ա.
Համբաւ
քաջութեան
գործոց
Թորոսի
իշխանին
Հայոց
հասեալ
յականջս
Կիռ
Մանուէլ
կայսեր`
շարժեաց
զնա
՚ի
սրտմտութիւն
բարկութեան
ընդդէմ
նորա.
եւ
ապա
առաւել
եւս
գրգռեալ
յիշխանացն
Յունաց`
յորդորեաց
զիշխանն
Իկոնիոյ
այսինքն
Ղոնիայու`
զՄաղսուտ
ամիրայն`
յարձակիլ
՚ի
վերայ
Թորոսի,
եւ
վանել
զնա`
խոստացեալ
տալ
նմա
բազում
ինչ:
Եւ
քանզի
նա
յառաջագոյն
իսկ
յօժարեալ
էր
դիմել
՚ի
կողմանս
Կիւլիկիոյ,
՚ի
գրգռիլ
իւրում
՚ի
կայսերէ`
առաւել
եւս
մղեալ
՚ի
նոյն
կամս,
վաղվաղակի
գումարեաց
զօր
բազում
յոյժ,
եւ
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
Թորոսի:
Եւ
նորա
առեալ
զգունդ
զօրաց
իւրոց`
ել
ընդդէմ
Մաղսուտայ.
եւ
պատահեալ
իրերաց
՚ի
լերինս`
բանակեցան
հանդէպ
միմեանց:
Տեսեալ
Մաղսուտայ`
եթէ
զօրք
Հայոց
ամենեւին
աներկիւղ
կան ,
եւ
վստահութեամբ
պատրաստին
՚ի
պատերազմ,
անկաւ
՚ի
կասկած,
եւ
խորհեցաւ
հաշտութիւն
խօսիլ
ընդ
Թորոսի.
որոյ
վասն
առաքեաց
առ
նա
պատգամաւորս:
Եւ
Թորոսի
յօժարութեամբ
յանձն
առեալ`
հաստատեաց
՚ի
միջի
դաշն
սիրոյ
եւ
միաբանութեան
հանդերձ
երդմամբ .
եւ
Մաղսուտ
ելեալ
գնաց
խաղաղութեամբ
՚ի
տեղի
իւր:
Զայս
լուեալ
կայսերն`
զայրացաւ
յոյժ.
եւ
գումարեալ
զօր
բազում
՚ի
ձեռս
Անդրոնիկեայ
Կեսարոսի
հօրեղբօրորդւոյ
իւրոյ`
առաքեաց
՚ի
վերայ
Թորոսի.
պատուէր
տուեալ
նմա
ջնջել
զամենայն
հայս
զբնակեալս
՚ի
Կիւլիկիա
եւ
՚ի
լերինս
Տորոսի.
եւ
՚ի
խաղալ
նորա
անդր`
եղեն
նմա
ձեռնտու
եւ
այլ
կուսակալք
Յունաց.
ընդ
որս
եւ
Վասիլ
ոմն
իշխան`
որ
տէրն
էր
Բարձրբերդոյ
եղբայր
քաջին
Տիգրանայ
վախճանելոյ`
ազգաւ
հայ,
եւ
կրօնիւք
յոյն.
յորոյ
՚ի
ձեռաց
առեալ
էր
Թորոս
զամրոց
նորա:
Իբրեւ
լուաւ
Թորոս
զդիմել
Անդրոնիկեայ
՚ի
վերայ
իւր
առաքեաց
առ
նա
պատգամաւորս,
եւ
ասէ.
ես
հնազանդ
եմ
քում
թագաւորի,
եթէ
իշխեսցէ
իրաւամբք.
իսկ
եթէ
կամիցի
բռնանալ,
ապաքէն
սակաւուք
եւս
կարէ,
եւ
ընդէ՞ր
է
նմա
առաքել
զքեզ
՚ի
վերայ
իմ
այդչափ
բազմութեամբ
զօրաց:
Իսկ
Անդրոնիկեայ
արհամարհեալ
զպատգամաւորս
նորա
ասէ.
իրաւունք
կայսեր
այս
է,
զի
կապեցից
զքեզ
նովին
շղթայիւք,
որով
կապեցաք
զհայր
քոյ:
Զայս
լուեալ
Թորոսի`
ծանրացասումն
եղեւ.
եւ
առեալ
զգունդ
զօրաց
իւրոց`
զհետեւակսն
եդ
՚ի
դարանի
՚ի
կիրճս
ճանապարհաց,
ընդ
որս
հարկ
էր
անցանել
Յունաց,
եւ
ինքն
հեծելազօրօքն
հատեալ
՚ի
յետուստ
զճանապարհ
նոցա`
եկն
եւ
նստաւ
՚ի
Բարձրբերդ:
Եւ
՚ի
խաղալ
յառաջ
զօրացն
Յունաց,
յարձակեալ
՚ի
վերայ
նոցա
հետեւակ
զօրացն
Թորոսի`
հարին
զնոսա
՚ի
սուր
սուսերի,
եւ
կոտորեցին
զնոսա.
եւ
կալան
զամենայն
իշխանս
Յունաց`
որք
էին
ընդ
նոսա ,
ընդ
որս
եւ
զՎասիլ.
եւ
առեալ
զաւար
նոցա
բազում
բերին
առ
Թորոս:
Իսկ
զօրավարն
Անդրոնիկէ
քանի
մի
արամբք
մազապուրծ
զերծեալ
՚ի
կոտորածէ
անտի`
գրեաց
առ
կայսրն
վասն
ամենայն
անցից
պատերազմին
եւ
վնասուն
եւ
գերութեանն,
պատճառս
եդեալ
զթուլութիւն
զօրաց
իւրոց,
եւ
թէ`
Թորոս
նենգութեամբ
եւ
սուտ
երդմամբ
պաշարեալ
եւ
վանեալ
իցէ
զինքեանս,
եւ
՚ի
գերութիւն
վարեալ
զիշխանս:
բ.
Լուեալ
կայսեր
զայսպիսի
անցս`
որում
ակն
ոչ
ունէր,
դառնացաւ
յանձն
իւր,
եւ
տրտմեցաւ
յոյժ,
մանաւանդ
՚ի
վերայ
գերութեան
երեւելի
իշխանաց
իւրոց:
Եւ
ապա
առաքեալ
հրեշտակս
առ
Թորոս`
խնդրեաց
՚ի
նմանէ
զիշխանսն
գնովք
գլխոց
նոցին:
Իբրեւ
յանդիման
եղեն
Թորոսի
հրեշտակք
կայսերն,
եւ
ծանուցին
նմա
զպատգամսն,
խօսեցաւ
ընդ
նոսա
Թորոս
եւ
ասէ.
միթէ
այդչափ
յարգո՞յ
իցեն
իմ
գերիք
յաչս
կայսեր,
զի
կամի
գնել
եւ
իշխան
կարգել
զնոսա`
՚ի
թագաւորութեան
իւրում:
Եւ
յոչ
տալ
նոցա
պատասխանի`
եհարց
ցնոսա
Թորոս.
քանո՞յ
արժիցեն`
զորս
խնդրէքդ:
Լուեալ
նոցա
զայսպիսի
բանս`
անկան
՚ի
վարանս.
զի
թէ
ասէին,
բազում
ինչ
արժեն,
պարտ
էր
բազումս
վճարել.
իսկ
եթէ
ասէին
սակաւ,
նուաստութիւն
համարէին
զայն
Հոռոմ
իշխանացն.
ապա
ասեն
ցնա.
քաջ
գիտէ
իշխանդ
մեծ`
զոր
արժեն
նոքա:
Իսկ
Թորոս
ասէ.
նոքա
թէ
արժէին
ինչ
առաջի
իմ,
եւ
ոչ
իսկ
վաճառէի
զնոսա.
դուք
զոր
ինչ
եւ
գիտէք`
տո'ւք.
եւ
առեալ
տարա'յք
զգերիսդ:
Խորհուրդ
՚ի
մէջ
առեալ
անդէն
դեսպանացն`
հաճեցան
յաւէտ
զբազում
գանձս
տալ,
եւ
գնել
զիշխանս
իւրեանց,
քան
սակաւ
գնով
անարգս
երեւեցուցանել
զնոսա
յաչս
Հայոց:
Ապա
գնացեալ
բերին,
եւ
մատուցին
առաջի
Թորոսի
զգանձսն`
յորժամ
նստեալ
էր
յատենի:
Եւ
նորա
կոչեալ
առ
ինքն
զհետեւակ
զօրս
իւր`
անդէն
առաջի
դեսպանաց
բաշխեաց
՚ի
նոսա
զամենայն
զառեալ
գանձսն:
Իսկ
՚ի
հարցանել
ցնա
դեսպանաց,
թէ
ընդէ՞ր
զայդչափ
գանձս
ոսկւոյ
բաշխես
յանարգ
մարդիկ,
ժպտեալ
Թորոսի
ընդ
բանս
նոցա
ասէ.
զի
դարձեալ
կալցին
զիշխանս
եւ
զսեւաստոսս
ձեր,
եւ
ածցեն
առաջի
իմ
կապանօք:
Զայսպիսի
բանս
լուեալ
նոցա
՚ի
Թորոսէ`
ո'չ
բարկացան,
որչափ
թէ
զարմացան.
եւ
ելեալ
անտի`
եկին
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
հանդերձ
իշխանօքն,
եւ
պատմեցին
կայսեր`
զոր
միանգամ
տեսինն:
Եւ
կայսրն
եւս
զարմացեալ
ընդ
այն`
կամեցաւ
հաշտութիւն
խօսիլ
ընդ
Թորոսի.
եւ
միջնորդ
կացուցեալ
զկոմսն
Անտիոքայ`
հաստատեաց
դաշն
խաղաղութեան
ընդ
նմա.
եւ
խնդրեալ
՚ի
նմանէ
զքաղաքն
Անարզաբայ`
էառ
զայն
՚ի
պարգեւս.
եւ
կացոյց
իշխան
՚ի
վերայ
քաղաքին
զմի
ոմն
յազգէն
Յունաց:
Կայր
յայնժամ
անդ
եկեղեցի
մի
մեծ`
այն
է
սուրբ
զօրավարք,
զոր
շինեալ
էր
Թորոս
Առաջին.
եւ
զի
ըստ
սովորութեան
ժամանակին
ոչ
նստէր
անդ
եպիսկոպոս.
քանզի
եպիսկոպոսունք
Հայոց
ո'չ
՚ի
քաղաքս,
այլ
՚ի
վանորայս
բնակէին,
թողեալ
զժողովուրդն
՚ի
ձեռս
երիցանց,
վասն
այսորիկ
եդ
կայսրն
յեկեղեցւոջ
անդ
՚ի
վերայ
Հայոց
զեպիսկոպոս
յոյն.
եւ
սահմանեաց
նմա
թոշակ
յաշխարհէ
անտի
Կիւլիկիոյ:
Իսկ
յետ
ժամանակաց
իբրեւ
առին
վերստին
զայն
հայք,
արտաքսեցին
զյոյն
եպիսկոպոսն,
եւ
թողին
զեկեղեցին
առանց
եպիսկոպոսի
եւ
առաջնորդի:
Այսպէս
էր
եւ
յայլ
քաղաքս
եւ
այս`
վասն
անդադար
պատերազմաց.
զորմէ
եւ
երկար
գրէ
Լամբրոնացին
՚ի
ճառս
ժառանգաւորաց:
գ.
Ընդ
այն
ժամանակս
սկսան
սաստկանալ
պատերազմունք
յայլեւայլ
կողմանս
արեւելեայց.
յորս
օր
քան
զօր
զօրանային
սկիւթացիք
՚ի
վերայ
այլոց
ազգաց,
մանաւանդ
՚ի
վերայ
լատինացւոց:
Եւ
Մաղսուտ
ամիրայն
եւս
յաջողակ
գտեալ
յամենայնի
առնէր
մեծամեծ
յաղթութիւնս
գրեթէ
յամենայն
տեղիս:
Եկն
սա
զօրօք
բազմօք
՚ի
վերայ
քաղաքին
Մարաշոյ,
որ
էր
՚ի
ձեռս
լատինացւոց.
եւ
պատերազմեալ
ընդ
նմա`
էառ
զայն
փոքու
աշխատանօք.
եւ
անտի
ասպատակ
սփռեալ
յամենայն
սահմանս
երկրին
Եփրատացւոց`
արար
բազում
հարուածս ,
եւ
գերեաց
զանթիւ
մարդիկ:
Եւ
՚ի
տեղիս
տեղիս
երդումն
տուեալ`
իջոյց
զքրիստոնեայս
յամրոցաց
նոցա,
եւ
վարեաց
՚ի
գերութիւն,
եւ
առեալ
տարաւ
յերկիր
իւր
յաշխարհն
Լիկայոնիա
կամ
Իկոնիա,
որ
այժմ
սահման
Ղոնիայու
կոչի:
Զայսպիսի
աղէտս
թշուառութեանց
տեսեալ
Գրիգորի
կաթուղիկոսի`
որ
նստէր
՚ի
դղեկին
իւրում
Ծովք
կոչեցեալ,
խորհեցաւ
մեկնիլ
անտի,
եւ
գնալ
՚ի
դղեակն
Հռոմկլայ,
զի
այն
էր
ամրոց
անառիկ
շինեալ
՚ի
վաղ
ժամանակաց
յեզր
Եփրատ
գետոյ.
զորոյ
զերկոսին
կողմանսն
պատէր
Մարզման
գետն`
իջեալ
յԵփրատ.
եւ
էր
յառաջնմէ
այս
դղեակ
՚ի
ձեռս
Գող
Վասլի
իշխանին
Հայոց,
այլ
յայնմ
ժամանակի
անկեալ
էր
՚ի
ձեռս
լատինացւոց,
եւ
էր
ընդ
իշխանութեամբ
տիկնոջ
կոմսին
Ճոսլինոյ:
Անդ
գնաց
Գրիգոր
կաթուղիկոս
հանդերձ
եղբարբ
իւրով
Ներսեսիւ,
եւ
բնակեցաւ
՚ի
յանդորրու`
ընդ
պաշտպանութեամբ
այնորիկ
բարեպաշտ
տիկնոջ,
որ
եւ
բազում
խնամս
ցուցանէր
նոցա.
եւ
բանիւք
նոցա
սփոփիւր
սիրտ
նորա`
շինեալ
՚ի
հրեշտակային
վարուց
նոցին:
դ.
Իսկ
՚ի
յաջորդ
ամի
դարձեալ
դիմեալ
Մաղսուտ
ամիրային
՚ի
վերայ
Թլպաշարայ,
ուր
նստէր
նա
ինքն
կոմսն
Ճոսլին,
կանգնեաց
զնովաւ
մեքենայս
եւ
սաստկապէս
պատերազմեալ
ընդ
նմա`
վտանգեաց
յոյժ
զբերդն.
բայց
ոչ
կարացեալ
մուտ
գտանել
՚ի
ներքո`
դադարեցաւ
՚ի
պատերազմելոյ.
եւ
խորհէր
հնարիւք
առնուլ
զքաղաքն:
Լուեալ
Վասլի
իշխանի
եղբօր
Գրիգորի
կաթուղիկոսի
ազդարարութեամբ
տիկնոջ
Ճոսլինոյ
զպաշարիլ
Թլպաշարայ,
եւ
զվտանգիլ
նորա
յայլազգեաց,
էառ
զզօրս
իւր
հանդերձ
եղբարբ
իւրով
Շահանաւ`
որ
զօրավար
կոչիւր,
եւ
փութանակի
գնաց
յօգնութիւն
Ճոսլինոյ :
Եւ
մերձ
լեալ
՚ի
քաղաքն
երկոքին
եղբարք
կորովիք,
եւ
տեսեալ
զբազմութիւն
զօրաց
թշնամեացն`
յանկարծակի
անկան
՚ի
վերայ.
եւ
արարին
մեծամեծ
քաջութիւնս.
մինչեւ
զարմացուցանել
զիշխան
նոցա:
Իսկ
Ճոսլինոյ
ոչ
գիտացեալ`
թէ
ժամանեալ
իցէ
անդր
Վասլի ,
եւ
տեսեալ
զաղմուկ
շփոթութեան
թշնամեացն,
զարմանայր`
թէ
զի՞նչ
իցէ.
եւ
ապա
ինքն
եւս
սկսաւ
սաստկացուցանել
՚ի
վերուստ
անտի
զմարտն.
մինչեւ
իսպառ
վտանգիլ
թշնամեաց,
եւ
փախչիլ
անտի:
Եւ
իբրեւ
գիտաց
Ճոսլին,
եթէ
Վասլի
էր
այն
գործ
յաղթութեան,
բազում
պատիւ
եցոյց
նմա.
եւ
արձակեաց
փառօք
՚ի
քաղաք
իւր
՚ի
Կարկառ:
Իսկ
զօրավար
այլազգեացն`
որոյ
անուն
էր
Խորսան,
գիտացեալ
զդառնալ
Վասլի`
դարանամուտ
եղեւ
նմա
՚ի
ճանապարհի.
եւ
յանկարծակի
դիմեալ
՚ի
վերայ
նորա`
կալաւ
զնա,
եւ
զչորեք
հարիւր
արս
նորա
ընդ
նմա.
եւ
առեալ
եբեր
զնոսա
հանդէպ
քաղաքին
Կարկառոյ,
ուր
էր
կին
Վասլի
եւ
որդիք
նորա.
եւ
խնդրէր
զամրոցն.
ապա
թէ
ասէ
ոչ
տայք ,
սպանանեմ
աստ
զՎասիլ:
Յայնժամ
աղաչեցեալ
զնա
տիկնոջն`
էառ
՚ի
նմանէ
յետկար
երդման,
զի
մի
'
ինչ
վնասեսցէ
առն
իւրում,
եւ
ոչ
այնոցիկ`
զորս
գերեալ
էր
ընդ
նմա.
եւ
ետ
զամրոցն
՚ի
ձեռս
նորա :
Ապա
տիրեալ
Խորսանայ
ամրոցին
Կարկառոյ,
եւ
եդեալ
՚ի
նմա
պահապանս`
ել
եւ
գնաց
յերկիր
իւր.
տարաւ
ընդ
ինքեան
եւ
զՎասիլ
հաւանութեամբ
նորա
եւ
տիկնոջ
նորին.
եւ
եցոյց
նմա
բազում
սէր.
եւ
ետ
նմա
երկիր
կալուածոց
՚ի
ժառանգութիւն
յաշխարհին
Լիկայոնիոյ:
Իսկ
կին
նորա
գնաց
՚ի
Հռոմկլայ
հանդերձ
որդւովք,
եւ
նստաւ
անդ.
ուր
մին
յորդւոց
նորա
Գրիգոր
կոչեցեալ`
սնաւ
՚ի
կաթուղիկոսարանի.
որ
եւ
յետոյ
նստաւ
կաթուղիկոս
զկնի
Շնորհալւոյն,
Գրիգոր
Տղայ
անուանեալ:
ե.
Յետ
այսորիկ
՚ի
գնալ
Ճոսլինոյ
զօրօք
յԱնտիոք
առ
՚ի
խորհելոյ
ընդ
կոմսի
քաղաքին
զխորհուրդ
վանելոյ
զթշնամիսն,
կալեալ
եղեւ
՚ի
ճանապարհի
՚ի
զօրաց
Նուրատինայ
իշխանին
Բերիոյ
եւ
տարեալ
եղեւ
անդր.
ուր
եւ
մեռաւ
իսկ.
եւ
եղեւ
սուգ
մեծ
ազգին
լատինացւոց.
զի
յայնմ
ժամանակի
նա
միայն
էր
երեւելի
իշխան
՚ի
կողմանս
Միջագետաց,
եւ
Փոքուն
Ասիոյ.
եւ
արար
՚ի
վերայ
նորա
ողբս
Գէորգ
վարդապետ
Հայոց,
որ
էր
խոստովանահայր
նորա,
ընդ
գրելոյ
Վարդանայ:
Սոյնպէս
եւ
տիկինն
Ճոսլինոյ,
զորմէ
յիշեցաք
այժմ,
լուեալ
զըմբռնիլ
առն
իւրոյ,
սուգ
մեծ
էառ
՚ի
վերայ
նորա.
եւ
տեսեալ
եւս,
թէ
շուրջ
յամենայն
սահմանսն
յայնոսիկ
բռնացեալ
են
այլ
ազգիք,
եւ
ոչ
գոյ
նմա
հանգիստ
գտանել
յերկրի
անդ,
խորհեցաւ
մեկնիլ
անտի,
եւ
գնալ
յԵւրոպիա
յերկիր
իւր:
Ապա
յանձն
արարեալ
զՀռոմկլայ
դղեակ
՚ի
Գրիգոր
կաթուղիկոս,
եւ
յեղբայր
նորա
՚ի
Ներսէս
Շնորհալի
իբրեւ
աւանդ
ինչ,
ասէ.
ես
աւասիկ
գնամ
յերկիր
իմ .
է
իմ
անդ
որդի
մի
առ
ազգականս
իմ.
զնա
առաքեմ
աստ.
եւ
դուք
տո'ւք
նմա
զկլայդ.
ապա
թէ
ոչ
եկեսցէ
նա
աստ,
ձե'զ
լիցի
սա:
Եւ
գնացեալ
առաքեաց
զորդին
իւր.
եւ
նա
եկեալ
եւ
կացեալ
անդ
փոքր
մի
ժամանակ`
խորհեցաւ
եւ
ինքն
մեկնիլ
անտի.
եւ
այսու
պատճառաւ
գնեաց
՚ի
նմանէ
Գրիգոր
կաթուղիկոս
զկլայն
զայն:
Եւ
յայնմ
հետէ
սեփականեցաւ
այն
կաթուղիկոսին,
ըստ
գրելոյ
Շնորհալւոյն
եւ
Վարդանայ
եւ
Կիրակոսի.
եւ
եղեւ
կաթուղիկոսարան
Հայոց.
ուր
եւ
շինեաց
Գրիգոր
կաթուղիկոս
ըստ
Կիրակոսի
հոյակապ
եկեղեցի
գմբեթարդ:
