Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Միքայէլ Լեքէն Գաղղիացի` որ ՚ի յետին դարուս արար գիրք մեծ ՚ի վերայ ամենայն Աթոռոց պատրիարգաց եւ եպիսկոպոսաց եղելոց ընդ ամենայն տիեզերս, առաջի դնէ եւ զկարգ կաթուղիկոսաց Հայոց. յոր յաւելու բանս եւ ՚ի վերայ եպիսկոպոսարանաց Հայաստանի. այլ թէ յի'նչ հաստատեալ են բանք նորա, ընդ նմին եւ բանք այլոց ոմանց, չէ ' տեղւոյս խօսիլ. այժմ առաջի դիցուք զայն միայն` զոր նշանակեցաք ՚ի վերնագրիդ: Արդ` տեղեկացեալ Լեքենայ, թէ երեք Աթոռք կան Հայոց . այսինքն` յԷջմիածին, ՚ի Սիս, եւ յԱղթամար, եւ ընդ նոսին յարեալ նաեւ զԱթոռն Գանձասարայ` որ ասի Աթոռ Աղուանից, եւ կամեցեալ խօսիլ զամենայնէն, երեք ինչ առնէ:
       Նախ` համարի յերես 1363. թէ ՚ի ժամանակս թագաւորութեան Ռուբինեանց որ ՚ի Կիւլիկիա` տէր Խաչիկ կաթուղիկոս Հայոց փոխադրեաց զԱթոռն ՚ի Սիս քաղաք արքայանիստ. եւ յայնմանէ սկսաւ Աթոռն Սսոյ: Բայց յայտ է թէ Խաչիկ կաթուղիկոս ո'չ եկն բնաւ ՚ի Սիս. եւ չեւ էր սկսեալ յաւուրս նորա իշխանութիւն Հայոց Ռուբինեանց ՚ի Կիւլիկիա, այլ` հրամանաւ կայսերն արգելաւ նա ՚ի կողմանս Փոքուն Հայոց. եւ յաջորդք նորա նստան ՚ի կողմանս Սեաւ լերին եւ յայլ տեղիս, եւ ապա ՚ի ծովք, եւ յետոյ ՚ի Հռոմկլայ. եւ ապա յորժամ առաւ նոյն Հռոմկլայ յԵգիպտացւոց փոխադրեցաւ Աթոռն ՚ի Սիս յաւուրս Գրիգորի Անաւարզեցւոյ` զկնի իբր 230. ամաց ՚ի մահուանէ անտի Խաչկայ: Այլ Լեքէն գուցէ զերծ լիցի ՚ի մեղադրանաց. զի ոչ ասէ յինքենէ` թէ այսպէս եղեւ . այլ` ասեն ասէ, թէ այնպէս լեալ իցէ. բայց յայտ է թէ լոկ ասութեամբ Աթոռ ոչ հաստատի:
       Երկրորդ` համարի Լեքէն, թէ յառաջ քան զնորոգութիւն Աթոռոյն Էջմիածնայ` ՚ի ժամանակին յորում Աթոռն հայրապետական էր ՚ի Սիս, նստէր եւ այլ ոմն կաթուղիկոս առանձին յԷջմիածին` աղաւնեաց ասացեալ. եւ զայս ցուցանէ անտի. զի դնի ասէ ՚ի գրքոյկն ամբաստանութեանց` որ տուաւ առ Բենեդիկտոս երկոտասաներորդ յաւուրս Մխիթարայ կաթուղիկոսի, թէ երեք կաթուղիկոսունք կան ՚ի հայս. առաջինն` կաթուղիկոս Աղաւնեաց. երկրորդն` կաթուղիկոս միջին, կամ Աղթամարայ. եւ երդն` կաթուղիկոս երրորդ, այսինքն կաթուղիկոս Փոքուն Հայոց` կամ Սսոյ: Եւ յաւելու Լեքէն յիւրմէ մեկնութիւնս յերես 1407. թէ *«այն` որ կաթուղիկոս Աղաւնեաց ասի ՚ի թղթի անդ Բենեդիկտոսի` նստէր յԷջմիածին. բայց սա ոչ համարեցաւ հարազատ կաթուղիկոս` ցորչափ առ Սսեցիս էր աջ Լուսաւորչին … մինչեւ ՚ի Կիրակոս կաթուղիկոս` որ փոխադրեաց զայն ՚ի Մեծն Հայս»: Եւ յերես 1363. դարձեալ մեկնէ. *«կաթուղիկոս Աղաւնեաց. այսինքն է ասէ Էջմիածնի»: Այս ամենայն բանք յայտ է թէ ոչ դնին ՚ի դէպ. թո'ղ զայն` զի զոր բերէ Լեքէն ՚ի վկայութիւն` ինքնին եղծանէ զնոյն իւրով մեկնաբանութեամբ. քանզի անդ ՚ի գրքոյկն ամբաստանութեանց, եւ ՚ի պատասխանին` զոր գրեցին հայք, ոչ լինին բանք կաթուղիկոսէն Էջմիածնի, այլ` զկաթուղիկոսն Աղուանից. զոր ոմանց այլազգ ստուգաբանեալ` թարգմանեալ են ՚ի լատիներէնն, Գօլումպառում, որ է Աղաւնեաց, զոր յարմարեալ է Լեքէն ՚ի վերայ Էջմիածնի: Բայց զիա'րդ եւ իցէ` յայտ է առ ամենայն Հայս թէ նախ քան զԿիրակոս կաթուղիկոս ոչ նստէր առանձին կաթուղիկոս յԷջմիածին յաւուրս կաթուղիկոսացն Սսոյ. ուստի եւ մեզ չէ' հարկ երկար բանիւք առնել պատասխանի:
       Երրորդ` համարի Լեքէն, թէ Կիրակոս կաթուղիկոս գողացեալ զաջն ՚ի Սսոյ` ինքնակամ ձեռներէց լեալ իցէ նստիլ յԷջմիածին . որպէս է տեսանել յերես 1367. եւ 1407. եւ այլն. զոր բացայայտ եւս գրէ յերես 1410. յասելն. *«՚Ի մեռանիլ Գրիգորի Տասներորդի` կրօնաւոր ոմն Կիրակոս անուն` հերձուածող յամառ` գողացաւ յեկեղեցւոյն Սսոյ զբազուկ եւ զձեռն սրբոյն Գրիգորի, եւ տարաւ ՚ի Մեծն Հայս ՚ի վանս Էջմիածնի. եւ արուեստիւ հնարից իւրոց արար` զի ինքն լիցի կաթուղիկոս եւ գլուխ այլոց կաթուղիկոսաց. որովհետեւ առ որում լինէր աջն, նմա միայն էր յիշխանութիւն ձեռնադրելոյ զեպիսկոպոսունս Հայոց ընդ ամենայն վիճակս Հայաստանու»:
       Յայս բան սորա գրեթէ այնչափ են վրիպակք` մանաւանդ թէ ստութիւնք` որչափ են բառք: Սուտ է նախ այն, թէ ՚ի մեռանիլ Գրիգորի նստեալ իցէ Կիրակոս. զի ՚ի կենդանութեան նորին Գրիգորի եղեւ նա կաթուղիկոս. թո'ղ զոր փոխանակ Գրիգոր Իններորդ դնելոյ` Տասներորդ դնէ, համարելով եւ զԳրիգորիս զԱղուանից կաթուղիկոս ՚ի կարգս կաթուղիկոսացն Հայոց: Սուտ է եւ այն, թէ Կիրակոս գողացեալ իցէ զաջն ՚ի Սսոյ. քանզի եւ ոչ իսկ գնաց նա ՚ի Սիս. որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէ նորա. թող զայն` զի յաւելու Լեքէն զբազուկ եւ զձեռն իբր երկու առանձին նշխարս. թող եւ զայն թէ առ որում գտանիւր աջն` նա միայն ունէր իշխանութիւն ձեռնադրելոյ զեպիսկոպոս . եւ այլն. զի այսոքիկ են ինքնաստեղծ բանք: Ուրանօր թէպէտ եւ կամէաք խօսիլ ինչ ինչ եւ վասն այսր սրբոյ աջոյ, բայց բաւական համարեսցի` զոր եդեալ եմք ՚ի պատմութեան: Սուտ է եւ այն, թէ Կիրակոս հնարիւք ջանացեալ իցէ նստիլ կաթուղիկոս իբր փառասիրութեան աղագաւ. զի Կիրակոս էր այր խոնարհամիտ` ատեցօղ փառաց եւ սիրօղ խաղաղութեան. եւ ազգն համօրէն իբր արժանի կաթուղիկոսութեան ընտրեաց զնա. եւ նա ինքն եւս ակամայ կամօք յանձն էառ զայն պաշտօն . ուստի եւ ՚ի բռնանալ այլոց ՚ի վերայ նորա խոյս ետ կամովին եւ թաքեաւ, եւ ոչ իւիք եցոյց ընդդիմութիւն: Եւ այս ամենայն յայտնի տեսանի ՚ի պատմութեան գործոց նորա. զորմէ երկար գրէ ականատես վկայն Թովմա Մեծոբեցի, եւ զնոյն հաստատեն բազում յիշատակարանք գրեալք ՚ի նմին ժամանակի. տե'ս եւ ՚ի պատմութեան. գլուխ Ե. երես 488: Սուտ է եւ այն, թէ Կիրակոս էր յամառ հերձուածօղ. զի ոչ իւիք եցոյց նա նշան ինչ հերձուածողութեան. այլ մանաւանդ զսորին հակառակն` եցոյց նա միաբանական սէր առ ամենայն Աթոռս. եւ ջատագով գտաւ ուղղափառաց, եւ յաղագս այսր այպանեցաւ յանոպայ անձանց ոմանց. ո'ւր դիցուք զայն` զի ջանացաւ հաստատել ՚ի Հայս զգործածութիւ խորհրդոյ վերջին օծման, եւ այլն. որպէս է տեսանիլ ՚ի գիրս Մեծոբեցւոյն. թողում ՚ի մէջ բերել զայլ ինչ բազում: Ըստ այսմ են ահա եւ այլ բազում բանք` զորս գրէ Լեքէն զկաթուղիկոսաց եւ զեպիսկոպոսաց եւ համօրէն զազգէն Հայոց, որպէս եւ այլ նոր հեղինակք օտար ազգաց. Կոմբեփիզ, Յովէտ, Յովհաննէս Սիտերնացի, Կլեմէս, Լեբրոն, եւ այլք. զորոց զբանսն մի ըստ միոջէ քննել ծանր է, ընթերցողաց ձանձրոյթ. գուցէ եւ մեզ ստգտանք:
       Եւ սակայն գիտել արժան է, զի այսոքիկ մատենագիրք եւ այլք սոցին նմանք, որք յայսմ դարու` կամ փոքր մի յառաջ ծաղկեցան, յերից պատճառաց բերեալ եղեն այսպէս այլ ընդայլոյ կարգել զպատմութիւն եւ զտեղեկութիւն հանգամանաց ազգին Հայոց. նախ` յանստոյգ գրութեաէ այլոց . երկրորդ ՚ի լրոյ ռամկաց. երրորդ` ՚ի մեկնաբանութենէ իւրեանց: Ըստ առաջնոյն գիտելի է, զի սոքա ՚ի կարգել զնախնի պատմութիւն Հայոց մանաւանդ յիրս եկեղեցական անցից, զամենայն առեալ են ՚ի յոյն պատմագրէ ումեմնէ, որոյ անուն ո'չ է յայտ, եւ կոչի Անանուն, կամ ըստ նոցա յորջորջելոյն Անօնիմուս. եւ այս յունական պատմագիր է իբր շարունակութիւն ինչ Բուզանդայ երազապատում պատմագրի, եւ որ ինչ գտանի ՚ի նմա, բովանդակն է սուտ, եւ այն` կամ ըստ ժամանակին, կամ ըստ անձանց, եւ կամ ըստ այլ հանգամանաց. զորոյ զբանսն տաղտկամք ՚ի մէջ բերել: Թո'ղ զմիւս անծանօթ պատմագիր յունական, զոր յիշատակէ Մխիթար Ապարանցի. եւ ասէ թէ կայր այն ՚ի մէջ այնոցիկ Հայոց ` որք յունական ծիսիւք վարէին, եւ ծայթ կոչէին, յորմէ եւ ՚ի մէջ բերէ զանբերելի եւ զանլսելի առասպելս վասն կաթուղիկոսաց եւ վասն ժողովոց Հայոց: Արդ` որովհետեւ զայսպիսի հեղինակս ունին սոքա առաջնորդ գրութեան իւրեանց ՚ի կարգելն զպատմութիւն Հայոց , ոչ է զարմանք` թէ այլ ընդ այլոյ գրեալ իցեն:
       Ըստ երկրորդին գիտելի է, զի այսպիսի մատենագիրք որովհետեւ ոչ են ծանօթ որպիսութեան ազգին Հայոց, գտեալ զոմանս ՚ի վտարանդի շրջողաց կամ ՚ի վաճառականաց եւ կամ յուխտաւորաց Հայոց, եւ հարցեալ ինչ ինչ ցնոսա, զոր ինչ լուեալ են ՚ի նոցանէ` զայն հաւաստի համարելով իսկ եւ իսկ արձանացուցեալ են ՚ի գիր, ասելով` թէ ՚ի բերանոյ նոցին իսկ Հայոց լուաք այսպէս: Եւ զի այսպիսի անձինք ըստ աւանդելոյ ռամկաց խօսին առանց բաւական տեղեկութեան գրոց, բանք ամենեցուն սոցա յորժամ ՚ի մի հաւաքին, շեղջին եւ կուտին ՚ի համբարս այլատարազ զրուցաց. վասն որոյ եւ որք յայսպիսեաց աստի առեալ գրեն, հարկաւորապէս զայլեւայլս խօսին:
       Ըստ երրորդին գիտելի է , զի այսպիսի մատենագիրք ընթերցեալ իցեն ուրեք կամ լուեալ ուստեք զբան ինչ ստոյգ զազգէն Հայոց, ոչ թողուն զայն այնպէս, այլ` զարդարեն պէսպէս մեկնաբանութեամբ. եւ կազմեն նոր իմն պատմութիւն` ոչ ըստ հանգամանաց ազգին, այլ` ըստ զգօնութեան մտաց իւրեանց: Եւ զի ոչ մի են սոքա, այլ` բազում, վասն որոյ եւ տեսանեմք` զի մին ՚ի միւսմէ առեալ, եւ մեկնութիւնս ՚ի վերայ մեկնաբանութեան առաջնոցն բարդեալ` հանապազ նորանորս ստեղծանեն. յորս առաւել փայլէ մտաց ճարտարութիւն` քան բանից ճշմարտութիւն: Ուստի եւ մա'րթ է ասել` թէ այսպիսիքս յաւէտ գովութեան ընծային արժանի ըստ ուշիմութեան` քան պարսաւանաց ըստ անզգուշութեան. զի զոր ըստ իւրեանց կարի ջանան առնել, առաւել քան զկար գուն գործեն զստոյգն գրել. սմին իրի արժա'ն է զգրութիւն նոցա զերծ կացուցանել ՚ի ստգտանաց, այլ ոչ յանստոյգ գոլոյ ազատ:
       Զայսոսիկ եդաք` ոչ վասն այլ ինչ պատճառի, բայց եթէ վասն զգուշացուցանելոյ զընթերցօղսն: Ուր եթէ գտցի ինչ` որ հայիցի ՚ի ստգտանս այլոց, այն ոչ վասն ստգտանելոյ է, այլ վասն զստուգութիւն իրացն եւեթ ՚ի յայտ ածելոյ. զի ըստ ասելոյ վիպասանի ուրումն` *«չիք ինչ օգուտ ՚ի ստգտանելոյ զանստոյգսն, եթէ ոչ յայտնեսցի իրացն ստուգութիւն »: Մանաւանդ զի եւ իմ ջան մինչեւ ցայս վայր սոյն իսկ էր, աւանդել` որ ստոյգն երեւի, եւ հեռի առնել` որ անստոյգն տեսանի: Յորս եթէ ստերիւրեալ ինչ իցէ ապիկարս անձին ՚ի շաւղէ ուղղընթաց բանից, եւ կամ զանցեալ իւիք անքատս մտաց ՚ի քննութիւնս վիպասանական զրուցաց, զներողամտութիւն ընթերցողացդ օժանդակ ունելով` առաւել յօժարիմ նովին բերկրիլ, քան յեպերանս վրիպանաց տխրիլ. նա` ախորժելի եւս էր ինձ` եւ ՚ի պարսաւանսն անդ ուրախ լինել, եթէ ընթերցօղք խնդամիտ խրախասցին յարգասիս հոգեւորական օգտի յայսմ պատմագրութեան. առ որ իբր ՚ի նպատակ կարգեալ եղեւ եւ փոյթ աշխատութեանս ՚ի սկզբանէ մինչեւ ՚ի կատարած, ՚ի փառս հաստչին ամենայնի, եւ ՚ի պատիւ բարեբանեալ սուրբ Աստուածածնին:

       ԱՒԱՐՏ ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳՐՈՑ