ա.
Շահ
Թահմազ
արքայ
Պարսից
որդի
շահ
Իսմայէլի
կացեալ
՚ի
թագաւորութեան
յիսնամեայ
ժամանակօք`
յապականութիւն
դարձոյց
զբազում
տեղիս
Հայաստանեայց,
եւ
նեղեաց
բազմօք
զհայս
եղեալս
յայնմ
աշխարհի:
Եւ
յետոյ
տեսեալ`
թէ
աւերի
աշխարհն,
եւ
չէ
'
ինչ
նմա
յօգուտ,
փոքր
մի
յետ
անդորրութիւն.
բայց
զի
այնու
չէր
հնար
ըստ
բաւականին
յառաջին
նորոգութիւն
վերածել
զաշխարհն`
խորհուրդ
արար
ընդ
նախարարս
իւր,
եւ
հրամայեաց
չառնուլ
հարկս
մինչեւ
ցհնգետասան
ամ:
Եւ
զայս
յիշատակէ
՚ի
համառօտ
պատմութեան
իւրում
Յովհաննէս
վարդապետ
ծարեցի,
որ
էր
՚ի
սմին
ժամանակի
՚ի
տիս
պատանեկութեան:
Եւ
եղեւ
յաւուր
միում
՚ի
գնալ
Շահթահմազայ
՚ի
բաղանիս`
յարեան
՚ի
վերայ
նորա
ծառայք
նորուն,
եւ
մխեալ
զգլուխ
նորա
յաւազանն
լի
ջերմ
ջրով`
հեղձուցին
զնա.
որպէս
աւանդի
յընտիր
տարեգրութիւնս
ինչ:
Թագաւորեաց
ապա
՚ի
վերայ
Պարսից
որդի
նորա
շահ
Իսմայէլ
Երկրորդ,
զոր
արգելեալ
էր
հայր
նորա
՚ի
դիպահոջ
վասն
ստահակութեան
նորին.
սա
իբրեւ
նստաւ
յաթոռ,
սկսաւ
կոտորել
զմեծամեծս,
եւ
կորոյս
զեօթանեսին
յեղբարց
իւրոց.
եւ
արար
վնաս
բազում
՚ի
Պարսս
եւ
՚ի
Հայս.
այլ
յետ
կալոյ
նորա
իբր
ամ
մի
եւ
կէս,
սպանին
զնա
՚ի
ծածուկ
ամիր
խան
մարզպան
Դավրիժու,
եւ
Մահմէտ
մարզպան
Արարատոյ.
եւ
միաբանեալ
ընդ
այլս`
ածին
զԽուտաբանտ
զեղբայր
նորա,
որ
նստէր
իշխան
՚ի
Խորասան,
եւ
թագաւորեցուցին
յԱսպահան
քաղաքի
՚ի
վերայ
ամենայն
Պարսից.
այլ
աչք
նորա
վատեալ
էին
՚ի
տեսութենէ:
բ.
Իսկ
սուլտան
Մուրատ
թագաւոր
Օսմանցւոց
լուր
առեալ,
թէ
կայ
աղմուկ
մեծ
յիշխանութեան
Պարսից,
ժողովեաց
զօր
բազում
՚ի
ձեռս
Ղարայ
Մուստաֆայ
զօրավարին`
որ
եւ
Լալա
փաշայ
կոչիւր,
եւ
առաքեաց
յաշխարհն
Արարատեան
եւ
յայլ
սահմանս`
յորս
տիրէին
պարսիկք:
Եկեալ
զօրացն
Օսմանցւոց
նախ
՚ի
Կարս
քաղաք`
որ
էր
ընդ
ձեռամբ
իւրեանց,
ամրացուցին
զնոյն.
եւ
անտի
դիմեալ
՚ի
վերայ
Երեւանայ`
առին
զայն,
եւ
ապա
զՆախջուան
եւ
զՉալտըր
եւ
զԴավրէժ.
եւ
գերեալ
՚ի
սահմանաց
անտի
ընդ
հայ
եւ
ընդ
պարսիկ
թուով
վաթսուն
հազար`
ըստ
ծարեցւոյն,
խաղացուցին
՚ի
կողմանս
Յունաստանու:
՚Ի
միւսում
ամի
վերստին
շարժեալ
նոյն
Լալա
փաշայ
զօրավար`
գնաց
՚ի
վերայ
Վրաց
՚ի
Տփխիս.
եւ
փախուցեալ
անտի
զՍիմոն
թագաւոր
նոցա`
էառ
զքաղաքն.
եւ
շինեաց
անդ
եւ
յայլ
տեղիս
զբերդս.
եւ
անցեալ
անտի
էառ
զԳանձակ,
որ
է
Կէնճէ.
ապա
եւ
զԿիլան,
զՇիրուան
յԱղուանս`
եւ
զՇամախի.
եւ
տիրեաց
մինչեւ
՚ի
սահմանս
Դարբանդայ
յերկաթի
դուռն
Ալանաց,
որ
ասի
յայլազգեաց
Տէմիր
Քափու:
Եւ
եդ
՚ի
Շիրուան
գունդ
մի
զօրաց
ստուար,
եւ
զՕսման
փաշայ
զօրագլուխ
՚ի
վերայ
նոցա:
Եւ
յորժամ
կամեցաւ
նա
դառնալ
անտի,
հասին
նմա
յօգնութիւն
քառասուն
հազար
թաթարք
՚ի
Ղրիմայ`
հանդերձ
իշխանաւն
իւրեանց.
եւ
Լալա
փաշայ
հրաման
տուեալ
նոցա
մնալ
՚ի
կողմանս
Շամախու`
դարձաւ
ինքն
՚ի
Կոստանդինուպօլիս
գերութեամբ
բազմաւ:
դ.
Իսկ
արքայն
Պարսից
Խուտաբանտ
զահի
հարեալ
յերեսաց
հզօր
ձեռին
Օսմանցւոց`
ոչ
իշխէր
ելանել
ընդդէմ
նոցա.
մանաւանդ
զի
եւ
նախարարք
իւր
չէին
միաբան.
բայց
սակայն
քոյր
նորա`
կին
այրասիրտ`
քաջալերս
տուեալ
թագաւորին,
եւ
առեալ
՚ի
նմանէ
հրաման`
կարգեաց
սպարապետ
զորդի
իւր
զամիր
Համզա,
եւ
արձակեաց
զնա
բազմութեամբ
զօրաց
յերկիրն
Շիրուանայ
՚ի
վերայ
Օսմանցւոց.
գնաց
եւ
ինքն
ընդ
նոսա
առ
՚ի
քաջալերութիւն:
Դիմեալ
ապա
զօրացն
Պարսից`
առին
զՇիրուան
քաղաք.
եւ
՚ի
խոյս
տալ
անտի
Օսման
փաշային`
պնդեցան
զհետ
նորա
մինչեւ
՚ի
Շամախի.
եւ
կոտորեցին
զամենայն
զօրս
թաթարաց`
որք
անդ
էին,
եւ
զիշխան
նոցա
ընդ
նոսա.
յորմէ
զահի
հարեալ
Օսման
փաշայն`
փախուցեալ
անկաւ
՚ի
Շարբանտ,
եւ
անդ
պատրեալ
զիշխան
քաղաքին`
էառ
զդուստր
նորա
իւր
՚ի
կնութիւն,
եւ
ձեռամբ
նորին
սպան
զիշխանն,
եւ
տիրեաց
կողմանցն
այնոցիկ.
եւ
գրեաց
թուղթ
առ
սուլտան
Մուրատ
հասուցանել
ինքեան
զօրս
յօգնականութիւն
ընդդէմ
Պարսից.
եւ
թագաւորն
առաքեաց
գունդս
բազումս.
եւ
՚ի
մարտնչիլ
նոցա
զօրացան
պարսիկք,
եւ
վանեցին
զնոսա.
եւ
առին
զբազում
քաղաքաս
յաշխարհէ
անտի
եւ
յաշխարհէն
Հայոց.
ընդ
որս
առին
եւ
զԵրեւան.
եւ
Օսման
փաշայն
անկաւ
՚ի
կողմանս
Կովկասու,
ժողովել
զօրս
՚ի
հիւսիսականաց
եւ
՚ի
թաթարաց:
Այլ
մինչչեւ
էր
եկեալ
նորա
անկաւ
մահտարաժամ
՚ի
վերին
հայս
յայսկոյս
Կուր
գետոյ
՚ի
մասին
Աղուանից
յԱրցախ
եւ
՚ի
փայտակարան,
եւս
եւ
յԱտրպատական
աշխարհ.
որով
մեռան
անհամար
մարդիկ:
Եւ
յորժամ
նորոգ
սկսեալ
էր
դադարիլ
ժանտախտն,
եհաս
Օսման
փաշայն
բազմութեամբ
զօրաց
՚ի
կողմանցն
Կովկասու
եւ
թաթարաց
յերկիրն
Աղուանից
՚ի
Շիրուան.
եւ
անցեալ
յայսկոյս
Կուր
գետոյ`
ասպատակ
սփռեաց,
եւ
յաւարի
էառ
զամենայն
երկրին,
զՊարտաւ,
զԳանձակ,
զՉարաբերդ,
զԽաչէն,
զՎարանդա,
եւ
զԴիզակ.
եւ
զայլ
տեղիս
՚ի
Չարեքի
գետոյն
մինչեւ
յԵրասխ,
եւ
՚ի
սուր
սուսերի
կոտորեաց
զբազումս
յազգէ
Հայոց.
եւ
գերեաց
՚ի
նոցանէ
զյոլովս,
եւ
դարձաւ
՚ի
Դարբանդ:
դ.
Յայսոցիկ
հարուածոցս
պակասեցան
բերք
երկրի
եւ
եկն
սով
՚ի
ձմերան.
որով
յանհնարինս
տառապեալ
ապրեցելոցն
՚ի
ժանտամահէ
եւ
՚ի
սրոյ`
փախեան
բազումք
՚ի
նոցանէ
յաշխարհն
Վրաց
եւ
Պարսից.
իսկ
մնացելոցն
չունելով
ինչ
ուտել`
ձեռն
արկին
յոր
ինչ
եւ
գտին.
եւ
յետ
սպառելոյ
զամենայն
սկսան
յուզել
՚ի
կոյտս
աղբից
անասնոց
զհատս
գարւոյ,
եւ
զայլ
ինչ,
եւ
եթէ
գտանէին`
ուտէին
ախորժանօք.
յետոյ
եւ
զաղբսն
իսկ:
Ոմանք
գտեալ
զչորացեալ
ոսկերս
անասնոց
՚ի
փողոցի`
լեսուին
եւ
առնէին
իւրեանց
կերակուր:
Եւ
ոմանք
զտրեխս
ոտից
իւրեանց
խարշեալ
՚ի
պուտան`
եփէին,
եւ
այնու
կերակրէին:
Եւ
՚ի
հասանել
գարնան
սփռեալ
բազմաց
՚ի
դաշտս
եւ
՚ի
լերինս`
սկսան
ուտել
զվայրի
բանջարս
վնասակարս.
որով
ուռուցեալ
մեռան:
Իսկ
որք
մնացեալ
էին
՚ի
քաղաքս
եւ
՚ի
գիւղս,
ոչինչ
գտեալ
՚ի
կերակուր`
ուտէին
զկատուս
եւ
զշունս
եւ
զայլ
կենդանիս
եւ
ոմանք
նաեւ
զմարմին
մեռելոց:
Իսկ
որ
աղետալին
է.
ոմանք
՚ի
ծածուկ
սպանեալ
զմանկունս`
եփէին
եւ
անտի
կերակուր
կազմէին:
Բայց
քանզի
սոքօք
չէր
հնար
դարման
տալ
սովոյն.
անհամար
ոգիք
մեռանէին.
եւ
մարմինք
նոցա
դի
անկեալ`
կերակուր
լինէին
գայլոց
եւ
այլոց
գազանաց,
՚ի
քաղաքս
եւ
՚ի
գիւղս
՚ի
ներքս
եւ
արտաքս.
*«Վայ
պատժապարտիս
(ասէ
Յովհան
Ծարեցի`
որ
կրեցան
զայսոսիկ
),
զի
մահուամբ
եւ
սրով
եւ
սովու
կոտորեալ
մարդկան,
մարմինք
նոցա
անյագ
գազանաց
կերակուր
եղեն.
եւ
շունք
վայրենացեալք
արտաքոյ
շինի
զկենդանի
մարդիկ
եւս
որսային.
եւ
գայլք
՚ի
ճանապարհի
եւ
՚ի
շինամիջի
՚ի
տունս
մտեալ`
զմարդիկ
՚ի
ննջելն
արտաքս
քարշէին
եւ
ուտէին.
եւ
՚ի
սովորիլ
նոցա
՚ի
նոյն`
՚ի
մէջ
խաշանցն
մտեալ`
զխաշնարածն
ուտէին,
եւ
խաշանցն
ինչ
որ
մեղանչէին:
Իսկ
զթիւ
մահուամբ
եւ
սովու
եւ
սրով
մեռելոցն
եւ
գերելոց
ասէ
բնաւ
ոչ
կարեմ
ընդ
թիւ
բերել
եւ
ընդ
գրով
արկանել.
բայց
թէ
զիմ
զքարտէզս
եւ
զմելան
առաջի
ձեր
արկից
ըստ
դպրացն
Դաւթի`
որ
առ
Երուսաղէմաւ
»:
Եւ
այս
եղեւ
՚ի
թուականին
Հայոց
ՌԻԸ.
եւ
ՌԻԹ.
եւ
ապա
եբեր
երկիր
զպտուղ
իւր:
Յետ
անցանելոյ
սովուն`
թագաւորն
Վրաց
Սիմոն`
որ
փախուցեալ
էր
՚ի
քաղաքէ
իւրմէ,
ժողովեալ
զօրս`
եկն
եւ
պաշարեաց
զՏփխիս`
ոչ
ամսօրեայ
ժամանակու,
այլ
ամս
իբր
երկու.
որով
եւ
անկաւ
սով
սաստիկ
՚ի
քաղաքին.
մինչեւ
գնել
զէշ
մի
յիսուն
ոսկւոյ,
եւ
զշուն
մի
քսան
ոսկւոյ,
եւ
զչափ
մի
գարւոյ
վաթսուն
ոսկւոյ.
թէպէտեւ
զայն
ոչ
գտանէին:
Եւ
՚ի
դիմել
այլոց
յօգնութիւն
քաղաքին`
ել
Սիմոն
ընդդէմ
նոցա,
եւ
եհար
զամենեսին
՚ի
սուր
սուսերի,
եւ
ապա
էառ
զքաղաքն .
այլ
կամելով
՚ի
խաղաղութեան
կալ`
հաշտութիւն
խօսեցաւ
ընդ
Օսմանցւոց`
եւ
եղեւ
նոցա
հարկատու:
Տայր
եւ
Պարսից
հարկս.
ընդ
որս
եդեալ
էր
դաշտն
խաղաղութեան.
եւ
տուեալ
էր
նոցա
՚ի
պատանդ
զորդի
իւր
եւ
զդուստր:
ե.
Եկին
դարձեալ
յայն
աւուրս
զորք
թագաւորութեան
Օսմանցւոց
յաշխարհն
Արարատայ,
որոց
զօրապետ
էր
Վահրատ
կամ
Ֆէհրատ
փաշայ.
եւ
պաշարեալ
զԵրեւան
քաղաք`
առին
զայն
՚ի
Պարսից.
եւ
յարշաւել
իւրեանց
աւերեցին
ասպատակութեամբ
զբազում
գիւղս,
եւ
ոտնակոխ
արարին
զԷջմիածին:
Եւ
զի
փութային
կանգնել
նորոգ
պարիսպ
Երեւանայ.
քանդեցին
զբազում
եկեղեցիս
Հայոց,
եւ
՚ի
քարանց
նոցա
շինեցին
զայն:
Կամէին
քանդել
եւ
զեկեղեցին
երկու
երես
կոչեցեալ.
այլ
առաքեալ
վարդապետ
փոխանորդ
Թադէոսի
կաթուղիկոսի
մատուցեալ
առ
Վահրատ
`
բազում
թախանձանօք
աղաչեաց
զնա
մի
'
թոյլ
տալ
այնմ.
եւ
նա
թէպէտ
զիջաւ
յաղաչանս
նորա,
բայց
ետ
կապել
՚ի
նմին
զձիս
եւ
զջորիս
իբր
յախոռի
զաւուրս
երեսուն:
Յետ
երկուց
ամաց
կոչեաց
առ
ինքն
սուլտան
Մուրատ
զիշխան
դրանն
ալանաց
զՕսման
փաշայ,
եւ
ետ
՚ի
ձեռս
նորա
զօր
բազում.
որոց
թիւ
ըստ
ասելոյ
ոմանց`
վեց
հարիւր
հազար
էր.
(գուցէ
այլազգ
իցէ
).
եւ
առաքեաց
՚ի
վերայ
Դավրիժայ.
եւ
նորա
առեալ
զայն`
շինեաց
բերդ
՚ի
նմա.
եւ
ինքն
մեռաւ
անդէն:
Յայնժամ
խորհուրդ
արարեալ
իշխանք
զօրացն`
եդին
վերակացու
քաղաքին
զայր
ոմն
Ճաֆէր
փաշայ
անուն.
եւ
կարգեցին
ընդ
ձեռամբ
նորա
բազում
գունդս.
եւ
ինքեանք
տիրեալ
այլոց
քաղաքաց
Հայաստանի,
եւ
կացուցեալ
վերակացուս
`
դարձան
՚ի
տեղիս
իւրեանց:
Այլ
յետ
ժամանակաց
յապստամբիլ
թագաւորին
Վրաց
Սիմոնի`
գնացեալ
՚ի
վերայ
նորա
Ճաֆէր
փաշայ`
կալաւ
զնա
եւ
յղեաց
՚ի
Կոստանդինուպօլիս,
ուր
եդաւ
նա
յարգելանս
եւ
սպանաւ:
Իսկ
թագաւորն
Պարսից
Խուտաբանտ
կորուսեալ
զայնչափ
քաղաքս`
ոչինչ
կարաց
ընդդիմանալ.
մանաւանդ
թէ
յուսահատեալ`
գնաց
՚ի
Խորասան.
ուր
նստէր
Աբաս
որդի
իւր.
եւ
մեռաւ
անդ.
եւ
թագաւորեաց
՚ի
տեղի
նորա
յԱսպահան
ամիր
Համզա
ամիս
մի.
եւ
ապա
Իսմայէլ
ոմն
ամիսս
չորս.
եւ
յետոյ
նա
ինքն
Աբաս
որդի
Խուտաբանտայ,
այն
է
առաջինն
Շահաբաս:
Սա
զարհուրեալ
՚ի
զօրութենէ
Օսմանցւոց`
առաքեաց
հրեշտակութիւնս
առ
սուլտան
Մուրատ`
խօսիլ
զհաշտութիւն:
Եւ
՚ի
խնդրել
նորա
պատանդս`
առաքեաց
Շահաբաս
զեղբօրորդի
իւր
հանդերձ
դայեկաւ
նորին,
եւ
երկերիւր
այր
ընդ
նմա.
զորս
առեալ
սուլտան
Մուրատայ`
հաստատեաց
ուխտ
խաղաղութեան
ընդ
Շահբասայ.
բայց
առանց
դարձուցանելոյ
առ
նա
զաշխարհսն
զորս
առեալ
էր
՚ի
Պարսից.
ուստի
եւ
Հայաստան
կայր
յայնժամ
ընդ
մեծի
մասին
ընդ
իշխանութեամբ
Օսմանցւոց`
մինչեւ
՚ի
վերստին
տիրել
այնմ
Պարսից.
զորմէ
ունիմք
յիշել
՚ի
ստորեւ.
գլուխ
ԺԴ:
