Որպէս
եդաք
՚ի
պատմութեան`
Աթոռն
Աղթամարայ
սկսաւ
յաւուրց
անտի
Գրիգորի
Պահլաւունւոյ.
զի
թէպէտ
եւ
յառաջն
յաւուրս
թագաւորութեան
Բագրատունեաց
նստան
անդ
ոմանք
՚ի
հարազատ
կաթուղիկոսաց,
բայց
այն
եղեւ
առանց
ինչ
հաստատութեան.
զի
ոչ
նստէին
նոքա
անդանօր
իբր
՚ի
սեպհական
Աթոռ,
այլ
իբր
՚ի
տեղի
ապահով.
եւ
այս
առ
հարկի,
մինչեւ
փոխադրեցաւ
Աթոռն
յԱնի
քաղաք:
Իսկ
յաւուրս
Գրիգորի
կաթուղիկոսի
որոշեցաւ
այն
Աթոռ
վտարանջութեամբ.
եւ
եղեւ
ինքնագլուխ`
առաջնորդութեամբ
Դաւթի
եպիսկոպոսի:
Այլ
ասի
ուրեք
յանծանօթ
գիրս,
յորմէ
առեալ
է
եւ
Ղազար
Ջահկեցին.
գլուխ
Ի.
երես
613.
թէ
առաջին
կաթուղիկոս
Աղթամարայ
Դաւիթ
նստաւ
յաւուրս
Բարսղի
կաթուղիկոսի.
յոր
յաւելեալ
լինի
՚ի
գիրս
Պարտավճար.
երես
78.
թէ
որովհետեւ
յետ
Ներսէսի
Շնորհալւոյն
կաթուղիկոսքն
Կիւլիկիոյ
քաղկեդոնիկք
եղեն,
վասն
այսր
պատճառի
աշխարհն
Վասպուրական
եդ
առանձին
կաթուղիկոս
յԱղթամար
զԴաւիթ:
Այլ
այս
բանք
ամենայն
իրօք
ներհակ
են.
զի
յայտ
է
՚ի
պատմութեանց,
եւ
՚ի
բանից
Ուռհայեցւոյն,
եւ
՚ի
թղթոյ
Շնորհալւոյն,
՚ի
բանն
առ
եպիսկոպոսունս
՚ի
վերջն,
թէ
նա
ոչ
յաւուրս
Բարսղի,
եւ
ոչ
զկնի
Շնորհալւոյն,
այլ
՚ի
ժամանակս
Գրիգորի
Պահլաւունւոյ
նստաւ.
որպէս
ասացաք.
եւ
այն
ոչ
եթէ
վասն
բանի
քաղկեդոնականութեան,
այլ`
վասն
ինքնագլուխ
մնալոյ.
որոյ
վասն
ժողով
մեծ
եղեւ,
եւ
նզովք
եդան
՚ի
վերայ
այնր
Աթոռոյ:
Եւ
զկնի
այնր
յաճախեցին
եւ
այլ
նզովք,
զորմէ
եւ
այլ
իմն
գրէ
Տաթեւացին.
այն
նզովք
ասէ
անլուծանելի
է.
եւ
յաւելու
պէսպէս
պատճառս.
մի
'
զի
յազգէ
Լուսաւորչին
էին
նզովօղքն.
երկրորդ
զի
ամենայն
կաթուղիկոսք`
որք
նստան
՚ի
Հռոմկլայ`
նզովս
կարդացին
վասն
նոցա.
երրորդ`
զի
ապստամբութեամբ
կան.
չորրորդ`
զի
անզեղջ
մնացին,
եւ
այլն.
ապա
*«յիրաւի
անլուծանելի
է
ասէ
կապ
անիծից
՚ի
վերայ
նոցա
».
զորմէ
խօսի
եւս
երկար:
Այլ
սակայն
Թումա
Մեծոբեցի
՚ի
խօսիլն
զՏաթեւացւոյն`
ասէ
զնմանէ,
թէ
*«վասն
կապանաց
անհնազանդ
Աթոռոյն
Աղթամարայ
քարոզեաց
դառնալ
՚ի
հնազանդութիւն
»:
Եւ
ապա
յաւելու,
թէ
*«՚ի
խնդիր
ելեալ
վասն
կապանաց
Աղթամարայ,
եւ
մեծահանդէս
ժողով
արարեալ`
արձակեաց
զամենեսին
՚ի
կապանաց
հնոց
կաթուղիկոսաց
եւ
վարժապետացն
մերոց
»:
Իսկ
թէ
որպէս
լեալ
իցէ
այս,
որոշակի
ինչ
ոչ
գրէ:
Բայց
գիտելի
է,
զի
որպէս
գրէ
Գրիգոր
Անաւարզեցի,
Հեթում
արքայ
երկրորդ
ետ
բառնալ
զայն
նզովք
յԱթոռոյ
անտի.
այլ
քանզի
այն
բարձումն
նզովից
ոչ
եղեւ
հրապարակական,
վասն
այսորիկ
ազգն
տակաւին
համարէր
զայն
Աթոռ
իբր
ընդ
նզովիւք.
նոյնպէս
եւ
կաթուղիկոսունք`
որք
նստան
զկնի
Գրիգորի
Անաւարզեցւոյն,
այնպէս
համարէին,
վասն
ոչ
հաճելոյ
նոցա
ընդ
ինքնագլուխ
որոշումն
այնր
Աթոռոյ:
Ըստ
որում
յայտ
առնէ
զայս`
բան
Մխիթարայ
կաթուղիկոսի
՚ի
պատասխանին
լատինացւոց,
՚ի
մէջ
բերելով
եւ
զԱթոռ
կաթուղիկոսին
Աղուանից,
որպէս
է
տեսանել
՚ի
հաւաքմունս
ժողովոց.
հատոր
ԻԵ.
երես
1223.
*«Կաթուղիկոսն
Աղուանից
հնագոյն
է
ասէ
եւ
կարգեալ
յերանելւոյն
Գրիգորէ.
իսկ
Աղթամարայն
է
արքեպիսկոպոս,
եւ
յառաջնմէ
հնազանդ
էր
կաթուղիկոսին.
այլ
սակաւ
ժամանակ
է`
զի
եդ
անձին
անուն
կաթուղիկոսի.
որոյ
վասն
բանադրեցաւ
՚ի
կաթուղիկոսէն
Հայոց,
եւ
ցարդ
եւս
՚ի
բանադրանս
է
»:
Եւ
յերես
1225.
ասէ.
*«արքեպիսկոպոսն
Աղթամարայ
յորմեհետէ
ապստամբեցաւ
՚ի
մէնջ,
եւ
բանադրեցաք
հանդերձ
վիճակակցօք
նորա,
ոչ
կարեն
հաղորդիլ
ընդ
մեզ,
թէ
ոչ
նախ
հպատակեսցին
եւ
արձակեսցին
՚ի
բանադրանաց`
յորում
են»:
Այս
համարումն
տեւեաց
մինչեւ
՚ի
ժամանակս
Կիրակոսի
Վիրապեցւոյ,
որ
եղեւ
առաջին
կաթուղիկոս
Էջմիածնի,
եւ
ըստ
ամենայնի
հրապարակաւ
արձակեաց
զԱղթամար
՚ի
նզովից
հաւանութեամբ
եպիսկոպոսացն
Հայոց:
Եւ
յայնմ
հետէ
կայ
նոյն
Աթոռ
ազատ
՚ի
նզովից
անտի.
եւ
տիրէ
՚ի
վերայ
մասին
Վասպուրականի,
բաց
՚ի
քաղաքէն
Վանայ:
