ կայսրն ժողովեալ զզօրս իւր` խաղաց ՚ի վերայ նոցա, եւ եկեալ նստաւ ՚ի քաղաքն Անարզաբայ: Եւ ՚ի յամել նորա անդ փոքր մի ժամանակ` կոչեաց առ ինքն զԳրիգոր կաթուղիկոս Հայոց եւ զեղբայր նորա զՆերսէս, ըստ որում` գրէ Լամբրոնացին ՚ի ներբողեան Շնորհալւոյն, եւ բազմեցուցեալ զնոսա առ իւր պատուով մեծաւ` եհարց ՚ի վերայ պէսպէս իրաց եւ կրօնից Հայոց. եւ առեալ ՚ի նոցանէ իմաստուն պատասխանի ամենայն հարցմանց` զարմացաւ յոյժ. զի ոչ այնպիսի կարծէր զհայս. եւ այնուհետեւ առաւել եւս յորդորէր զիւրսն մի ' նեղել զնոսա վասն կրօնի: Եւ զկնի այսորիկ նա ինքն կայսրն յաւուր միում իբրեւ գնաց յորս երէոց` եհաս նմա անդէն վախճան կենաց իւրոց. յայնժամ վաղվաղակի զմռսեալ ծառայից նորա զմարմին նորին` եդին յարկեղ տապանի. եւ առեալ տարան ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ Յունաց կրտսեր որդի նորին Յովհաննու կայսեր Մանուէլ Առաջին` Կոմնենոս, այն` որ ՚ի գիրս Հայոց կոչի Կեռ Մանուէլ կամ` Կիռ Մանիլ:
       ե. Այլ Թորոս որդի Լեւոնի` որ մնացեալ էր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ՚ի մեռանիլ Յովհաննու կայսեր ` եդ ՚ի մտի գնալ ՚ի ծածուկ ՚ի Կիւլիկիա, այլ ոչ կարաց նոյնժամայն կատարել զխորհուրդ իւր, մի` զի մեծ խռովութիւն էր յայնոսիկ կողմանս յարշաւանաց այլազգեաց. եւ միւս եւս` զի մեծատուն կին մի յազգէ Յունաց սաստիկ սիրով յարեալ ՚ի նա` հաճեցոյց զնա ամուսնանալ ընդ ինքն, տուեալ ՚ի ձեռս նորա զամենայն զգանձս իւր:
       Եւ ՚ի յաջորդ ամի իբրեւ մեռաւ կինն, առեալ Թորոսի զամենայն գանձս նորա` ել զանխուլ յաշխարհէն Յունաց, եւ գնաց նաւով իբրեւ վաճառական ոք ՚ի սահմանս Անտիոքայ. եւ դիմեաց անտի ՚ի Կիւլիկիա, եւ ՚ի լերինս Տորոսի. եւ անդ յայտնեաց զինքն քահանայի միում ՚ի ծածուկ, եթէ որդի եմ Լեւոնի: Եւ նորա լուեալ զայս` ուրախ եղեւ յոյժ . եւ առեալ տարաւ զնա ՚ի տուն իւր, եւ պահէր իբրեւ ՚ի ծածուկ. եւ ընդ ոմանց ասելոյ, եդ զնա ՚ի գործ հովուութեան, զի թաքուն մնասցէ առ ժամանակ մի: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի բազմութիւնք Հայոց` որք մնացեալ էին ՚ի լերինս Տորոսի, նեղեալ էին յոյժ յազգէ Յունաց, եւ ցանկային գտանել զնախնի ազատութիւն իւրեանց, մատուցեալ երիցուն առ մեծամեծս` յայտնեաց նոցա վասն Թորոսի: Եւ իբրեւ լուան զայս, իսկոյն առին յիւրեանս զԹորոս, եւ ՚ի մի միաբանութիւն եկեալ արանց քաջաց աւելի քան զտասն հազարաց` եղեն նմա թիկունք. որովք զօրացեալ Թորոսի` դիմեաց նախ ՚ի վերայ բերդին վահկայ եւ ամուտայ. եւ էառ ՚ի ձեռաց Յունաց. եւ ապա յարձակեալ ՚ի վերայ այլոց քաղաքաց, եւս եւ գաւառաց բազմաց` էառ եւ զնոսա, զԱնարզաբա, զԱտանա, զՍիս, եւ զԱռիւծ բերդ, եւ այլն. եւ զօրացաւ յոյժ յոյժ. եւ արար մեծամեծ իրս յառաջնում ամի անդ իշխանութեան իւրոյ: Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի գործս քաջութեան հանդիսացեալ զօրանայր, եհաս առ նա եւ եղբայր իւր Ստեփանէ հանդերձ Մլեհաւ` փախուցեալ` ՚ի կողմանցն Եդեսիոյ ՚ի պաշարման նորա. զորմէ գրեսցուք ՚ի յաջորդ գլուխդ. եւ եղեն բազկակից Թորոսի. եւ վառեալ ՚ի նախանձ վրիժու ընդդէմ Յունաց վասն մահուան հօր եւ եղբօր իւրեանց` վանեցին զնոսա յամենայն սահմանաց Կիւլիկիոյ, եւ արարին հալածական զզօրս Յունաց եւ զբազումս ՚ի նոցանէ` որք մնացին ՚ի քաղաքս Կիւլիկիոյ, մերկացուցին ՚ի ստացուածոց իւրեանց: