Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Ազգ Հայոց` որք վարեցան յԱսպահան, կեցեալ անդ զժամանակ ինչ` սկսան աղքատանալ` բաց ՚ի Ջուղայեցւոց եւ յերեւանցւոց. եւ անկան ՚ի յետին թշուառութիւն, մանաւանդ այն երկու դասք ժողովրդոց, որք վարեալ եղեն յետոյ: Եւ զի Շահաբաս կարգեալ էր ՚ի վերայ սոցա զերկու պարսիկ վերակացուս, մատուցեալ առ սոսա Մուրատայ եւ Յովսեփայ` որք էին իբր հոգաբարձու այնց ժողովրդոց, աղաչեցին զնոսա ծանուցանել Շահաբասայ զչքաւորութիւն իւրեանց, ակն ունելով գտանել զողորմութիւն ինչ առ ՚ի նմանէ: Եւ Շահաբաս իբրեւ ծանեաւ զայս, կոչեաց առ ինքն զՄուրատ եւ զՅովսէփ հանդերձ այլովք ոմամբք. եւ ասէ ցնոսա. գիտացեալ իմ զաղքատութիւն ձեր` կամիմ տալ ձեզ դրամս ՚ի փոխ առանց տոկոսեաց. եւ դուք շահեցուցեալ զնոսին ` զշահ նոցին ծախեսջիք ՚ի պէտս ձեր. բայց այսու պայմանաւ, զի ՚ի լրանալ երից ամաց դարձուսջիք ամբողջ զգլուխն ՚ի գանձ արքունի: Իսկ եթէ ոք ՚ի ձէնջ ոչ կարասցէ հատուցանել, դարձցի յօրէնս մեր, եւ աղատ լիցի ՚ի պարտուց. եւ եթէ ոչ յանձն առնուցու զայս, տացէ փոխանակ պարտուց զորդիս իւր. եթէ ուստր իցէ` ընդ չորս թումանի, իսկ եթէ դուստր` ընդ երեք թումանի: Եւ իբրեւ յանձն առին նոքա անխորհրդաբար զայս պայման նորա, ետ նոցա չորս հարիւր թուման. երեք հարիւր թուման Յովսէփայ, եւ հարիւր թուման Մուրատայ. զի ժողովուրդք Մուրատայ էին սակաւ. իսկ թումանի արժողութիւն է իբր հինգ ոսկի դահեկան: Այլ Յովսէփ եւ Մուրատ եւ ժողովուրդք նոցա առեալ զդրամսն` փոխանակ շահեցուցանելոյ զնոսին` զգլուխն եւս կերին, ոմանք յանճարութենէ, եւ ոմանք յանտեղեկութենէ, վաճառաց երկրին:
       Եւ ՚ի լրանալ երից ամաց, Շահաբաս արքայ` որ նորոգ դարձեալ էր յաշխարհէն վրաց, առաքեաց առ նոսա զպարսիկ վերակացու` պահանջել զփոխսն: Ետուն պատասխանի Մուրատ եւ Յովսէփ, եւ ասեն. ոչինչ ունիմք տալոյ. զի առ աղքատութեան կերաք եւ վատնեցաք զամենայն: Զայսպիսի բանս լուեալ վերակացութիւնն` ՚ի բանտ էարկ զնոսա, եւ զոմանս ՚ի Հայոց . բայց տեսեալ թէ այնու ոչինչ օգտի, մանաւանդ թէ հարկաւորի կերակրել զնոսա ՚ի բանտի անդ, արձակեաց զնոսա անտի. եւ գնացեալ ծանոյց Շահաբասայ:
       Կոչեաց զնոսա Շահաբաս առաջի իւր, եւ ասէ ցնոսա. ընդէ՞ր յապաղէք, եւ ոչ հատուցանէք զպարտսդ. ես ոչ զձեր ինչսդ խնդրեմ, այլ զփոխսն` զօր առանց տոկոսեաց ետու ձեզ. արդ` կամ փութասջի'ք վճարել զայն, եւ կամ կատարեսջիք զպայմանեալ ձեր դաշն: Իսկ հայք կային ՚ի տարակուսի մեծի. եւ մեկնեալ յերեսաց նորա` միջնորդ կալան առ նա զիշխանսն` թողացուցանել առ ժամանակ մի զպարտս իւրեանց. այլ Շահաբաս ոչ էառ յանձն:
       Յայնժամ անճարացեալ Հայոց` ժողովեցին զուստերս եւ զդստերս իւրեանց, եւ տարան առաջի թագաւորին` տալ զնոսա փոխանակ պարտուցն ըստ սահմանեալ պայմանին: Եւ զի ծնօղք եւ ազգականք նոցին եկեալ էին ընդ նոսին, եւ մեծակական ողբովք լային ՚ի վերայ նոցա, տեսեալ Շահաբասայ զայն աղէտ` ոչ կամեցաւ առնուլ զնոսա. այլ` դարձոյց յետս: Եւ կոչեալ զպարսիկ վերակացուն` հրամայեաց նմա բռնադատել զնոսա, զի կամ վճարեսցեն ամբողջ զպարտսն, եւ կամ դարձցին յօրէնս Պարսից: Առեալ նորա յարքայէ զայսպիսի պատուէր կարգեաց ՚ի վերայ Հայոց զօրականս ՚ի Պարսից իբր դահիճս. եւ նոքա սկսան տանջել զպարտապանսն յանխնայ ազգի ազգի չարչարանօք. եւ եղեւ առաւել փոյթ նոցա հանել զհայս ՚ի հաւատոց` քան թէ ազատել ՚ի պարտուց: Յայսպիսի նեղութիւն տարակուսանաց հասեալ Հայոց` սկսան շրջիլ որդւովք եւ ընտանեօք իւրեանց ՚ի փողոցս քաղաքին, գտանել ուստեք հնարս օգնութեան` կամ փոխառութեամբ եւ կամ ողորմութեամբ. այլ ոչ ոք էր` որ օգնէր. ոչ յերեւանցւոց եւ ոչ ՚ի Ջուղայեցւոց:
       բ. Կային յայնմ ժամանակի ՚ի քաղաքն Ասպահան երեք վանորայք լատինացւոց. նստէր եւս լատին եպիսկոպոս մի ՚ի միում ՚ի վանացն. եւ էր նա այր երեւելի եւ յարգոյ յաչս Պարսից եւ թագաւորին իսկ եւ ունէր ստացուածս ըստ բաւականի: Առ սոսա գնացեալ Հայոց` խնդրէին օգնութիւն. եւ եպիսկոպոսն լատինացւոց տեղեկացեալ ամենայն անցից որք անցին ընդ նոսա` կոչեաց զտեսուչս նոցին զՅովսէփ եւ զՄուրատ. եւ քաջալերեալ զնոսա` ասէ. մի ' երկնչիք. ես տաց ձեզ զամենայն զոր ունիմ, ո'չ ՚ի փոխ, այլ` յողորմութիւն վասն Աստուծոյ. եւ դուք առեալ վճարեսջիք այնու զպարտս ձեր. եւ մի ' ուրանայք զհաւատս Քրիստոսի: Եւ հանեալ ետ նոցա երկու հարիւր յիսուն թուման. երկու հարիւր Յովսէփայ, եւ յիսուն Մուրատայ:
       Իբրեւ տեսին հայք զայսպիսի գործս ողորմութեան եպիսկոպոսին` լցան խնդութեամբ. եւ գոհանային զԱստուծոյ եւ զեպիսկոպոսէն, որ օգնեաց նոցա ՚ի նեղութեան նոցին: Բայց այս ուրախութիւն նոցա ոչ տեւեաց երկար. քանզի արք երկու` որոց անուանք էին Բաղդասար եւ Ախիջան ՚ի ժողովրդենէ անտի Յովսէփայ` իմացեալ զայս` մատեան առ նոսա, եւ ասեն. տո'ւք մեզ իւրաքանչիւրոցս տասն տասն թուման ՚ի դրամոց այտի, զոր առիք յեպիսկոպոսէն. ապա թէ ոչ` գնամք առ իշխանս, եւ առ նոյն ինքն թագաւորն, եւ ասեմք, թէ սոքա գնացեալ լատինացան . եւ վասն այսորիկ եպիսկոպոսն լատինացւոց ետ նոցա այսչափ դրամս: Սկսան աղաչել զնոսա Յովսէփ եւ Մուրատ, եւ ասեն. թո'յլ տուք մեզ այժմ, զի այսչափ ինչ վճարեսցուք պահանջողացն. եւ յետոյ ժողովեալ մեր յիւրաքանչիւրոցս ըստ մարդաթուի տացուք ձեզ` զոր խնդրէքդ: Բայց ոչինչ անսացեալ նոցա` մեկնեցան անտի: Յայնժամ Յովսէփ եւ Մուրատ տարեալ ետուն վերակացուին զդրամսն, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ ներել փոքր մի ժամանակ, զի եւ զմնացեալսն վճարեսցեն: Եւ իբրեւ հեռացան նոքա ՚ի վերակացութենէն, մատեան առ նա երկոքին արքն այնոքիկ, եւ չարախօս լեալ զՀայոց` մատնեցին զնոսա. եւ ինքեանք ուրացեալ զհաւատս հանդերձ ընտանեօք իւրեանց` եղեն պարսիկք, եւ գրգռեցին զիշխանս Պարսից ՚ի վերայ Հայոց:
       Իբրեւ լուր եղեւ բանս այս յականջս Շահաբասայ` կոչեաց նախ զՅովսէփ եւ զընկերս նորա, եւ ասէ ցնոսա. ա'զգ չար եւ ապիրատ, ո՞չ ապաքէն ես ետու ձեզ զդրամս առանց շահու. եւ խոստացայ այլ եւս շնորհել` եթէ դառնայք ՚ի հաւատս մեր . եւ դուք ասացիք, մեք վասն դրամոյ ոչ դառնամք յայլ կրօնս. ապա զիա՞րդ այժմ վասն դրամոյ դարձայք ՚ի կրօնս լատինացւոց: Նոքա բազում բանիւք ցուցին առաջի թագաւորին` թէ մեր չէ ինչ փոփոխութիւն արարեալ կրօնի. եւ վկայս եւս բերին առաջի. բայց թագաւորն ոչ տուեալ տեղի բանից նոցա` ասէ. կամ դառնայք ՚ի հաւատս մեր, եւ կամ մատնիք ՚ի տանջանս: Եւ զայս ասացեալ` կոչեաց զդահիճսն, եւ մատնեաց զՅովսէփ եւ զընկերս նորա ՚ի ձեռս նոցա, տանջել զնոսա եւ զժողովուրդ նոցա բազմատեսակ տանջանօք` զիա'րդ եւ գիտէինն` առանց խնայելոյ. զի կամ դարձցին, եւ կամ մահու մեռցին:
       Եկն եւ եհաս այնուհետեւ ՚ի վերայ ողորմելի ժողովրդեանն ասէ Առաքել պատմիչ` մէգ, մառախուղ եւ խաւար անփարատելի: Քանզի փութացեալ վաղվաղակի դահճաց սփռեցան աստ եւ անդ, եւ կալան զամենայն մարդ, որք էին ընդ ձեռամբ Յովսէփայ. եւ սկսան անողորմ եւ անխնայ չարչարել զնոսա, հարկանել եւ խոշտանգել, հանել ՚ի կախաղանս եւ գանել, արկանել ՚ի շղթայս ծանունս եւ շրջեցուցանել. մատնել ՚ի մթին եւ ՚ի գիճին բանտս, եւ սովով եւ ծարաւով` եւ այլ եւս բազմապատիկ տանջանօք նեղել: Եւ զնա ինքն զՅովսէփ կախեալ գլխիվայր` չարաչար գանեցին բրօք , եւ թափեցին զեղնգունս ոտից նորուն. եւ յարեան թաթաւեցին զամենայն մարմին նորա. մինչեւ անշնչանալ նմա, եւ մնալ իբրեւ զմեռեալ:
       Զայս ամենայն արարեալ դահճացն ընդ հայս, եւ տեսեալ` թէ ոչինչ շահին, սկսան բռնութեամբ թլփատել զբազումս , եւ առնուլ դաւանութիւն ՚ի բերանոյ նոցա: Եւ թէպէտ բազումք ՚ի նոցանէ կաշառս խոստանալով թլփատողացն` զերծան ՚ի գործոյ անտի թլփատութեան, բայց ոչ ապրեցան յուրացութենէ, զի գրեթէ ամենեքին առհասարակ ետուն բռնութեամբ զդաւանութիւն. Յայնժամ գնացեալ դահճացն առ Շահաբաս Աւետիս ետուն ստութեան. Յովսէփ եւ ժողովուրդ իւր ասեն դարձան ՚ի կրօնս մեր, եւ թլփատեցան: Իբրեւ լուաւ զայս Շահաբաս, զուարճացաւ յանձն իւր, եւ հրամայեաց թողուլ զամենայն պարտս նոցա, եւ տալ եւս իւրաքանչիւր տան երեք թուման: Եւ այսու ճանապարհաւ եղեւ սոցա թշուառաբար զերծանիլ ՚ի ձեռաց դահճացն, եւ ՚ի պարտուց իւրեանց:
       գ. Յետ վճարելոյ Շահաբասայ զայսպիսի գործս բռնաւորի ՚ի վերայ Յովսէփայ եւ ՚ի վերայ ժողովրդեան նորա, հրամայեաց ունիլ եւ զՄուրատ հոգաբարձու : Եւ իբրեւ ածին զնա առաջի Շահաբասայ, երկուցեալ նորա ՚ի սպառնալեացն, եւ մեղկացեալ ՚ի խոստմանցն` անդէն ուրացաւ զհաւատս իւր. եւ ՚ի յորդորել զնա Շահաբասայ դարձուցանել եւ զժողովուրդ իւր` ասաց. նոքա ամենեքին դիւրաւ դառնան, եթէ դարձցի Բաղտասար քահանայ նոցա. զի ամենեքին ՚ի բերան նորա հային: Զայս իբրեւ լուաւ Շահաբաս, հրամայեաց ըմբռնել զնա ՚ի վաղիւն, եւ բերել առաջի իւր. զի ընդ երեկո էր օրն:
       Իբրեւ տարածեցաւ այս համբաւ ՚ի քաղաքին , եւ եհաս յականջս Բաղտասարայ քահանային, զայլ հնարս չգտեալ նորա վասն ազատութեան անձին իւրոյ եւ ազգին` ժողովեաց զամենեսին ՚ի տուն աղօթից. որ էր ՚ի թաղի նոցա. եւ յորդորեաց զնոսա` յԱստուած ապաւինիլ, եւ աղօթիւք եւ խնդրուածովք հայցել զօգնութիւն ՚ի նմանէ: Եւ ապա խոստովանեցուցեալ զնոսա` մատոյց պատարագ, եւ հաղորդեցոյց զարժանաւորսն. եւ սպասէր գալստեան զինուորացն: Եւ ընդ լինել առաւօտու` հասին անդր զինուորք, եւ կալեալ տարան զնա յատեան առաջի Շահաբասայ: Եւ նա յետ յորդորելոյ զԲաղտասար դառնալ յօրէնս իւր` ասէ. եթէ յամառեալ մնասցես ՚ի քրիստոնէութեան. մատնեցից զքեզ առիւծուց. զորս եւ ածեալ ունէին անդ ՚ի գառագղի: Պատասխանի ետ Բաղտասար, եւ ասէ. ես կամօք իմովք ոչ դառնամ ՚ի կրօնս ձեր. իսկ թէ դու կամիցիս բռնութեամբ դարձուցանել, ոչ կարես իրաւամբք զայդ գործել. զի օրինադիրն քոյ ո'չ է քեզ հրամայեալ առնել այդպէս. այլ եթէ վասն պարտուցդ հրամայես զայդ, զառաւելն տուեալ եմք. իսկ զմնացեալսն այսօր եւ վաղիւ վճարեմք:
       Զայս իբրեւ լուաւ Շահաբաս, ոչ եւս կարաց պատասխանել ինչ. այլ միայն ասաց. ե'րթ եւ վճարեա ' զմնացեալ պարտսն: Եւ նորա մեկնեալ անտի` հնարեցաւ ամենայն ջանիւք, եւ եգիտ զայն. եւ բերեալ վճարեաց` որ ինչ մնացեալն էր. եւ էառ գիր ազատութեան: Եւ ժողովրդեանն գոհացեալ զԱստուծոյ` ուրախ եղեն եւ կային յանդորրու:
       Իսկ վասն ժողովրդեանն Յովսեփայ որք բռնութեամբ ետուն զդաւանութիւն, տխրեալ յոյժ լատին եպիսկոպոսին եւ դժուարացեալ` գնաց առ Շահաբաս, եւ խօսեցաւ ընդ նմա իրաւամբք դատաստանաց, եւ ասէ. ՚ի խնդրել քո զպարտսդ ՚ի ժողովրդենէ Հայոց` քանզի ոչ ունէին նոքա հատուցանել, ստիպեցեր զնոսա ուրանալ զհաւատս Քրիստոսի. եւ ես` որպէս զի նոքա մի ' ուրասցին զհաւատս իւրեանց, ետու նոցա զայսչափ դրամս. իսկ դու զդրամսն առեր, եւ յետ առնլոյ հաներ զնոսա եւ ՚ի հաւատոց. եւ արդ` իրաւունք դատաստանաց է` զի դարձուսցես առ իս զդրամսն իմ: Եւ Շահաբաս իրաւացի համարեալ զբանս նորա` դարձոյց առ նա զդրամսն, զորս առեալ էր ՚ի ժողովրդենէ Յովսեփայ: Այլ սոյն այս ժողովուրդ յետ ուրանալոյ բռնութեամբ, ոչ եւս իբրեւ ուրացօղ, այլ իբրեւ զքրիստոնեայս վարէին համարձակ, եւ հաստատագոյն եւս . եւ զամենայն խորհուրդս եւ զպաշտամունս եկեղեցւոյ յայտնի կատարէին: Իսկ Մուրատ հոգաբարձու յետ ժամանակաց ինչ գնացեալ յԵրուսաղէմ հանդերձ ընտանեօք իւրովք` ապաշխարեաց` ՚ի վերայ ուրացութեան իւրոյ եւ անդ մեռաւ:
       դ. Զայսպիսի անցս անցոյց Շահաբաս զկնի ամաց ինչ եւ ընդ քրիստոնեայս բնակեալս յերկոսին գաւառսն ՚ի Փարիա եւ ՚ի Փուրվարի, ՚ի թուին Հայոց ՌԿԹ. գրգռեալ յայսպիսի իմն պատճառանաց: Դէպ եղեւ նմա շրջիլ երբեմն ծպտեալ կերպարանօք յերկրին Փարիոյ. եւ եկեալ յաւանն` Դարբնի գիւղ կոչեցեալ, հանդիպեցաւ կնոջ միում ՚ի Հայոց եղելոց անդ. եւ ասէ Շահաբաս ցկինն. ունի՞ս հաւ ՚ի վաճառել, բե'ր այսր եւ գնեցից: Եւ նա իբրեւ եբեր` եւ ծանոյց զգինն, ասէ Շահաբաս. շա'տ է այդ. այլ տասն փող տաց քեզ. եւ դու թէ սիրես զշահն, ՚ի շնորհս նորա տո'ւր ինձ զայս հաւ: Պատասխանի ետ կինն. զի՞նչ բարիս կամ զո՞ր երախտիս տեսաք ՚ի շահէն, զի ՚ի սէր նորա տաց քեզ զհաւն: Եւ Շահաբաս ասէ. զի՞նչ եւս այլ բարի կարէր առնել ձեզ շահն, զի ածեալ բնակեցոյց զձեզ յայսպիսի անդորր երկրի. եւ գութ մեծ ունի ՚ի վերայ ձեր: Ասէ կինն. երանի ' թէ չէր ածեալ նորա զմեզ այսր . զի վտարանդի արար զմեզ ՚ի բնիկ աշխարհէ մերմէ եւ ՚ի հայրենի ժառանգութենէ, եւ աստ պանդխտեցոյց յօտարութեան տաղտապեալ կենօք:
       Ընդ այս բան իբրու երկսայրի սրով խոցեցաւ սիրտ Շահաբասայ. բայց ինչ ոչ յայտնեաց. եւ մեկնեալ անտի զայրագին դիմօք ` զտեղի էառ ՚ի մօտակայ վայրս: Եւ ՚ի ժողովիլ առ նա ծառայից նորուն` ետես Շահաբաս, զի գայր եւ անցանէր առ նոքօք երէց գեղջն այնորիկ, որ կոչիւր տէր Աւետիս. ձայնեաց առ նա եւ ասէ. ո՞ իցես ա'յր դու. եւ նա ասէ. հայ եմ: Ասէ շահն. եւ է՞ր վասն այդչափ երկայնեալ է մօրուսդ. պատասխանի ետ քահանայն, երէց եմ գեղջս: Եւ Շահաբաս ասէ. ե'կ դարձի'ր յիմ օրէնս. եւ առաւել պատիւ գտցես յինէն: Եւ նա ասէ. ես այր շինական եմ, եւ ցածուն ծառայ Քրիստոսի` ծերացեալ աւուրբք. եւ ոչ կարեմ կատարել զբազմադիմի արարս ձեր:
       Յայնժամ առաւելեալ Շահաբասայ ՚ի նախկին սրտմտութիւն իւր` էառ ՚ի ձեռաց միոյ ՚ի ծառայից իւրոց զմուրճն, եւ արձակեալ զձեռն իւր բարկութեամբ` եհար եւ պատառեաց զգլուխ երիցուն. եւ յանկանիլ նորա կիսամահ յերկիր` նոյն ժամայն ետ թլփատել զանշնչացեալն: Եւ թողեալ զնա այնպէս` գնաց ՚ի տեղի բանակի իւրոյ . եւ հրաման ետ եպարքոսին իւրում եւ այլոց իշխանաց` շրջիլ զօրականօք յերկոսին գաւառսն ՚ի Փարիա եւ ՚ի Փուրվարի, եւ բռնադատել յուրացութիւն զամենայն քրիստոնեայս` որ անդ` զաշխարհականս եւ զեկեղեցականս. եւ որք ոչն յանձն առնուցուն, ակամայ թլփատել. եւ զայս պատուէր տուեալ` չոքաւ ինքն յԱսպահան:
       Եւ եղեւ ՚ի տարածիլ համբաւոյ այսր դառն հրամանի` զահի հարեալ Հայոց բնակելոց յայնոսիկ կողմանս, ցրուեցան եւ անկան ՚ի լերինս եւ յանմարդաբնակ տեղիս. եւ կրեցին տագնապ մեծ յերեսաց տապոյ եւ ցրտոյ` սովու եւ ծարաւոյ. եւ բազումք գնացին ՚ի հեռաւոր քաղաքս` փոխեալ զանուն եւ զզգեստ իւրեանց: Իսկ իշխանք Պարսից զորս միանգամ ՚ի ձեռս բերին ՚ի Հայոց` ՚ի գիւղն Փառչիշ` բռնութեամբ եւ տանջանօք թլփատեցին զամենեսին. եւ կամէին գալ անտի յաւանն Փահրան. իսկ գլխաւոր տեղւոյն Նուրիջան անուն` հայ իշխան յորդորեաց զիւրսն զինիլ պատերազմաւ ընդդէմ Պարսից. եւ ՚ի չանսալ նոցա նմա` ինքնին միայնակ սուսեր ածեալ ընդ մէջ` եւ աղեղն ՚ի ձեռին` եկն եւ նստաւ ՚ի բլրակ մի յանցս ճանապարհի. եւ ՚ի ժամանել անդր Պարսից` ել ընդդէմ նոցա, եւ վտանգեաց զնոսա յոյժ եւ կասեցոյց յետս. եւ ոչ եթող նոցա մտանել ՚ի Փահրան: Իսկ պարսիկք գլխակոր մեկնեալ անտի` եւ տեղեկացեալ ՚ի ձեռն լրտեսաց. թէ ո'ւր իցէ տուն Նուրիջանայ, հասին գիշերայն եւ պաշարեցին զտունն, եւ կալան զնա, եւ գանակոծ արարին սաստիկ, մինչեւ չմնալոյ ողջ անդամոց նորա ՚ի մարմնի. եւ յորժամ տեսին զնա հասեալ ՚ի դրունս մահու, թլփատեցին զնա, որ եւ յետոյ դարման գտեալ յայլոց` մնաց ՚ի մահիճս զամիսս չորս:
       Զկնի ամենայն իրաց դարձան իշխանք եւ դահիճք յԱսպահան առ Շահաբաս, եւ պատմեցին նմա` թէ եղեւ ըստ հրամանի քում. եւ նա պատուիրեաց տալ իւրաքանչիւր երիցու` որ թլփատեալ իցէ` քառասուն ոչխար. եւ առաքեաց զօրս յայնոսիկ գաւառս, զի որչափ գրեանք կայցեն, եւս եւ սպասք եկեղեցւոյ` կողոպտեսցեն. եւ նոցա կատարեալ զհրամանն ` բերին զամենայն յԱսպահան` եւ եդին ՚ի պահեստի: Յղեաց ապա Շահաբաս եւ զօրինագէտս իւր` կրթել զթլփատեալսն յօրէնս Պարսից. այլ ոչ գտին նոքա տեղի. զի ոմանք սպանան ՚ի Հայոց, եւ այլք մազապուրծ զերծան. եւ այսպիսի շփոթութեամբ մնացին ՚ի տառապանս կողմանքն այնոքիկ զամս երկու:
       ե. Էր ՚ի նմին ժամանակի ՚ի Փարիա գաւառի` ՚ի գիւղն Ներքին Խոյիկան ասացեալ, մի ոմն ՚ի Հայոց Գրիգոր անուն` որ էր բնիկ ՚ի Վայոց ձորոյ յԱրփայ աւանէ, այր աստուածապաշտ եւ առաքինի, զգաստ եւ իմաստուն մտօք, զօրաւոր ՚ի բանս, եւ մարմնով յաղթահասակ եւ փառացի: Սա շրջէր անձամբ ՚ի գիւղօրէս, եւ քաջալերէր զամենեսին հաստատուն մնալ ՚ի հաւատս Քրիստոսի, եւ մխիթար լինէր տառապելոց. այլ իբրեւ ետես` թէ տակաւին բորբոքի հրդեհ հալածանաց. էառ ընդ իւր զարս եօթն` եւ եկն յԱսպահան. եւ ժողովեալ աստի եւ անտի ինչս բազումս ՚ի փոխ` մատոյց պատարագս իշխանացն Պարսից` միջնորդ լինել առ թագաւորն, զի խնայեսցէ ՚ի քրիստոնեայս. եւ ինքն գրեալ նամակ աղերսանաց` մատոյց առ Շահաբաս հետզհետէ մինչեւ ցվեց անգամ, եւ այնչափ խօսեցաւ թախանձանօք յատենի, մինչեւ ձանձրանալ Շահաբասայ` եւ ասել. երթա'յք պաշտեցէ'ք զհաւատս ձեր: Յայնժամ Գրիգոր ՚ի ծունր իջեալ արտասուօք` շնորհս կալաւ նմա. այլ խնդրեմ ասէ` ա'րքայ, զի զոր բանիւ հրամայեցեր, նշանակեա' եւ մատամբդ ՚ի վերայ թղթոյ: Բայց Շահաբաս ոչ լուաւ նմա. եւ սակայն ՚ի միում աւուր ՚ի գնալ նորա յայգեստանեայս` մատեաւ Գրիգոր. եւ հինգ անգամ աղերս արկեալ առաջի Շահաբասայ` խնդրեաց թուղթ հաւանութեան ՚ի նմանէ. եւ Շահաբաս ոչ եւս կարացեալ հանդուրժել թախանձանաց նորա` ետ նմա ձեռագիր` թագաւորական կնքով: Յաւել Գրիգոր աղաչել եւ վասն գրեանցն` զորս յափշտակեցին պարսիկք. եւ ընկալաւ զնոսա եւս յարքայէ:
       Այլ զկնի այսորիկ տուգանս էարկ Շահաբաս ՚ի վերայ Հայոց. զի որովհետեւ ոչ հնազանդեցան ասէ արքունի հրամանաց, տացեն ՚ի գանձ թագաւորի հազար թուման. որ առնէ հինգ հազար ոսկի դահեկան. եւ կարգեաց վերակացու յայս գործ զոմն յաւագաց իւրոց` Խոսրով սուլտան կոչեցեալ. եւ նա շրջեալ զօրօք ÿի Փարիա եւ ՚ի Փուրվարի` պահանջէր ստիպաւ զհրամայեալ դրամսն: Իսկ Գրիգոր եւ ընկերք նորա եւ այլ եւս հայք` բազում վիշտս կրելով, եւ յամենայն ընչից չքաւորելով` վճարեցին զհազար թումանսն. եւ ինքեանք անկան ՚ի յետին տնանկութիւն. բայց այսու ամենայնիւ գոհանային զԱստուծոյ, զի վասն հաւատոյ աղքատացան:
       Այլ սա ինքն Գրիգոր յետ բազում գործոց բարեպաշտութեան ամբաստանեալ եղեւ տարապարտուց առաջի Շահաբասայ. քանզի թշնամիք նորա` որք էին ՚ի Պարսից, սպանեալ զոմն յազգէ իւրեանց` ընկեցին զմարմին նորա յանդս Գրիգորի, եւ եկեալ սուտ վկայիւք չարախօս եղեն առ արքայ, թէ նորա իցէ սպանեալ զայրն. եւ Շահաբաս մատնեաց զնա ՚ի ձեռս դատաւորի: Եւ իբրեւ անպարտ գտաւ նա ՚ի գործոյ անտի, ասէ ցնա դատաւորն. ուրացի'ր զհաւատս քոյ, եւ արձակեցից. ապա թէ ոչ` տամ սպանանել զքեզ: Իսկ Գրիգոր զուարթ դիմօք եւ համարձակ բանիւք դաւանեալ զՔրիստոս Աստուած, եւ ցուցեալ զհաստատութիւն մտաց իւրոց ՚ի սուրբ հաւատս` յանձն էառ մեռանիլ ՚ի սէրն Քրիստոսի. զոր եւ տարեալ սպանին ՚ի հրապարակի. եւ ծագեաց անդ լոյս յերկնից ՚ի վերայ մարմնոյ նորա. ըստ որում վկայէ Առաքել` լուեալ ՚ի բազում ականատեսից: