Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ծագեցաւ թշնամութիւն մեծ յայսպիսի շփոթութեան ժամանակի ընդ մէջ Լեւոնի արքային Հայոց եւ աներոյ նորա Օշնի պայլի տեառն Կոռիկոսայ` որ էր խնամակալ թագաւորութեան. վասն որոյ ըստ որում աւանդի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց` առաքեաց թագաւորն Լեւոն զզօրս ՚ի յԱտանա. եւ ըմբռնեալ զՕշին եւ զեղբայր նորա զԿոստանդին սպարապետ, ետ սպանանել զնոսա ՚ի սադրելոյ իշխանաց ոմանց լատինացւոց. զի ասէին թէ նոքա խորհեալ են առնուլ ՚ի քէն զթագաւորութիւն քոյ, եւ տիրել աշխարհի քում: Զայս գործ գործեալ Լեւոնի` առաքեաց զգլուխն Օշնի յԵգիպտոս առ մելիք Նասըր սուլտանն, եւ զգլուխ Կոստանդնի առ Պուսայիտ խանն Թաթարաց, եւ կարգեաց իշխան Կոռիկոսայ զՊռամոնդ Լուսինեան զմի ոմն ՚ի լատին ազգականաց իւրոց. եւ կոչեալ առ ինքն զհօրաքեռորդի իւր զՅովհաննէս` զեղբօրորդի արքային Կիպրոսի` զծնեալն ՚ի Զաբլունայ, որ փախուցեալ էր յերեսաց Օշնի պայլի, զնա կացոյց պայլ կամ իշխան իշխանաց, այս Յովհաննէս է այն` որ ՚ի գիրս Հայոց Ճիւան կոչի, ՚ի հօրէ լատին` եւ ՚ի մօրէ հայ, որ եւ թագաւորեաց զկնի Լեւոնի: Փոփոխեաց Լեւոն եւ զոմանս ՚ի հայ իշխանաց, եւ կարգեաց ՚ի տեղի նոցա զլատին ազգականս իւր. որպէս եւ զբաղտին ոմն կարգեաց մարաջախտ այսինքն հազարապետ տան իւրոյ. եւ զՊեմունդ ոմն սենեսկալ այսինքն մատակարար:
       Յետ այսորիկ սպան Լեւոն եւ զտիկին իւր զթագուհին Հայոց, որ էր դուստր քաջին Օշնի պայլի, պատճառելով զնմանէ ստութեամբ զաղտեղի գործս, եւ էառ իւր ՚ի կնութիւն ՚ի լատինացւոց զԿոստանդիա զդուստր արքային Սիկիլիացւոց: Եւ թէպէտ ցայն վայր չէր գտեալ Լեւոնի զյաջողուածս յիշխանութեան իւրում, բայց զկնի այսոցիկ անողորմ գործոց` առաւել եւս յաճախեցին թշուառութիւնք ՚ի վերայ նորա. որպէս յայտ լիցի ՚ի հետագայ գրելոցս:
       բ. Խնդրեաց յայն աւուրսն ամիրայն Բերիոյ ՚ի Լեւոնէ արքայէ ` տալ ինքեան գնոց արծաթոյ զերկուս բերդս ծովեզերեայս, զորս լատինք կոչեն Շիկուին եւ Անտիոքեդա. բայց Լեւոն ոչ էառ յանձն, զի մի գտցեն այլազգիք տեղի բնակութեան յերկրի իւրում. եւ կամելով` ՚ի թիկունս իւր ունիլ զլատինացիս` նոցա ետ ՚ի պարգեւս զայնոսիկ բերդս. եւ գրեալ ծանոյց զայս պապին, եւ խնդրեաց ընդ այնր օգնութիւն ՚ի նմանէ. եւ պապն` որ յօժարեալն էր ձեռն տալ նմա, գրեաց առ թագաւորն գաղղիացւոց, զի առաքեսցէ զօրս յօգնականութիւն Հայոց. եւ նա գրեաց պատասխանի առ պապն` եւս եւ առ Լեւոն արքայ, եւ եցոյց թէ կամի անձամբ ելանել եւ գալ յԱրեւելս. բայց դանդաղեցաւ, եւ ոչ արար. ուստի ասէ Հռենալդոս. հատոր Է. երես 550. *«յորժամ գրչաւ եւ լոկ կամեցողութեամբ մարտնչէին սոքա ընդ այլազգիս, նոքա սրով եւ հրով անողորմ կոտորածս առնէին ՚ի հայս ». քանզի միաբանեալ բազմութիւն այլազգեաց ՚ի մի` առաջնորդութեամբ ամիրային Բերիոյ` հասին ՚ի Կիւլիկիա. եւ կոտորեալ զբազումս` ժողովեցին կողոպուտ եւ գերի յոլով, եւ տարան յաշխարհ իւրեանց. այլ քանզի հայք տակաւին մեծաւ յուսով ապաւինեալ էին յօգնութիւն լատինացւոց, եւ ունէին յայնժամ հաշտութիւն ընդ եգիպտացիս, յետ զերծանելոյ յայսմ հարուածոյ` մնացին յանհոգս` ինքեանք եւ թագաւոր իւրեանց:
       ՚Ի հասանել լրոյ նախակարգեալ հարուածոց յարեւմուտս, միւսանգամ յօժարեցան լատինք գալ յօգնութիւն յարեւելս` ըստ յորդորելոյ սրբազան պապին Բենեդիկտոսի ԺԲ. երորդի, որ յաջորդեաց Յովհաննու ԻԲ. երորդի. այլ կամելով մեծաւ իմն պատրաստութեամբ առնել զայս արշաւանս, եւ առնուլ անտարակոյս նաեւ զսուրբ երկիրն Պաղեստինոյ, սփռեցին քարոզիչս ՚ի քաղաքս, զի յորդորեսցեն զքրիստոնեայս` յանձն առնուլ զզինուորութիւնն զայն հոգեւորական. եւ էր յայնմհետէ տեսանել յամենայն տեղիս կազմութիւն զրահից եւ զինուց եւ հանդերձանք պատերազմականք. եւ յամենայնի ՚ի սոսա թագաւորն Գաղղիացւոց Փիլիպպոս Վեցերորդ յաջորդ Կարոլոսի Չորրորդի զամենայն փոյթ ՚ի մէջ առեալ յորդորէր զամենեսին` յառաջ տանել զայն գործ. այլ թէ որպիսի ինչ եղեն ելք իրացն, այսպէս գրէ Հռենալդոս. հատոր Զ. երես 34. *«Յորոտալ անդ ասէ յԱրեւմուտս արքային Գաղղիացւոց սաստիւ սպառնալեաց (ընդդէմ այլազգեաց ), եւ ՚ի հռչակել քարոզչաց զխաչակիր զինուորութեան մրցանակ, առեալ զհամբաւ այսպիսւոյ ահագին պատրաստութեան սոցա այլազգիքն յարեւելս, եւ խռովութեամբ վրդովեալ յանձինս, թափեցին զամենայն զթափ ուժոյ իւրեանց ՚ի մնացորդս քրիստոնէից. եւ քանզի յետ բազմադիմի հարուածոց` որք հասին ՚ի վերայ քրիստոնէից ասիակողման, տոկայր տակաւին երկիրն Հայոց, որոյ ՚ի նուաճիլն` ակնունէին այլազգիք եւ զայլս նուաճելոյ, սուլտանն այլազգեաց` որ վառեալ էր յանհնարին ցասումն` յառնուլ նորա զլուր պատրաստութեան Արեւմտեայց, եդ ՚ի մտի ՚ի նոսին իսկ ՚ի հայս հեղուլ զզայրոյթ սրտին. վասն զի եւ չէր հնար ծածկիլ խորհրդոյ մերայոցն, երբ Արեւմուտք ողջոյն հնչէր զլուր մեծի պատրաստութեան. եւ խոստմունք բանից արքային Գաղղիացւոց մեծաբարբառ գոչէին պանծանօք … ուստի եւ վնասու եղեւ առիթ քրիստոնէից հռչակ խորհրդոց նոցա»:
       Քանզի նա ինքն սուլտանն եգիպտացւոց մելիք Նասըր` թէպէտ եւ եդեալ էր դաշն խաղաղութեան ընդ Հայոց հնգետասանամեայ ժամանակօք, բայց խռովեալ ՚ի համբաւոյ պատրաստութեան Արեւմտեայց եւ գրգռեալ յայլոց օտար ազգաց, գումարեաց զօրս անհամար բազմութեամբ, եւ ետ ՚ի ձեռս ամիրային Բերիոյ, որ թշնամացեալ էր ընդ Լեւոնի արքայի, դիմել ՚ի Կիւլիկիա, եւ ապականել զաշխարհն իսպառ. իսկ թէ զիա'րդ եղեւ գալուստ սորա, եւ զի'նչ ինչ գործեաց, թէպէտ եւ յիշատակի ՚ի կարգս թղթոց պապին առ Հռենալդոսի, բայց որոշակի եւս գրէ ականատես պատմիչն Կիւլիկեցւոց` որ թուի լինել Սմբատ Կիւլիկեցի, սկսանելով այսպէս:
       ՚Ի ՉՁԴ. ամին. ՚ի լնուլ չափոյ մեղաց մերոց եւ հարցն մեր, որ յազոխանալ ատամնառութեան նոցա ժամանեաց որդւոցս, ստիպեցին զբռնաւորն Մըսրայ զՆասրն` փութացուցանել զկորուստն մեր. ուստի ՚ի խաղաղութեան եւ ՚ի սիրոյ ժամանակի` զամիրայն Հալպայ` նենգութեամբ եւ գաղտագողի յանկասկած ժամու եւ յանակնունելի պահու` փութանակի ձիընթաց արձակեալ բազմօք զօրօք յաւուրս հնձոց ՚ի տօնի Համբարձմանն Քրիստոսի, եւ ՚ի մի գիշեր եւ ՚ի մի օր հասեալ ՚ի Մամուեստիա եւ յԱտանիա` եւ ՚ի թագաւորաշէնն եւ ՚ի բոլոր դաշտս Մլունին, զի թերեւս ըմբռնել կարասցեն զթագաւորն Լեւոն. եւ յանհոգս եւ յապահովս գտեալ զամենեսեան , մանաւանդ զթագաւորն անկազմ եւ անպատրաստ եւ թափուր ՚ի զօրաց, մինչ զի ՚ի յաւէտ յանհոգութենէն` ՚ի բաղանիս գոյր առ ՚ի լուանալ: Եւ արշաւեալ ՚ի շէնս եւ ՚ի բազմամարդ երկիրս Հայոց` սփռեցան ընդ քաղաքս եւ ընդ գիւղս ` մինչ ՚ի Տարսոն. եւ գտեալ զամենեսեան անհոգս ՚ի խաղաղ ժամանակին, ուր եւ ՚ի տեղիս տեղիս հարսանիս առնէին եւ խրախճանային. եւ յանխնայ կոտորեցին զբազումս սրով` զեկեղեցականս զաշխարհականս, զայր եւ զկին եւ զմանկունս. եւ հրդեհեալ այրեցին զտունս եւ զապարանս, զեկեղեցիս եւ զարտորայս, եւ առեալ զառ եւ զաւար, եւ գերեալ զարս եւ զկանայս եւ զորդիս, եւ զոսկի եւ զարծաթ երկրիս` անթիւս եւ անհամարս, նաեւ զբազմութիւն յոյժ անբան կենդանեաց, ուրախութեամբ հանեալ տարան յաշխարհն իւրեանց »: Զայս հարուած յիշատակեն եւ պատմիչք լատինացւոց. եւ յաւելուն ասել. թէ ՚ի սփռիլ անդ այլազգեաց ասպատակութեամբ ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ, եւ Լեւոն արքայ ըստ ձեռնհաս գոլոյ ժողովեալ զօրս յայլեւայլ տեղեաց` յարձակեցաւ` ՚ի վերայ նոցա, եւ եհար զբազումս ՚ի նոցանէ. այլ անկան եւ ՚ի գնդէ իւրմէ վեց հազար արք:
       գ. Յետ այսորիկ Լեւոն արքայ ՚ի բաց հեռացեալ յաշխարհէ իւրմէ յանծանօթ տեղիս եւ յանառիկ ամուրս, առաքեաց դեսպանութեամբ ՚ի Հռովմ զՊռամոնդ Լուսինեն՞՞ զտէրն. Կոռիկոսայ պատմել պապին զանցս աշխարհին. նոյնպէս յղեաց հրեշտակս եւ առ թագաւորս քրիստոնէից. եւ առաջի եդ նոցա զհարուածս ազգին իւրոյ. գրեաց յայնժամ Բենեդիկտոս պապ թուղթ յորդորանաց առ Փիլիպպոս արքայ գաղղիացւոց, ժամանել Հայոց յօգնութիւն ըստ առաջին խոստման իւրոյ եւ մեծահամբաւ պատրաստութեանն. եւ Փիլիպպոս պատասխանի արար առ պապն` ըստ գրելոց Պտղոմէոսի Լովկեցւոյ. գիրք ԻԴ. գլուխ 43. եւ ասէ. պատրաստ եմ կատարել զբան ձեր. այլ նախ տո'ւք ինձ զգանձս` զորս ժողովեաց յեկեղեցեաց նախընթացն քո Յովհաննէս պապ վասն թոշակի ծախուն` երթալոց ՚ի պատերազմ: Եւ Բենեդիկտոս պապ անդրէն գրեաց առ նա, եւ ասէ. եւ ես պատրաստ եմ տալ` զոր խնդրես. բայց նախ ամբա'րձ զոտս քո ՚ի ճանապարհ, եւ մո'ւտ անձամբ ՚ի նաւ. եւ անդէն հասցեն քեզ գանձք առ յինէն: Այլ որպէս ասէ Հռենալդոս. *«ոչինչ շարժեցաւ Փիլիպպոս այսու խոստմամբ գանձուց առ ՚ի գնալ յօգնականութիւն Հայոց եղելոց ՚ի տառապանս. յորոց վերայ ինքն էր շարժեալ զսուլտանն յոխորտ պանծանօք իւրովք »: Որոյ վասն իսկ ասէ այլուր նա ինքն Հռենալդոս. *«Եւ իբրեւ այսպիսի օրինակաւ ՚ի դերեւ ելանէր ակնկալութիւն Հայոց յօգնականութենէ խաչակիր զօրաց, վեր ՚ի վայր առնէր զաշխարհ նոցա սուլտանն Բաբելոնի. շարժեալ յաւէտ յընդունայն սպառնալեաց` զոր ցուցանէին նմա արեւմտեայք. եւ առնոյր վրէժ ՚ի Հայոց անտի սրածութեամբ եւ հրկիզութեամբ »: ՚Ի վերայ այսր ամենայնի նաեւ լատինք` որք կային ՚ի Կիպրոս, եւ խոստացեալ էին պապին` օգնական լինել Հայոց, եւ մարտնչիլ ընդ այլազգիս վասն հաւատոյ. ձեռնթափ եղեն եւ յետս կասեցան. զի մի ' եւ յերկիր իւրեանց արշաւեսցեն թշնամիք:
       Ապա եւ ՚ի մեկնիլ Լեւոնի արքայի յաշխարհէ մերմէ` դիմեցին անդր միւսանգամ այլազգիք, եւ արարին վնաս բազում: Յայնժամ յղեաց Կոստանդիա թագուհին Հայոց` կին Լեւոնի` հրեշտակս ՚ի Հռովմ` պատմել վերստին սրբազան պապին զամենայն որ ինչ եղեւն: Եւ քահանայապետն մեծապէս ցաւակցեալ ընդ այնպիսի աղէտս տարակուսի` գրեաց յամի Տեառն 1336. յամսեանն ապրիլի ՚ի յԱւենիոն քաղաքի` թուղթ մխիթարական առ թագուհին` առ ՚ի սփոփիլ եւ քաջալերիլ ՚ի տէր. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. Եւ յաւել գրել պապն թուղթ յորդորանաց առ սիկիլիացիս. առ կիպրացիս, առ հռոդացիս, առ կրետացիս, առ եւպենացիս, եւ առ այլ քրիստոնեայս արեւելակողման` ձեռն տալ Հայոց. ուր եւ ծանուցանէ նոցա, թէ յանփոյթ առնել ձեր` եթէ իսպառ ընկճեսցի երկիրն Հայոց ՚ի թշնամեաց, այնուհետեւ անհնար լինի երբէք մուտ գտանել քրիստոնէից յառումն Սուրբ երկրին. իսկ եթէ մնասցեն ասէ հայք ՚ի տէրութեան իւրեանց, բազմօք նպաստ լինին ՚ի նոյն, եւ դիւրաւ յաջողի ըստ ժամանակի: Այլ հուսկ յետոյ իբրեւ չառին յանձն արեւմտեան թագաւորք ձեռնտու լինել Հայոց` վասն ունելոյ նոցա կռիւ` ընդ միմեանս, փոյթ կալաւ ինքնին պապն օգնել ընչիւք. եւ յղեաց ՚ի նպաստ Հայոց առ Լեւոն արքայ տասն հազար ոսկի. եւ ետ եւս տանիլ նաւուք ցորեան եւ այլ ինչ կարեւոր յաշխարհէն Գաղղիոյ` ուր էր ինքն. զի վասն նուազելոյ արմտեաց երկրին յերեսաց ասպատակաւորաց ` կային Կիւլիկեցիք եւ ՚ի կարօտութեան հացի:
       դ. Իսկ Լեւոն դարձ արարեալ յաշխարհ իւր` սուգ մեծ էառ ՚ի վերայ աւերանաց նորա. եւ ապա զօրացեալ փոքր մի ' ձեռն էարկ նորոգել զաշխարհն ըստ կարի: Բայց չեւ էր անցեալ ամ մի` հասին անդրէն բազմութիւնք եգիպտացւոց. եւ Լեւոն ոչ կարացեալ զդէմ ունել նոցա, անկաւ ՚ի բերդ մի ամուր. եւ տեսեալ թէ օրըստօրէ նուազի աշխարհն սրով եւ գերութեամբ, առաքեաց դեսպանս առ սուլտանն` խնդրել ՚ի նմանէ աղաչանօք զհաշտութիւն խաղաղութեան: Արար պատասխանի սուլտանն, եւ ասէ. ոչ իւիք առնում զայդ յանձն, բայց եթէ երդմամբ խոստանայցես ինձ` չառնել երբէք պատգամաւորութիւն ընդ արեւմտեան ազգս, ոչ ընդունիլ եւ ոչ գրել թուղթ` կամ առաքել դեսպան առ պապն Հռովմայ: Եւ Լեւոն արքայ քանզի նեղեալ էր, *«ստիպեցաւ խոստանալ երդմամբ` զի յայնմհետէ մի ' առաքեսցէ զդեսպան ոք կամ զթուղթ ինչ առ քահանայապետն հռովմէական »: Այսպէս գրէ Հռենալդոս. հատոր Զ. յամի 1337. յօդ. 24. երես 109:
       Զայս իբրեւ լուաւ Բենեդիկտոս պապ, տրտմեցաւ յոյժ. եւ վաղվաղակի գրեաց թուղթ առ Լեւոն արքայ` յԱւենիոն քաղաքէ Գաղղիոյ. յամի Տեառն 1337. յորում կարեկից ցուցեալ զինքն թշուառութեանց աշխարհին Կիւլիկիոյ` յայտ առնէ զցաւ սրտի իւրոյ. եւ ասէ. *«Լուր եղեւ առ մեզ .... զի յաղթահարեալ ձեր ՚ի բռնութենէ այլազգեաց` առ հարկի երդումն տուեալ էք ՚ի սուրբ Աւետարանն Աստուծոյ առաջի դեսպանի սուլտանին եկելոյ ՚ի դիմաց նորա, զի յայսմ հետէ եւ անդր ոչ առաքեսջիք երբէք առ ծայրագոյն քահանայապետն` որ նստի յայս Աթոռ ըստ ժամանակին` կամ առ գահն Հռովմէական` զհրեշտակս կամ զպատգամաւորս եւ կամ թուղթս ինչ. որպէս զի մի ' եւս այլ արշաւեսցէ սուլտանն եւ զօրք նորա յերկիր քոյ, եւ մի ' վրդովեսցեն զթագաւորութիւնդ եւ ոչ միով իւիք, այլ` թողուցուն ՚ի հանդարտութեան` ոգի առնուլ տէրութեան քում եւ ժողովրդեանդ »: Այլ քանզի գիտեմք` զի զերդումն այդպիսի ո'չ կամաւ. այլ` ՚ի հարկէ արարեր, վասն որոյ եւ ոչ ունի զօրանալ. նմին իրի եւ մեք առաքելական իշխանութեամբ տնօրինեմք. զի քաւեալ լիցիս դու յերդմանէդ յայդմանէ, եւ ոչ լիցի քեզ ինչ մեղք ՚ի չպահելդ զայդ: Իսկ վասն չկարելոյ ասէ արեւմտեայց ժամանել ձեզ յօգնութիւն` մի ' դժուարեսջիք. զի եւ թագաւորք այսոցիկ կողմանց անդադար ՚ի յուզմունս խռովութեանց են ընդ իրեարս: Եւ Լեւոն գրեաց այսմ պատասխանի առ պապն, եւ խնդրեաց եւ եւս` զի մի ' անփոյթ արարեալ արեւմտեայց` մոռասցին զտառապանս արեւելեայց. բայց ոչ յայտնի առաքեաց զթուղթն, այլ ՚ի ծածուկ. զի ակն ածէր յայլազգեաց. եւ ինքն հանդարտեցաւ զամս իբր երիս յերեսաց արշաւանաց նոցա:
       ե. Ընդ այն ժամանակս մեռեալ էր Պուսայիտ խանն թաթարաց. որում յաջորդեաց Արփա խան` քրիստոնեայ հաւատով ՚ի ցեղէ Ունխանից. որպէս գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց. իսկ քեռին Պուսայիտայ` որ կոչիւր Ալիփաշայ Նուին, եւ տիրեալ էր Բաղտատայ, դիմեաց ՚ի վերայ Արփա խանին եւ սպան զնա զկնի վեց ամսոց իշխանութեան նորա. եւ եդ զայլ նոր խան Մուսի անուն` այր անպիտան. եւ ինքն Ալի փաշայ եղեւ հրամանատու բովանդակ բանակին ամ մի եւ կէս. *«Սա (ասէ պատմագիրն Կիւլիկեցւոց ) արար հրաման` քակել զեկեղեցիս. եւ քակեցին ՚ի բազում տեղիս ՚ի Մսրայ մինչ ՚ի Խլաթ եւ ՚ի Սալամաստ. մինչեւ գնաց առ նա տէր Զաքարիա Աղթամարայ կաթուղիկոսն` Պայազատն եւ արքայազարմն. եւ ապա եբարձ զչար հրամանն»:
       Յետ այսորիկ մարտեաւ ընդ Ալի փաշայի այլ ոմն իշխան Հաչիթ աղա կոչեցեալ, եւ սպան զնա ՚ի սահմանս Հերայ, ՚ի թուին Հայոց ՉՁԵ: Եւ յայնժամ նստաւ յԱթոռ տէրութեան ՚ի Բաղտատ Հասան խան` Պէօյիւք ասացեալ, այսինքն է մեծ. զորմէ ասեն ոմանք լինել որդի Պուսայիտ խանին. եւ թուի լինել նոյն ընդ Հաչիթ աղային: Եւ ՚ի սմին ժամանակի ՚ի բազումս բաժանեցաւ այս թագաւորութիւն խանի թաթարաց` որ կայր յարեւմտակողման Ասիոյ սկսեալ ՚ի Հուլաւայ. եւ հետզհետէ ՚ի միանալ նոցա ընդ հագարացիս եւ ընդ պարսիկս, փոխեցաւ ՚ի մասնաւոր իշխանութիւնս կամ ՚ի պէյութիւնս , բաց ՚ի միոյն` որ նստէր ՚ի Բաղտատ` խան անուամբ` այն է Հասան խան, եւ յաջորդք նորա մինչեւ յաւուրս Լանկթամուրայ. զորոց երկար եւ խառն գրեն պատմիչք: