Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԳԼՈՒԽ Լ. Յաղագս նահատակութեան ոմանց` որք էին յազգէ Հայոց:

       ա. Բազումք եղեն յազգէ Հայոց` որք ՚ի ժամանակի աստ ՚ի յետին աւուրս կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի եւ անդր եւս` կատարեցան նահատակութեամբ վասն ՚ի Քրիստոս Յիսուս հաւատոցն. այլ զի սակաւուց ՚ի նոցանէ գրեցաւ կատարումն` զնոցայն եւեթ աւանդեսցուք համառօտիւ աստ:
       Յամին յորում բերաւ ՚ի Վան քաղաք Սուրբ Խաչն Վարագայ` նահատակեցաւ անդ յօգոստոսի 5. երիտասարդ ոմն Սիրուն անուն: Սա էր` Վասպուրական աշխարհէ ՚ի գաւառէն Գնունեաց, այն է յԱմուկ, ՚ի գեղջէն որ կոչէր Ալիւր. գնացեալ սուրբ ՚ի Վան քաղաք վասն իրիք գործոյ` մատնեցաւ ՚ի ձեռս այլազգեաց. որք յետ յորդորելոյ զնա յուրացութիւն հաւատոյ` սկսան սրով եւ աշտէիւ սպառնալ նմա. զի թողուցու զհաւատս իւր. ապա թէ ոչ` ասեն, չարաչար մահուամբ սպանանեմք զքեզ: Եւ յոչ առնուլ նորա յանձն` մատուցին նմա տանջանս. ոլորեցին սաստիկ պնդութեամբ բարակ չուան զերկաքանչիւր բազկօք նորա յուսոցն մինչեւ ՚ի ձեռս. որով ճարճատեալ հերձան մատունք նորա, եւ հոսէր արիւն յորդ:
       Սկսան յետոյ եւ այլ եւս բազում օրինակաւ տանջել զնա, գետնաքարշ ածելով, սուր ՚ի վերայ շողացուցանելով, անսուաղ ՚ի կալանս պահելով, եւ յայլ պէսպէս խոշտանգանս չարչարելով: ՚Ի վերայ այսր ամենայնի` եկեալ առ նա եւ մօր նորա եւ եղբարց եւ բարեկամաց` յորդորէին զնա, զի գո'նէ առ արտաքս ուրացսի զհաւատս, եւ յետոյ այլուր գնացեալ ապաշխարեսցէ: Այլ նորա չառեալ յանձն` ասէ. առօրեայ մահս` որ հասեալ է ՚ի վերայ իմ, անդ եւս հասցէ` ուր գնալ յորդորէք զիս փախստեամբ. եւ զիա՞րդ վասն դոյզն ժամանակի կորուսից զհաւատս իմ, եւ թողից զՔրիստոս Աստուածն իմ:
       Ապա յետ բազում տանջանս մատուցանելոյ նմա դահճաց` մի ոմն ՚ի նոցանէ եհար ընդ սնակուշտ նորա աշտէիւ. եւ յանկանիլ նորա ՚ի վերայ երեսաց, առեալ այլոց ուրումն զծանր վէմ մի` ընկէց ՚ի վերայ գլխոյ նորա, եւ խորտակեաց. մինչեւ ցնդիլ ուղղոյ նորին, եւ աւանդել զհոգին : Առեալ ապա զմարմին նորա` տարան արտաքոյ քաղաքին, եւ քարկոծեցին. մինչեւ ծածկեցաւ ՚ի քարանց անտի. եւ թողեալ այնպէս` գնացին ՚ի բաց. եւ քրիստոնեայքն բարձին զնա հրամանաւ բդեշխին:
       բ. Յետ այսորիկ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի մարտի. 22. նահատակեցաւ եւ Աւետիս ոմն յերկրէն Ոստանայ. սա վասն աղքատութեան գնացեալ էր ընտանեօք իւրովք յերկրին Բարմայ, այն է Աղբակ` ՚ի գիւղն Բաբլասան. եւ ծառայէր միում յիշխանաց այլազգեացն որ կոչիւր Բաքդար աղայ` տէր Լոռիքան բերդին: Մախացեալ ընդ նա ծառայակցաց նորա` ասացին ցտէր իւրեանց. ծառայ քոյ Աւետիս խոստացաւ թողուլ զհաւատս իւր, եւ դառնալ ՚ի կրօնս մեր: Եւ յոչ անսալ տն իւրեանց բանից նոցա, կալան նոքա զաւետիս, եւ ձգեցին յատեան Խոսրով բդեշխին, որ նստէր ՚ի Փիղան ամրոցի. ուր ՚ի հարցուփորձիլ իւրում ասաց աւետիս. չէ ' ինձ արժան թողուլ զպայծառ լոյս իմ: Իսկ բդեշխին յետ բազմադիմի ողոքանաց եւ խոստմանց` տեսեալ զանփոփոխելի միտս նորա` եթող զնա ազատ. եւ իբրեւ ստիպեցին այլազգիք զբդեշխն` սպանանել զնա, նա թօթափեաց զօձիս իւր, եւ ասէ. անպա'րտ եմ ես յարենէ դորա: Եւ նոցա առեալ տարան զնա եւ զարդարեցին փառաւոր եւ փափուկ զգեստուք. զի կարասցեն խոտորեցուցանել զմիտս նորա: Եւ յորժամ ոչ կարացին հաւանեցուցանել սկսան չարաչար եւ դառն կտտանօք տանջել զնա. եւ ՚ի սայր սուսերի ծակոտեցին ողջոյն զմարմին նորա, եւ ներկեցին զնա արեամբ ՚ի գոյն կարմրութեան. եւ յետ բազում տանջանաց հատին զգլուխ նորա, եւ ընկեցին ՚ի բացի: Իսկ եղբայր նորա Թաբառուկ անուն հրամանաւ բդեշխին էառ ընդ իւր քահանայս եւ աշխարհականս, եւ տարել հանգոյց զմարմին նորա ՚ի գիւղն` որ կոչիւր Առակ:
       ՚Ի նմին ամի ՚ի նոյեմբերի. 12. կատարեցաւ եւ այլ ոմն Մխիթար անուն ՚ի քաղաքէն Վանայ. սա էր այր խրոխտ եւ աներկիւղ, յաջողակ ՚ի զէնս եւ կորովի ՚ի բանս. եւ ծանօթ բդեշխին Վանայ եւ սպարապետին եւ ամենեցուն իսկ: Յաւուր միում կալեալ զնա այլազգեաց վասն անարգելոյ նորա զնոսա անզգոյշ բանիւք` հարկանէին եւ այպանէին զնա. եւ ստիպէին ուրանալ զհաւատս. ապա թէ ոչ ասեն` մահու սպանանեմք զքեզ: Իսկ նա արար պատասխանի. քա'ւ լիցի ինձ երկնչիլ ՚ի մահուանէ, եւ ուրանալ զՔրիստոս. արարէ'ք զորինչ եւ կամիք: Եկին եւ ոմանք յազգականաց նորա, եւ թելադիր լինէին նմա հաճել արտաքուստ զկամս հակառակորդաց. եւ յետոյ ե'րթ ասեն յօտար աշխարհ, եւ անդ ապաշաւեա '. այլ Մխիթար բնաւ չեղեւ նոցա ունկնդիր` եւ կշտամբեաց եւս զնոսա: Իսկ այլազգիք յետ սպառնալոյ նմա բազմօք, եւ յետ խոստանալոյ բազում պատիւ եւ ճոխութիւն անյոյս լեալ ՚ի նմանէ, հարին ՚ի ճանապարհի դաշնակաւ զթիկնամէջս նորա, մինչեւ ցայտիլ արեան ՚ի վերայ որմոյ. եւ յանկանիլ Մխիթարայ յերկիր` խոցոտեցին զնա ընդ ամենայն մարմինն, եւ սրախողխող սպանին անդէն. եւ ապա կալեալ պարան յոտս` քարշեցին արտաքոյ քաղաքին. եւ քարկոծ արարեալ զմեռեալ մարմինն` ծածկեցին ընդ քարամբք. բայց քրիստոնեայք հրաման առեալ ՚ի բդեշխէն ` թաղեցին զնա պատուով:
       գ. Այլ առաջ քան զսոսա` ՚ի թուին Հայոց ՌՂԱ. յապրիլի 15. նահատակեցաւ յԱմիդ քաղաքի հնգետասանամեայ պատանի ոմն Նիկողայոս անուն. քանզի բարուրանս եդեալ այլազգեաց ՚ի վերայ նորա` թէ հայհոյեաց զկրօնս մեր, ածին զնա յատեան. եւ բազում ողոքանօք եւ սպառնալեօք ստիպէին զնա դառնալ յօրէնս իւրեանց. այլ նա համարձակ դաւանեալ զՔրիստոս Աստուած` եկաց անխախտ ՚ի հաւատս: Եւ իբրեւ չկարացին հաւանեցուցանել զնա, առեալ տարան ՚ի հրապարակ. ուր կայր վէմ մի` յորոյ վերայ խորտակէին զբազուկս եւ զոտս մահապարտաց. անդ եւս յորդորեցին զնա ՚ի կամս իւրեանց. եւ ինչ ոչ շահեցան: Յայնմ վայրի եհաս քահանայ ոմն` տէր Մարտիրոս անուն. սա իբր թէ խօսելով ընդ Նիկողայոսի ` տուեալ նմա զարձակումն` մատոյց զարմաւ մի ՚ի բերան նորա, ասելով. ընկա'լ զսա քեզ թոշակ փրկութեան ՚ի կեանս յաւիտենից. զի եդեալ եմ ՚ի միջի զսուրբ հաղորդութիւն. եւ նա խնդութեամբ էառ եւ ճաշակեաց զայն: Եւ մինչդեռ դահիճքն աղմկեալ հարցանէին. թէ զի՞նչ է զոր արար քահանայն. խոյս ետ ՚ի տեղւոջէ անտի տէր Մարտիրոս, եւ զերծաւ:
       Ապա մատուցեալ դահճաց` ասեն ցՆիկողայոս. եթէ չառնուս յանձն ուրանալ զհաւատս քո, տարածեա ' զձեռսդ ՚ի վերայ վիմիդ` եւ խորտակեսցուք զնոսա. եւ նա զուարթ դիմօք` իսկ եւ իսկ տարածեաց զերկոսին բազուկսն. նոյնպէս եւ զոտս իւր. եւ նոքա հարեալ կացնաւ խորտակեցին զայնս. եւ նստեալ պահեցին զնա կիսամեռ մինչեւ ցերկրորդ օր . ապա եկին քրիստոնեայք. եւ հրամանաւ բդեշխին եւ դատաւորին առեալ տարան զնա ՚ի տուն. եւ նա ժամէ ՚ի ժամ տարափանօք հառաչէր ելանել ՚ի մարմնոյ եւ մտանել առ Աստուած: Եկն անդ առ նա մի ոմն ՚ի վարդապետաց, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ` զի յետ մահուն շնորհեսցի ինքեան ջախջախեալ աջ նորին. իսկ Նիկողայոս ասէ. զի՞ կայ իմ եւ աջոյս. եթէ կամիս, այժմէն իսկ կտրեա եւ ա'ռ, զի չէ ' ինչ ինձ պիտոյ. եւ ես ոչ եւս համարիմ զանձն իմ յաշխարհի այլ` անդ, ուր է փրկիչն իմ: Յետ կալոյ Նիկողայոսի այսպէս զաւուրս երիս` աւանդեաց զհոգին. եւ նոյնժամայն տեսաւ լոյս ծագեալ ՚ի վերայ նորա. զոր եւ բարձին եւ թաղեցին փառօք. եւ վարդապետն այն առեալ զաջ նահատակին` տարաւ եւ եդ ՚ի հիմն եկեղեցւոյն, զոր հանդերձեալ էր շինել. գողացաւ եւ զվէմն. յորոյ վերայ խորտակեցան ձեռք եւ ոտք նորա. եւ զայն եւս եդ ՚ի հիմանն:
       դ. Հանգոյն Նիկողայոսի եղեւ եւ նահատակութիւն Խաչատուր պատանւոյ ՚ի նմին քաղաքի ՚ի յԱմիդ զկնի տասն ամաց, այն է ՚ի թուին Հայոց ՌՃԱ. յօգոստոսի 20: Սա էր ՚ի հասակի իբր քսան ամաց, եւ արուեստիւ դարբին. եւ ստէպ կանխէր յեկեղեցիս, եւ յաճախէր յաղօթս. եւ լուեալ զվարս եւ զնահատակութիւն սրբոց` եռայր ոգւով. զի եւ ինքն արժանասցի Մարտիրոսական մահուան. որպէս եւ ասէր իսկ բազում անգամ ՚ի տան եւ արտաքոյ, թէ ես չկամիմ հասարակ մահուամբ մեռանիլ, այլ` վասն հաւատոյ նահատակիլ. Եւ եղեւ զի յաւուր միում ՚ի կագել այլազգւոյ ուրումն ընդ Խաչատրոյ` ժողովեցան եւ այլք բազումք. եւ կալեալ զպատանին` տարան առ դատաւորն, եւ բազում բանիւք ամբաստան եղեն զնմանէ: Ասէ դատաւորն ցԽաչատուր. որովհետեւ բազում են դատախազք քո եւ ոսոխք, չի'ք քեզ հնար զերծանելոյ ՚ի ձեռաց նոցա. ուրացի'ր ապա զհաւատս քո. եւ յայնժամ ոչ միայն ազատիս, այլեւ պարգեւս մեծամեծս ընկալցիս յինէն եւ ՚ի չարախօսաց քոց: Ասէ Խաչատուր. թեեւ պարգեւեսջիք ինձ զամենայն բարութիւնս աշխարհի եւ կամ ընդհակառակն յամենայն բարեաց զրկեսջիք, եւ մորթեզերծ արարեալ կտտամահ սպանջիք զիս, ես զՔրիստոսն Աստուածն իմ ոչ թողում, եւ զճշմարիտ հաւատս նորա ոչ ուրանամ:
       Ապա յետ բազում իրաց, եւ յետ տանելոյ զնա առաջի բդեշխին եւ այլոց իշխանաց, իբրեւ տեսին զհաստատութիւն մտաց նորա, հատին վճիռ` քերթել զմորթ մարմնոյ նորա. կապեցին զձեռս խաչատրոյ յետս. եւ առել տանէին արտաքոյ քաղաքին հանդերձ բազումութեամբ, եւ քարոզն աղաղակէր առաջի: Իսկ Խաչատուր ուրախութեամբ ընթանայր. եւ ՚ի հասանել ՚ի տեղի կատարմանն` ասէ երանելին. քերթեցէ'ք արդ զիս` որպէս եւ հաճիք: Եւ դահիճքն քերթեցին զմորթ թիկնաց նորա մինչեւ ցմէջս, եւ զլանջացն մինչեւ ցորովայն. եւ այնպէս զմորթսն կախեալ ունելով ՚ի վայր` առեալ շրջեցուցին զնա ընդ փողոցս քաղաքին: Բայց Խաչատուր յընթանալ անդ իւրում` ցուցանէր զտեսիլ դիմաց իւրոց զուարթ եւ պայծառ, եւ երգէր զտաղս նահատակութեան սրբոց:
       Ածին զնա ՚ի մեծ հրապարակն. եւ անդ եւս յորդորէին զնա յուրացութիւն. զի գոյ քեզ ասեն դեռ հնար բժշկութեան: Եւ ՚ի մերժել նորա զբանս նոցա` խորտակեցին տապարաւ զձեռս եւ զոտս նորա ՚ի վերայ վիմի մահապարտաց. եւ թողին կալ այնպէս իբրեւ զկոճղ անշարժ մինչեւ ցերեկոյ: Եւ յորժամ արիւնն հոսեալ իջանէր յորդ, եւ լային քրիստոնեայք` որք ժողովեալ էին անդ, ասէ Խաչատուր. ծարաւի եմ. եւ նոքա հրաման առեալ ՚ի դահճաց` մատուցին նմա զջուր խեցեաւ միով. յայնժամ յաւել ասել Խաչատուր. փափաքիմ ընդունիլ զսուրբ հաղորդութիւն: Իսկ քահանայից ոչ համարձակեալ բերել անդր զսուրբ խորհուրդն` եդին զայն ՚ի մէջ հացի, եւ ետուն ցայր ոմն ՚ի Հայոց. եւ նա մատոյց զայն ՚ի բերան Խաչատրոյ. որոյ ճաշակեալ զնոյն հանդերձ հացիւն` գոհացաւ զԱստուծոյ:
       Եւ իբրեւ ընդ երեկո եղեւ, եկն բաղիշեցի Խաչատուր վարդապետ` հանդերձ բալուեցի Սամուէլ աբեղայիւ. եւ անկեալ երկոքեանն ՚ի վերայ մարմնոյ նահատակին` համբուրէին արտասուօք: Յայնժամ ասէ Խաչատուր ցվարդապետն. չունիմ ձեռս, որով կալայց եւ համբուրեցից զսուրբ աջդ. դու ինքնին մատո ' աղաչեմ ՚ի շրթունս իմ զաջ քո. եւ նա արար ըստ խնդրոյ նորին: Յետ այսորիկ մնաց Խաչատուր այլ եւս ժամս ինչ կենդանի. եւ ապա զհասարակ գիշերաւ աւանդեաց զհոգին. յորում պահու էջ լոյս պայծառ յերկնից ՚ի վերայ մարմնոյ նորա. մինչեւ յայտնի տեսանել պահպանաց, եւ այլոց` որք կային անդ: Ապա ՚ի լուսանալ առաւօտու բարձին զմարմին նորա հրամանաւ բդեշխին` միաբան բազմութեամբ հայք եւ յոյնք եւ ասորիք. երթային նաեւ բազումք յայլազգեաց զկնի դագաղին. եւ այնպէս տարեալ թաղեցին զնա ՚ի շիրիմս Հայոց. ուր ՚ի միւս գիշերի վերստին ծագեաց լոյս ՚ի վերայ նորա: Եւ այնուհետեւ բազում նշանք բժշկութեան կատարէին ՚ի տապանէ սրբոյն: Սոյնպէս եւ ՚ի խեցւոյն` որով էարբ նա` գործեցան սքանչելիք. զի լցեալ ՚ի նա զջուր` տային ըմպել հիւանդաց, կամ հեղուին ՚ի վերայ նոցա. եւ լինէր առողջութիւն բազմաց: Զայսմ ամենայնէ եթէ կամիս տե'ս ՚ի գիրս Առաքելի, որ երկար գրէ զսոցանէ` լուեալ յականատեսից. եւ վասն ամենեցուն աւանդէ որոշակի, թէ յետ նահատակութեան լոյս երեւեցաւ ՚ի վերայ մարմնոց նոցա` ակներեւ քրիստոնէից եւ այլազգեաց:
       ե. Զկնի այսոցիկ փոքր մի յետոյ քան զմահ Առաքելի եղեւ եւ նահատակութիւն սքանչելի մանկանն Գրիգորի Տաթեւացւոյ` ՚ի թուին Հայոց ՌՃԻԵ: Սա էր ՚ի գեղջէն Ստաթեւու` կայտառ եւ գեղեցիկ դիմօք, եւ գովելի վարուք, որոյ գնացեալ յուխտ ՚ի Սուրբ Կարապետ` որ ՚ի Մուշ, ըմբռնեցաւ ՚ի ձեռս այլազգեաց. որք բազում ողոքանօք եւ խոստմամբք ընծայից գուն գործէին հաւանեցուցանել զնա, զի դարձցի ՚ի հաւատոց. այլ նա բացէ ՚ի բաց հերքեալ զյորդորանս նոցա` աղաղակէր, ես քրիստոնեայ եմ, եւ ծառայ Քրիստոսի Աստուծոյ իմոյ օրհնելոյն ՚ի բարձունս: Ապա սկսան խոշտանգել զնա եւ չարչարել ազգի ազգի տանջանօք. եւ տեսեալ զանփոփոխելի միտս նորա` հատին զգլուխ նորին որով: Եւ գլուխ երանելի մանկանն անկեալ յերկիր, եւ ՚ի բաց թռուցեալ` բարբառեցաւ կենդանի ձայնիւ` ՚ի լուր ամենեցուն. օրհնեալ է Աստուած, օրհնեալ է Աստուած. եւ բարձեալ զմարմին նորա թաղեցին յեզր գերեզմանատան վանիցն: Եւ այս աւանդի ÿի ժամանակակից անձնէ` լուեալ ՚ի բազմաց ականատես եղելոց:
       Քանի մի ամօք յետոյ քան զսա նահատակեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԼԱ. ՚ի մայիսի. 19. եւ այլ ոմն հայ Գրիգոր անուն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, որ էր ծննդեամբ ՚ի Կարին գաւառէ ՚ի գեղջէն Կանայ. որ եւ ըստ ասելոյ ոմանց առնէր զբեռնակրութիւն: Նահատակեցան եւ երեք ոգիք ՚ի Հայոց ՚ի թուին Հայոց ՌՃԻԲ. մին ՚ի Կարին, եւ միւսն ՚ի Սեբաստիա, եւ երդն ՚ի կամուրջ գեղջ, այն է Քեօփրիւ գեղ. սոյնպէս եւ այլք բազումք յայլ տեղիս . զորոց չէ' գրեալ որոշակի: