Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վայելուչ թուի աստանօր` յետ խօսելոյ զՆերսիսէ Շնորհալւոյն, առաջի դնել եւ զպատմութիւն սքանչելի առնո` համանուանն նորա եւ համանմանւոյ. զի զկնի աւուրց Շնորհալւոյն ՚ի նմին իսկ դարու եւ սա ինքն Լամբրոնացի վեհ երեւեցաւ յեկեղեցիս Հայաստանեայց, հրաշալի հանդիսացեալ իւրով հրեշտակային վարդապետութեամբ եւ անարատ քաղաքավարութեամբ. եւ գտաւ յազգի անդ մերում իբր ջահ լուսապայծառ` սփռեալ զանաղօտ նշոյլս առ ամենեսին բանիւ եւ գրով. իսկ ինքն գլխովին յանձին իւրում եղեւ իբր բոց փայլակնաբորբոք աստուածային սիրոյն: Զորոյ զընթացս կենաց եւ գործոց` սկսեալ ՚ի ծագմանէ նախնեաց նորա սակաւուք դիցուք աստ առաջի, ըստ որում գրեաց զնմանէ ՚ի կենդանութեան նորա Սամուէլ Ծերունի` մին յաբեղայիցն Սկեւռայ, եւ յետ մահու սրբոյն` քեռորդի նորա Ներսէս, եւ Գրիգոր վարդապետ Սկեւռացի, երեքին եւս կենցաղակիցք երանելւոյն. թո'ղ զայլ պատմագիրս եւ զբազմադիմի յիշատակարանս, եւս եւ զտեղեկութիւնս` զորս նա ինքն տայ զիւրմէ ՚ի պէսպէս գրուածս իւր:
       Յետ մահուն Օշնի Մեծի Հայկազունւոյ` որ եկեալ էր զառաջինն յարեւելից յաշխարհն Կիւլիկիոյ, զորմէ խօսեցաք. գիրք Դ. գլուխ 48. եւ 50. եւ յայս գիրս. գլուխ Ա. երես 10. պայազատեաց զիշխանութիւն նորին` որդի նորա Հեթում կամ Հեթոմ, տիրեալ Լամբրոն դղեկի եւ այլոց ամրոցաց ՚ի սահմանս Տարսոնի. եւ պատուեալ ՚ի կայսերացն Յունաց յԱլեքսէ եւ ՚ի Յովհաննէ` կոչեցաւ Սեբաստոս կամ Սեւաստոս, որ թարգմանի Օգոստոս. եւ ճոխացաւ ընչիւք եւ արդեամբք: Այս Հեթում ծնաւ զմիւս Օշին եւ զՍմբատ: Սմբատայ ետ զամրոցն Պապեռօն. եւ Օշնի յանձնեաց զամրոցն Լամբրոն. եւ զմի ՚ի դստերաց իւրոց ետ ՚ի կնութիւն Վասլի իշխանի Պահլաւունւոյ` եղբօր Շնորհալւոյն, եւ Վասիլ եւս զդուստր եղբօր իւրոյ Շահանայ զօրավարի զՇահանդուխտ ետ ՚ի կնութիւն Օշնի որդւոյ Հեթմոյ` գաղտ յեղբօրէ իւրմէ ՚ի Գրիգորէ կաթուղիկոսէ վասն մերձաւոր խնամութեան. եւ այսու օրինակաւ լծակցեալ խառնեցան ընդ միմեանս տոհմ Արշակունւոյն Վասլի Պահլաւի` եւ տոհմ Հեթմոյ բնիկ Հայկազնոյ: Իբրեւ մեռաւ Հեթում, Պայազատեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Օշին. եւ գնացեալ առ կայսրն Կիռ Մանուէլ ` ընկալաւ ՚ի նմանէ զհաստատութիւն ՚ի հայրենի տէրութեան իւրոյ` անուամբ Սեբաստոսութեան: Եւ ծնաւ այս Օշին ՚ի Շահանդխտոյ Արշակունւոյ զհինգ ուստերս. որոց անուանք էին Հեթում, Ներսէս (որ յառաջն Սմբատ կոչիւր ), Ապիրատ, Շահնշահ, եւ Գրիգոր . եւ երիս դստերս, Մարիամ, Շուշան, եւ Տալիթա:
       բ. Յորժամ յարգանդի մօր էր Ներսէս, ծնօղք նորա ուխտեցին` Աստուծոյ ընծայել զնա. բայց իբրեւ ծնաւ մանուկն` յամի Տեառն 1153. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԲ . եւ կամ ՚ի յաջորդ ամի. տեսեալ զհրաշալի կերպարանս նորա` ստրջացան յուխտից իւրեանց. ո'չ է ասեն արժան զայսպիսի գեղ յաշխարհէ զրկել. տացուք ասեն զմի այլ յորդւոց մերոց Աստուծոյ ՚ի տեղի սորա: Եւ ՚ի տատանիլ նոցա յայսպիսի խորհուրդս` եկն ծանր հիւանդութիւն ՚ի վերայ մանկանն, մինչեւ մերձ լինել նմա ՚ի մահ: Զայն տեսեալ բարեպաշտ մօր նորա Շահանդխտոյ` էառ եւ տարաւ զնա յեկեղեցի Աստուածամօրն ՚ի վանս Սկեւռայ մօտ ՚ի բերդն Լամբրոնի, եւ վերստին ուխտիւք ընծայեաց զնա Տեառն` ուրանօր ուխտեալ էր նախ քան զծնունդ մանկանն. եւ ՚ի հաստատութիւն ուխտից իւրոց ՚ի խանձարրի անդ ետ կարդալ ՚ի վերայ նորա զքահանայական օրհնութիւնսն, եւ նուիրեաց զնա ՚ի պաշտօն ծառայութեան Աստուծոյ. եւ ՚ի նմին ժամու առողջացաւ մանուկն:
       ՚Ի զարգանալ հասակի նորա` զարգացաւ ՚ի նմա եւ շնորհքն երկնային. որով եւ ՚ի մանկական հասակի անդ եղեւ իբրեւ զհրեշտակ Աստուծոյ, եւ ցանկալի ամենեցուն` որոց տեսանէին զնա: Ածաւ երբեմն ՚ի տղայութեան իւրում առ կայսրն Մանուէլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ նորա առեալ ՚ի գիրկս` ջանաց հաւանեցուցանել զնա կալ մնալ առ ինքն, եւ ՚ի պատիւ մեծութեան հասանել առաւել քան զհայր իւր: Այլ նա ետ պատասխանի, եւ ասէ. եթէ անանց էին մեծութիւնքս, անսայի բանիցդ. ես յանանցն փութամ ժամանել մեծութիւն: Զսոյն ասաց եւ յայլում նուագի առ լատին կոմսն Անտիոքայ:
       Սնաւ սոյն այս երանելիս առ ժամանակի մի ՚ի վանս Սկեւռայ` ունելով իւր հոգեւոր դաստիարակ զՅովհաննէս վարդապետ ոմն ճգնազգեաց եւ առաքինի . ուր զարգացեալ Ներսեսի ՚ի սուրբ վարս միանձնութեան` եղեւ բոլորովին մեռեալ աշխարհի եւ անցաւորացս ամենայնի, եւ փայլեցաւ յամենայն առաքինութիւնս. միանգամայն եւ յառաջադէմ գտաւ յոյժ յուսումն գիտութեանց, անվեհեր մխեալ զանձն ՚ի խորս ներքինս իմաստութեան եւ հանճարոյ. մանաւանդ զի ունէր բնաձիր յաջողութիւն ոգւոյ, եւ լայնածաւալ ընդարձակութիւն մտաց. եւ ընդ նմին չափու անչափ փոյթ յօժարութեան եւ ըղձափափաք տենչանք յիմաստս գրոց. որով եւ ստացաւ գրեթէ զամենայն գիտութիւն: Ուսաւ բաց ՚ի բազում իրաց նաեւ զբարբառ եւ զդպրութիւն Յունաց, լատինացւոց եւ եգիպտացւոց. եւ իւրով մտավարժութեամբ եւ հասողութեամբ ապշեցուցանէր զամենեսին:
       Յորժամ էր նա ՚ի հասակի վեշտասաս ամաց, եհաս վախճան կենաց հօր նորա Օշնի Սեբաստոսի. (զորմէ ունիմք եւ այլ ինչ գրել ՚ի յաջորդ գլուխդ ). եւ ՚ի մեռանիլն յանձնեաց, զի երէց որդին Հեթում յաջորդեսցէ յիշխանութեան իւրում. իսկ պատանին Ներսէս` զոր նուիրեալ էր Աստուծոյ, ՚ի հասանել ժամանակին` կարգեսցի ըստ խորհրդոյ վանականաց յառաջնորդութիւն վանացն Սկեւռայ, զորոյ զեկեղեցին շինեալ էր նա ինքն Օշին : Իբրեւ իրազեկ եղեւ այսմ Ներսէս, դժկամակ լեալ ընդ այն` կամէր խոյս տալ ՚ի վանաց անտի. զի ինքն եդեալ էր ՚ի մտի առանց ընդունելոյ զաստիճան եկեղեցական առանձնանալ յանապատս, եւ ճգնաւորական վարել կեանս:
       Այլ բարեպաշտուհի մայր նորա Շահանդուխտ` որ ՚ի նոյն իսկ աւուրս կամէր գնալ յուխտ յԵրուսաղէմ` հնարս խորհեցաւ խափանել զխորհուրդ նորա. որոյ վասն առեալ տարաւ զպատանին ՚ի Հռոմկլայ` օրհնիլ ՚ի սուրբ հայրապետէն Ներսիսէ Շնորհալւոյ, որ էր հօրեղբայր նորին Շահանդխտոյ: Եւ Շնորհալին տեսեալ զպատանին, եւ ծանուցեալ հոգւով զաստուածային շնորհն` որ ՚ի նմա, ձեռնադրեաց զնա քահանայ, եւ կոչեաց զնա յանուն իւր Ներսէս: Եւ իբրեւ մեկնեցաւ անտի Շահանդուխտ եւ չոքաւ յԵրուսաղէմ, մնաց Ներսէս ՚ի կաթուղիկոսարանի անդ. եւ արբեալ ՚ի հոգեւոր վտակաց աստուածահրաշ վարդապետութեան սրբոյ հայրապետին` եւս քան զեւս բարգաւաճեալ պարարտացաւ հոգւով. եւ ապա յայտնեաց նմա զփափաք իւր` զոր ունէր վասն առանձնակեցութեան. եւ Շնորհալին առաքեաց զնա ՚ի Սեաւ լեառն ՚ի վանորայս. ուր եւ եկաց նա ընդ վարժապետութեամբ Ստեփաննոսի վարդապետի ուրումն առն գիտնականի` Տիրացու կոչեցելոյ. եւ լցաւ անդ ամենայն աստուածային գիտութեամբ եւ սրբութեամբ:
       Զայնպիսի եռանդն հոգւոյ տեսեալ ՚ի նմա վանականաց` յորդորեցին զնա եւ ստիպեցին գնալ ՚ի քարոզութիւն ՚ի քաղաք իւր, եւ շահիլ զոգիս բազմաց: Եւ նորա հարկաւորեալ ՚ի հրամանէ նոցա` եկն ՚ի Լամբրոն իբր յութեւտասն ամաց հասակի. եւ սկսաւ քարոզել յեկեղեցւոջ զբանն Աստուծոյ. յորոյ Աստուածիմաստ եւ յազդու բանիցն մեծապէս օգտեալ եւ զուարթամտեալ ամենեցուն` սկսան հռչակել զանուն նորա ընդ ամենայն տեղիս. եւ միաբան աղերսանօք թախանձէին զնա ձեռնադրիլ եպիսկոպոս Լամբրոնի, եւ նստիլ յառաջնորդութիւն վանացն Սկեւռայ` որ առընթեր դղեկին: Իսկ երանելին խոյս տուեալ ՚ի ձեռաց նոցա` ընտրեաց վերստին զկեանս միակեցութեան. եւ չոքաւ ընդ հոգեւոր հօր իւրում Յովհաննու յանապատն` Սաղրու ստացեալ` ՚ի մէջ լերանց Տորոսի. ուր կայր վանք միանձանց, որ կոչիւր Աստուածածին Սաղրուի, ՚ի հոսանս գետոյն Ժեռակրեայ` մերձ յեկեղեցի Սրբոյն Գէորգեայ. ուրանօր առանձնացեալ երանելւոյն յանձուկ սենեկի միում` ՚ի գիշերի եւ ՚ի տունջեան անխոնջ դեգերէր յընթերցումն Սուրբ Գրոց եւ բանից սուրբ հարց, եւս եւ ՚ի շարադրութիւնս եւ ՚ի թարգմանութիւնս. եւ յաւէտ եւս ՚ի խոկումն աստուածային խորհրդոց, եւ յարտօսրաբուղխ աղօթս մշտամռունչս: Եւ ՚ի կիւրակէէ ՚ի կիւրակէ գայր յեկեղեցի վանիցն, եւ մատուցանէր զսուրբ պատարագն. իսկ յայլ աւուրս առանձնանայր ՚ի խղի իւրում. ուր եւ բազմադիմի օրինակաւ մրցէր ընդ որոգայթագիր մեքենայս բանսարկուին, ճնշելով զմարմին իւր տքնութեամբ եւ խոշտանգանօք եւ անսուաղ պահեցողութեամբ. մինչեւ բազում անգամ եկեալ սպասաւորն` որ բերէր զպէտս նորա, տեսանէր զի առաջին բերեալքն ՚ի տեղւոջ անդ կային ՚ի պատուհանի: Արար անդ երանելին եւ բազում հրաշս բժշկութեանց. եւ հալածեաց ՚ի բազմաց զդեւս: Եւ ՚ի փառաւորիլ իւրում յոյժ` մեկնեալ գնաց առ ժամանակ մի ՚ի տեղւոջէ անտի, զի մի ' կուտեսցին մարդիկ ՚ի վերայ նորա. եւ յայնմ միջոցի ստէպ ստէպ յայց ելանէր ՚ի Հռոմկլայ առ Ներսէս Շնորհալի` ըստ հրամայելոյ նորա. որում եւ առաջիկայ գտաւ ՚ի ժամ փոխման նորա. եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր:
       գ. Իսկ Գրիգոր կաթուղիկոս` տղայ կոչեցեալ` յաջորդ Շնորհալւոյն, որ զփորձ առեալ քաջ գիտէր զսրբութիւն եւ զիմաստութիւն Ներսէսի Լամբրոնացւոյ, բռնադատեալ կոչեաց զնա առ ինքն հրամայողական թղթով, եւ ձեռնադրեաց զնա արքեպիսկոպոս Տարսոնի` միանգամայն եւ Լամբրոնի եւ շրջակայ գաւառացն ՚ի հասակի քսանեւերեք ամաց ՚ի թուին Հայոց ՈԻԵ. եւ առաքեաց առ իւրսն պատուով: Ուր եւ ստիպեալ զնա միաբանիցն Սկեւռայ` յանձն արարին նմա զառաջնորդութիւն վանացն. եւ նստեալ նորա` երբեմն ՚ի Վանս, երբեմն ՚ի Լամբրոն, եւ երբեմն ՚ի Տարսոն, հովուէր զվիճակ իւր ամենայն արթնութեամբ եւ զգօնութեամբ. եւ էր սքանչելի յաչս ամենեցուն. որք եւ իբրեւ ՚ի զուարթուն ոք նայէին ՚ի նա:
       Յետ իբր տարւոյ միոյ տեսեալ նորա թէ զբաղմունք պաշտաման իւրոյ չթողուն նմա անդորրութեամբ պարապիլ յընթերցումն եւ յաղօթս, փախեաւ ՚ի հեռաւոր տեղիս, եւ գնաց անդրէն յանապատ իւր ՚ի Սաղրու, յորում բնակէր հոգեւոր հայր իւր Յովհաննէս վարդապետ: Ուր եւ ՚ի քսան եւ չորս ամաց հասակի գոլով` արար ՚ի խնդրոյ միանձանց զմեկնութիւն եկեղեցական կարգաւորութեանց եւ խորհրդոյ պատարագին, եւ ճառս ՚ի վերայ ժառանգաւորաց` հրեշտակային վարդապետութեամբ եւ սքանչելի բանիւք. յորս ուրեք ուրեք գրէ խոնարհութեամբ զայսպիսիս: *«Աղաչեմ ասէ զամենեսեան ... զիջանել ձեզ առ իմ տկարութիւն եւ մանկական իմաստ. որ ՚ի սիրոյ ամենեցուն եկի յայս յանդգնութիւն, որ իմս նուաստութեան անձին անմա'րթ էր` ծերունեաց եւ կատարելոց հասակաւ ուսուցիչ լինել »: Եւ թէ` *«մի եւ վասն զի մանուկ հասակաւ եւ մեղսասէր անձամբ սպասաւոր եմ շնորհաց Հոգւոյն ... բերջիք ըստ արժանի իմում սաստիւ»:
       Յորժամ յանապատի անդ էր երանելին, յաւուր միում ՚ի խօսիլ ընդ նմա հոգեւոր դաստիարակի նորա Յովհաննու զաստուածային իրաց` ՚ի մէջ էառ քննել զխորհրդական միտս բանից ինչ սաղմոսին. եւ յայտնի տեսեալ` թէ ամենեւին լուսաւորեալ է միտք երանելւոյն, յորդորեաց զնա. ձեռն արկանել ՚ի մեկնութիւն գրոցն Սաղմոսի: Եւ նորա յանձին կալեալ` սկիզբն արար մեկնել զայն` ո'չ ըստ նկարագրին, այլ` ըստ խորհրդական մտաց ՚ի պէտս միանձանց, ՚ի հասակի քսան եւ հինգ ամաց, ՚ի թուին Հայոց ՈԻԷ. այլ ոչ կարաց նոյն ժամայն կատարել. քանզի մայր նորա եւ եղբարք նորին եւ միաբանք Սկեւռայ կարօտեալ յոյժ երեսաց նորա եւ վարդապետութեան` հրամանաւ կաթուղիկոսին դարձուցին զնա անդրէն ՚ի վիճակ իւր: Այլ նա յետ սակաւուց միւսանգամ խոյս տուեալ ՚ի փառաց եւ ՚ի զբաղանաց` ել եւ յուղի անկաւ գնալ յԵգպիտոս յանապատս ճգնաւորաց. բայց պնդեցան խնդրակք զհետ նորա, եւ յետս դարձուցին: Եւ նորա հանդարտեալ աւուրս ինչ` եդ բանս ընդ միում ՚ի մտերմաց իւրոց, եւ ելեալ զանխուլ ՚ի ճանապարհ` կամէր գնալ ՚ի Սեպուհ լեառն ՚ի ճգնարան Սրբոյ Լուսաւորչին. եւ առ անտեղեակ գոլոյ վայրացն` եւ հետի ընթանալոյ ընդ առապարս` կրեաց բազում տարժանմունս, եւ պատառոտեցան ոտք նորա: Բայց մինչչեւ հատեալ էր զկէս ուղւոյն, հասին զկնի նորա խնդրակք ՚ի ժողովրդենէ, եւ բռնի առեալ տարան զնա. եւ այս եղեւ երկիցս եւ երիցս` յաւուրս քահանայութեան եւ եպիսկոպոսութեան նորա` ՚ի դարձուցանել զնա ՚ի ճանապարհէն Սեպուհոյ: Յայլում նուագի եւս ճողոպրեալ նորա ՚ի ձեռաց նոցին` գնաց ծպտեալ գծուծ զգեստուք ՚ի Կիպրոս կղզի ՚ի վանս յոյն կրօնաւորաց. ուր եւ առաւել եւս քաջ տեղեկացաւ յունական դպրութեանց եւ վարժութեանց. զոր անագան ուրեմն իմացեալ ազգականացն` գնացին ՚ի Կիպրոս, եւ վերստին դարձուցին զնա յետս:
       Տեսեալ երանելւոյն, թէ ոչ թողուն զնա հանգիստ, զիջաւ ՚ի կամս նոցա. եւ եկեալ նստաւ անդրէն ՚ի վիճակի իւրում, եւ զուարթացոյց զամենայն ժողովուրդ իւր` որք պասքեալ եւ ծարաւի էին շնորհաբուղխ վարդապետութեան նորա: Այլ իբրեւ սկսաւ հնչել համբաւ սրբութեան եւ իմաստութեան նորա` նաեւ ՚ի մէջ Յունաց եւ Լատինացւոց եւ Ասորւոց , եւ մեծացաւ անուն նորա առաջի իշխանաց, միւսանգամ վերստին տեղի տուեալ անտի պատճառանօք իմն` գնաց ՚ի նախկին ճգնարան իւր ՚ի Սաղրու, ուր էր հոգեւոր հայր նորա Յովհաննէս. եւ կալաւ զառաջին կարգ իւր` պարապիլ զցայգ եւ զցերեկ յաղօթս եւ յընթերցմունս: Այլ ոչ կարաց երկար մնալ անդ. քանզի սաստիկ հրամանաւ կոչեաց զնա Գրիգոր կաթուղիկոս վասն իրաց մեծի ժողովոյն Հռոմկլայու. զորմէ ասասցուք ՚ի գլուխ ԺԷ. եւ յետոյ ՚ի խնդրոյ նորուն կաթուղիկոսի թարգմանեաց անդ ՚ի Հռոմկլայ ձեռնտուութեամբ Կոստանդեայ մետրապօլտին յԵրապօլեայ ՚ի թուին ՈԻԸ. զընտիր մեկնութիւն Յայտնութեանն Յովհաննու` զարարեալն Անդրէին արքեպիսկոպոսին Կեսարու: Եւ ապա գնացեալ նստաւ յԱթոռ իւր ՚ի Տարսոն եւ ՚ի վանս Սկեւռայ. եւ յայնմ ժամանակի աւարտեաց զմեկնութիւն Սաղմոսին ՚ի թուին ՈԼ:
       դ. Արար սա ըստ իւրումն աստուածիմաստ հանճարոյ եւ զայլ բազում գիրս. զմեկնութիւն Առակացն Սողոմոնի, եւ զԺողովողի, եւ զԻմաստութեան, եւ զԵրկոտասան մարգարէիցն. մեկնեաց եւ զէր ընդ եղբարսն. գրեաց եւ զբազում ճառս ՚ի խորհուրդ տէրունական տօնից ամենայնի, եւ կիւրակէիցն աղուհացից. եւ զազգի ազգի խրատական բանս յոլովս: Ասի թէ արարեալ իցէ եւ զՄեկնութիւն սքանչելի աղօթից սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ. յորոց զերկուսն միայն գտանեմք ՚ի սկիզբն Մեկնութեան պատարագի: Թարգմանեաց եւ զբազում գրուածս ՚ի յունականէն ՚ի հայ, զպէսպէս մեկնութիւնս եւ զճառս, եւ զգիրս մարդակազմութեան, եւ զգիրս պատրիարգական Աթոռոց եւ եպիսկոպոսարանաց. նոյնպէս եւ ՚ի լատինականէն զԳիրս կանոնաց սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբայի, եւ զՊատմութիւն վարուց սրբոյն Գրիգորի պապին` եւ զառանձնախօսութեան գիրս նորա, եւ զվկայաբանութիւնս նահատակաց, եւ այլ ինչ բազում` ՚ի շրջիլն ՚ի վանորայս լատինացւոց: Այլեւ թարգմանեաց ՚ի գրոց երից ազգաց` Յունաց եւ Լատինացւոց եւ Եգիպտացւոց զվարս նախնի սուրբ հարց ճգնաւորաց եւ զխրատական բանս նոցա. եւ զի կային յառաջնմէ ՚ի վերայ նոցին իրաց ինչ ինչ թարգմանութիւնք այլոց, որպէս եւ Գրիգորի Վկայասիրի, եւ Գրիգորի եպիսկոպոսին Եգիպտոսի` հօրեղբօր Շնորհալւոյն, զամենայն ՚ի մի հաւաքեալ եւ ՚ի կարգի եդեալ` յօրինեաց զոգեշահ մատեանն, որ ասի հարանց վարք: Արար եւ զսքանչելի շարականս, զԶատկի, զնոր կիւրակէի, եւ զհամբարձմանն: Շարագրեաց եւ զներբողական վարս Շնորհալւոյն ոտանաւոր տողիւք: Թո'ղ զբազում թուղթս, զորս գրեաց յայլեւայլ ժամանակս առ այլեւայլ անձինս. յորս երեւելի են երկոքին այնք , զորս գրեաց առ Լեւոն արքայ Հայոց յառաջնում ամի թագաւորելոյ նորա, եւ առ յոյն միայնաւորն Ոսկան յԱնտիոք. զորոց եւ ունիմք յիշատակել ՚ի կարգի պատմութեանս:
       Յամենայն ՚ի գրութիւնս սորա փայլէ բանահիւսութիւն գերահրաշ, դիմառնութիւն պանծալի, ճահագրութիւն շքեղ եւ ահաւոր, եւ աննահանջելի ընթացք խօսից` բնաւորական ձրիւք ճոխացեալ. սքանչելի երեւեալ յաւէտ յատենախօսութեանն ճառի. մինչեւ բռնադատիմ ասել, թէ ցարդ սակաւ ետես աշխարհ զնման նորա յազգս համօրէն: Այնչափ էր սորա եւ եռանդն ոգւոյ եւ յորդոր սրտի , վստահութիւն ՚ի դժուարինս, եւ նախանձ ՚ի պաշտամունս Աստուծոյ, մինչեւ կոչել զնա Յունաց եւ Լատինացւոց` երկրորդ Պօղոս առաքեալ Տարսոնացի: Ո'չ թագաւորաց բռնութիւնք կարացին զվառ բորբոքման նորա չիջուցանել, եւ ոչ խստութիւնք անոպայից զանդամանդեայ սիրտ նորա թուլացուցանել : Ընդ ամենեսին ամենայն լինելով` այնչափ սիրելի եղեւ ամենեցուն` եւս եւ լատինացւոց եւ Յունաց եւ Ասորւոց, մինչեւ անխտիր գալ նոցա յեկեղեցի նորին իբրեւ յիւրեանց եկեղեցիս, եւ տեսանել զպատարագ, եւ լսել զժամերգութիւնս, եւ տալ զողորմութիւն բազում, մանաւանդ յոյնք` որք այնչափ ատէին զհայս: Եւ ինքն բաց ՚ի բազում իրաց հաստատեաց յեկեղեցւոջ իւրում, զի յաւուրս չորեքշաբաթի եւ ուրբաթու տացի երեք հարիւր աղքատաց յողորմութիւն հաց եւ բակլայ: Սա յամենայն բարեկարգութիւնս հետեւօղ գտեալ ամենայնիւ սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյ` փոյթ կալաւ ըստ օրինակի նորա ուղղել զամենայն անկարգութիւնս, որք վասն անիշխանութեան ազգին սպրդեալ էին յեկեղեցական ծէսս իբր ՚ի հարիւր ամաց հետէ ՚ի բառնալոյ անտի թագաւորութեանն Բագրատունեաց. եւ կարգեաց զպաշտօնեայս ընդ նախնի սովորութեան յատուկ սպասուք եւ զգեստուք եւ այլ ամենայն կարգօք կատարել զպաշտամունս եւ զխորհուրդս եկեղեցւոյ. որոյ վասն իսկ բազում ինչ կրեաց ՚ի յաչաղկոտաց եւ յանոպայից. զորոց ունիմք ինչ ինչ յիշատակել ՚ի ստորեւ:
       Մայր սորա բարեպաշտուհին Շահանդուխտ` որ զարդարեալ էր ամենայն առաքինութեամբ , ցանկացաւ կրօնաւորիլ հանդերձ երկու դստերօք իւրովք, Շուշանաւ եւ Տալիթայիւ. եւ սա ինքն Լամբրոնացին օրհնեաց զնոսա, եւ ետ զգեստ կրօնաւորութեան. որք եւ ճգնողական վարուք եղեն երեւելի. որպէս եւ յետ ժամանակաց նաեւ միւս քոյրն Մարիամ: ՚Ի նմին ժամանակի եղբայր սորա Հեթում շինեաց զեկեղեցի ՚ի սուրբ ուխտն Սկեւռայ. զոր եւ բազմարուեստ նկարագրութեամբ պատկերաց զարդարեաց. եւ յաւուր նոր կիւրակէի ՚ի նաւակատիս այնր տաճարի մատոյց անդ պատարագ Լամբրոնացին. եւ որպէս երեւի` ՚ի նմին աւուր երգեաց զշարականն *«Նորոգեալ կղզիք »: Շինեաց եւ ինքն Լամբրոնացին ըստ գրելոյ Կիրակոսի զայլ միւս եկեղեցի հրաշազան ՚ի նոյն վանս Սկեւռայ. արար եւ զայլ բազում ինչ, որոց զոմանս ունիմք գրել յընթացս պատմութեանս ըստ պահանջելոյ կարգի ժամանակին. այսչափ ինչ շատ լիցի աստ:
       ե. Յաւուրս որ` մանաւանդ թէ փոքր մի յառաջ ՚ի ժամանակս Շնորհալւոյն երեւելի եղեւ սրբութիւն վարուց ՚ի մեծն հայս վարդապետ ոմն Յովհաննէս կոչեցեալ ՚ի Տաւուշոյ: Սա յառաջն էր յաշխարհական կարգի. եւ ՚ի մեռանիլ ամուսնոյ իւրոյ` հրաժարեալ յաշխարհէ` գնաց յանապատ. եւ յետ բազում ճգնութեամբ վարելոյ զկեանս իւր` էջ յանապատէ. եւ սկսաւ շրջիլ քաղաքէ ՚ի քաղաք, եւ քարոզել զուղղութիւն վարուց: Եւ զի զոր քարոզէրն` գործովք ցուցանէր, բանք նորա ազդու լինէին յոյժ առ ամենեսին: ՚Ի ժամանակս սորա յաւուրս քառասնորդաց զշաբաթ եւ զկիւրակէ անխտիր լուծանէին իշխանաւորք Հայոց յարեւելս. եւ սա բազում բանիւք հաւանեցուցեալ` ըստ կարի դադարեցոյց զնոսա յայնպիսի գործոյ. եւ յետ բազում սրբութեամբ կենցաղավարելոյ` փոխեցաւ յաստեացս:
       Սա ստացաւ զբազում աշակերտս. որոց մին եղեւ Մխիթար Գանձակեցի. որ յետ վախճանի սորա աշակերտեալ եւ այլոց յայլ եւ այլ տեղիս` ուսաւ բազում ինչ, եւ եղեւ երեւելի: Եւ կամելով առաւել եւս ուսանիլ` գնաց ՚ի կողմանս արեւմտից ՚ի Սեաւ լեառն. ուր եւս ստացաւ զգիտութիւն մեծամեծ իրաց, եւ զխստութիւն ճգնողական վարուց. եւ ապա գնաց ՚ի Կարնոյ քաղաք, եւ անտի յաշխարհ իւր ՚ի Գանձակ: Եւ նեղեալ անդ յարշաւանաց սկիւթացւոցն` մեկնեցաւ անտի, եւ գնաց ՚ի գաւառն Խաչենոյ առ Վախտանկ իշխանն Հաթերքոյ. եւ անտի գնացեալ ՚ի գաւառն Կայենոյ` բնակեցաւ ՚ի վանսն Գետիկ:
       Եւ իբրեւ կործանեցաւ վանքն այն, շինեաց զայլ վանք մի ՚ի տեղւոջն` որ կոչիւր Ձոր Տանձուտայ . եւ կանգնեաց ՚ի նմա զեկեղեցի փայտաշէն յանուն Սուրբ Լուսաւորչին. եւ փոքրիկ եկեղեցի մի եւս յանուն Սրբոյ Կարապետին. եւ յետոյ զայլ միւս եկեղեցի մեծ քարաշէն յանուն Սուրբ Աստուածածնի ՚ի թուին Հայոց ՈԽ. եւ զվանսն կոչեաց յանուն առաջնոյն Գետիկ. յորմէ եւ ինքն կոչեցաւ Մխիթար Գետկայ: Անուանեցաւ եւս Գօշ, այն է քեօսէ. զոր հայերէն քարձ կոչեմք, այսինքն սակաւամօրուս. զի յամր աճեցին մօրուքս նորա. որպէս վկայէ Կիրակոս Գանձակեցի, որ եւ տեսեալ էր զնա աչօք: Ո'չ է սա այն Մխիթար, որ կոչի Սկեւռացի, եւ ոչ Գօշիկ վանական ասացեալն. զի նոքա յետոյ են քան զսա:
       Սա արար գիրք մի ՚ի վերայ բնութեանս ՚ի դիմաց Ադամայ առ որդիս իւր, եւ ՚ի դիմաց Եւայի առ դստերս իւր. եւ այլ գիրք մի ՚ի վերայ հաւատոց. եւ զԴատաստանագիրքն` խոհական մտօք ՚ի թուին Հայոց ՈԼԳ. ձեռնտուութեամբ հօր Յովսեփայ, եւ եղբօր Պօղոսի. ուրանօր յինն դասապետութիւնս որոշեալ զեկեղեցական իշխանութիւնս` վերագոյն քան զամենեսին եւ գլուխ ամենայնի դնէ լինել զպապն Հռովմայ: Արար եւ զկանոնս ինչ վասն կարգի պաշտաման սուրբ խորհրդոյ հաղորդութեան. գրեաց եւ զխրատական թուղթս, եւ այլն. յորս ՚ի բազում տեղիս աղաչէ. եթէ ասէ վրիպակ ինչ կամ ընդդէմ բանս իցէ իմ գրեալ, չեմ հաւան ընդ այն: Ասի` թէ արարեալ իցէ սորա եւ զմեկնութիւն Երեմիայ. գրեաց սա եւ քանի մի երգս եւ ոտանաւորս:
       Յաւուրս սորա էր եւ Խաչատուր վարդապետ ոմն Տարոնացի, որ եղեւ առաջնորդ ուխտին Հողարծնի. սա գոլով քաջ տեղեակ յոյժ երաժշտական արուեստից, եւ չքնաղ չափաբերութեան բանից` նորոգեաց զբազում խանգարմունսն յեղանակս շարականաց. եւ ըստ ասելոյ Կիրակոսի` սա եմոյծ ՚ի կողմանս արեւելեայց զխաղսն շարականաց: Արար սա եւ զբազում գանձս եւ տաղս. որոց յոգունց սկզբնատառքն յօդեն զանուն նորին. յորս հրաշալի իմն փայլէ այն, զոր երգեմք ՚ի սկզբան պատարագի, այն է` *«խորհուրդ խորին, անհաս, անսկիզբն. եւ այլն »: Իսկ թէ յի՞նչ պատճառէ արարեալ իցէ զայն, ասասցուք ՚ի ստորեւ ըստ կարգի: Գոյ եւ այլ Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի յետ սորա երեւեալ ՚ի ժամանակս Գրիգորի Անաւարզեցւոյ. եւ նա եւս արար տաղս եւ գանձս. որոց սկզբնատառքն յօդեն Խաչատուր. ուստի եւ գործք երկոցունց սոցա խառնեալ են ընդ միմեանս. բայց առաջնոյն են ընտիր: Կայ եւ այլ միւս Խաչատուր վարդապետ ոմն Տարոնացի ՚ի յետին դարս` զկնի հազարերորդ թուականին Հայոց. որ եւ ունի քանի մի տաղս գրաբառ եւ աշխարհաբառ ոճով. զսա եւս յիշեցի աստ` զի ընթերցօղք կարասցեն բարւոք որոշել: