Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Օր քան զօր նուազեալ ՚ի բարեկարգութենէ Աթոռն Սսոյ` զկնի բարձման թագաւորութեան ՚ի Կիւլիկիոյ, եւ ընկճեալ ընդ ծանր ծանր հարկատուութեամբ, եւ ընդ բազմապատիկ հարստահարութեամբ, անշքացեալ էր իսպառ. եւ գրեթէ զանուն եւեթ ունէր հայրապետական Աթոռոյ . վասն զի հազիւ ուրեմն լինէր նստիլ անդ կաթուղիկոսաց. զի թափուր տեսանելով նոցա զաշխարհն ՚ի ժողովրդենէ, եւ տառապելով յերեսաց օտար ազգաց, որպէս ասացաք. Ե. 43. աստ եւ անդ վտարանդի շրջէին. եւ երբեմն յառաւելն հեռանալ` այլք բռնանային տիրել ՚ի ձեռն այլազգի իշխանաց. նաեւ ՚ի մեռանիլ կաթուղիկոսի ոմանք յեպիսկոպոսաց կողմանցն Կիւլիկիոյ ընդ հաճոյս ընտրէին զոք, եւ կացուցանէին կաթուղիկոս, առանց ինչ գիտելոյ առաջնորդաց մեծին Հայոց, եւ կամ սակաւուց հաւանութեամբ. որով գրեթէ օտարացեալ էր ազգն յԱթոռոյ անտի. կամ այսպէս ասացից. հովացեալ էր սէր ազգին յայնմ Աթոռոյ. նոյնպէս եւ սէր Աթոռոյն յազգէ:
       Յայսպիսի վիճակ տեսեալ զԱթոռն Սսոյ առաջնորդք Հայոց` տխրէին յոյժ: Տեսանէին եւս, զի աւանդութիւնք եւ ծէսք ազգին փոփոխեալ էին անդ. ոչ եթէ յօրինաւոր իրս նմանելոյ այլոց ազգաց` որ գովելին էր, այլ` կամ պակասելով ՚ի բարեվայելչութենէ` սակս աղքատութեան եւ օտարութեան, եւ կամ յառաւելն բերելով սակս մարդահաճութեան. զորոց երկար գրէ յոյժ Թովմա Մեծոբեցի: Սմին իրի բազումք երկնէին, զի թէ հնար է` փոխադրեսցեն զկաթուղիկոսութիւն ՚ի մեծն հայս յառաջին Աթոռ սրբոյն Գրիգորի յԷջմիածին. եւ զոր խորհէինն` արարին. որպէս տեսցի արդ:
       բ. Յետ մահուն Կոստանդեայ վերջնոյ` որ առաքեաց հրեշտակս ՚ի ժողովն Փլորենտիոյ. յորժամ եդին ոմանք ՚ի սսեցւոց զՅովսէփ, անկաւ շշնջիւն ՚ի մէջ ազգին. ել եւ համբաւ` թէ աջ Լուսաւորչին բարձեալ է ՚ի Սսոյ, եւ թէ Յովսէփ իցէ աշխարհիկ ոք, եւ նստեալ առանց օծութեան. որոյ վասն եւ ազգն բնաւ չընկալաւ զկաթուղիկոսութիւն նորա. ուստի եւ ՚ի յիշատակարանս ինչ գրեալ ՚ի նոյն ամի ՊՁԸ. փոխանակ յիշելոյ զանուն կաթուղիկոսի, դնի *«՚ի հայրապետութեան Լուսաւորչի. եւ յայսմ ամի վերացեալ եղեւ աջն ՚ի Սսայ, եւ ոչ գիտեմք զինչ եղեւ »: Եւ ՚ի միում եւս յայլ յիշատակարանի` որ գրեալ է ՚ի թուին ՊՂ. դնի *«՚ի հայրապետութեան մեծի Աթոռոյն` որ էր ՚ի Սիս եւ խափանեցաւ. զի զաջն սրբոյ Լուսաւորչին անտի գողացան. եւ յամս երկու ազգս Հայոց անտերունչ մնաց »: Սոյնպէս դնի եւ յայլում յիշատակարանի գրեալ ՚ի նոյն թուին ՊՂ. այսինքն է` *«՚ի հայրապետութեան մեծի Աթոռոյն Սսայ` որ յայսմ ամի զԼուսաւորիչ աջն գողացեալ տարան, եւ Աթոռն ունայն մնաց»:
       Յետ քանի մի ամսոյ որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` յաջորդեաց Յովսէփայ ՚ի ձեռն ընտրութեան ոմանց Գրիգոր Մուսաբեկեանց` առանց հաւանութեան արեւելեան Աթոռոց: Եւ սա ինքն Գրիգոր տեսեալ թէ ոչ գոն ՚ի Կիւլիկիա բաւական եպիսկոպոսունք, եւ Աթոռն անշքացեալ է, առ օրին ձեռնադրեաց առանց ընտրութեան զհինգ եպիսկոպոսունս: Յայնժամ վաղվաղակի բողոք կալեալ չորս եպիսկոպոսունք կողմանցն Կիւլիկիոյ միաբան կամօք գրեցին թուղթ առ ամենայն արեւելեան եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս Հայոց, եւ ծանուցին նոցա` թէ յանարգութիւն է հասեալ Աթոռն Սսոյ . եւ եթէ ոչ աճապարեսջիք ասեն փոխել զսա, ՚ի նախատինս լինիմք առաջի ամենայն ազգաց, եւ այլն:
       Զայսոսիկ թուղթս առեալ արեւելեան եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց. սկսան եւ նոքա գրել առ միմեանս ՚ի վերայ այսր բանի. եւ քանզի որպէս ասացաք` առանց հաւանութեան երեւելի առաջնորդաց եւ Աթոռաց նստեալ էր Գրիգոր, ոչ հաճեցան ընդ ընտրութիւն նորա. եւ հաստատեցին ՚ի մէջ իւրեանց` նորոգ ընտրել կաթուղիկոս հաւանութեամբ ազգին, կամ զնոյն ինքն Գրիգոր, եւ կամ զայլ ոք , ո'չ ՚ի Սիս, այլ` յԷջմիածին. եւ էր այսմ հետամուտ առաւել քան զամենեսին Թովմա վարդապետ Մեծոբեցի: Սմին իրի գրեցին եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք առ Գրիգոր Մուսաբեկեանց, եւ հրաւիրեցին գալ յԷջմիածին, եդեալ նմա առաջի բազում յարգութեամբ բազմապատիկ պատճառս: Այլ իբրեւ չէառ նա յանձն գալ անդր, այնուհետեւ խորհեցան առաջնորդք ազգին մեծ ժողով գումարել յԷջմիածին, եւ ՚ի ձեռն ժողովոյ վճարել զիրսն: Ունէին իւրեանց ձեռնտու եւ զմեծամեծս Հայոց զբնակեալս ՚ի Հայաստան եւ ՚ի Վրաստան. որոց միջնորդութեամբ հաճեցուցին եւ զայլազգի իշխանն Երեւանայ` որ կոչիւր Աղուբ կամ Եաղուպ պէկ. որպէս զի աներկիւղ կարասցեն առնել զհամագումարումն ժողովոյն:
       գ. Եկին ապա հրաւիրանօք եւ ժողովեցան յԱրարատեան աշխարհ ՚ի տեղին Վաղարշապատու յեկեղեցին Էջմիածնայ եպիսկոպոսունք բազում. Գրիգոր եպիսկոպոս Արտազ գաւառի` առաջնորդ ուխտին Թադէոսի Շմաւոն եպիսկոպոս Սիսականի` առաջնորդ Ուխտին Ստաթեւու. Գրիգոր եպիսկոպոս` առաջնորդ Հաղբատայ, Յովհաննէս եպիսկոպոս` առաջնորդ Բջնոյ. որոնք էին առաջնորդք չորից Աթոռոց, որոց հաւանութեամբ լինէր ընտրութիւն կաթուղիկոսի: Եւ եւս` Զաքարիա եպիսկոպոս Հաւուց Թառայ. Գաբրիէլ եպիսկոպոս Էջմիածնայ. Յակոբ եպիսկոպոս Կողբայ. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Սիւնեաց. Կարապետ եպիսկոպոս Յովհաննու վանից. Անտոն եպիսկոպոս Խոր վիրապին. Յովհաննէս եպիսկոպոս Արճիշոյ. Մկրտիչ եպիսկոպոս Բագրեւանդայ. Մարտիրոս եպիսկոպոս Սեւորդեաց. Զաքարէ եպիսկոպոս Նորավանից. եւս եւ Ազարիա եպիսկոպոս Գանձասարայ. որ ասիւր կաթուղիկոս Աղուանից. Կիրակոս եպիսկոպոս Սալնապատոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Վարագայ:
       Ընդ որս եւ բազում վարդապետք. յորս երեւելի էին սոքա. Յովհաննէս վարդապետ` մականուանեալն Կոլոտիկ` վարժապետն կոչեցեալ ՚ի Հերմոնի վանից Եղեգնաձորոյ. Ստեփաննոս վարդապետ ՚ի տանէ Սիւնեաց. Դաւիթ վարդապետ Սիւնեցի. Կիրակոս վարդապետ Ռշտունեաց. Սարգիս վարդապետ Ձագավանից. Տիրացու վարդապետ Վանանդեցի. Մկրտիչ վարդապետ ՚ի Մեծոբայ վանից. Թովմա վարդապետ Մեծոբեցի . Կարապետ վարդապետ. ՚ի վանից Աստուածածնին Խառաբաստայ. Յովսէփ վարդապետ. ՚ի նոյն վանից. Ղազար վարդապետ կողմանցն Բաղիշոյ Ստեփաննոս վարդապետ յԱրծկէոյ. Սարգիս վարդապետ ՚ի նոյն Արծկէոյ. Յովհաննէս վարդապետ Խլաթու. Զաքարիա վարդապետ ՚ի վանիցն Վարագայ. եւ այլ բազում վարդապետք. զորոց զանուանսն չունիմք որոշակի գրեալ: Եկին եւ վանահարք եւ կրօնաւորք բազում. երիցունք աւելի քան զերեքհարիւր. ընդ որս եւ բազում միայնակեացք. եւ էր թիւ ամենեցուն սոցա եօթն հարիւր, որպէս դնի ՚ի յիշատակարանի միում` գրեալ երեք ամօք յետոյ. ՚ի թուին Հայոց ՊՂԳ. Կային անդ եւ իշխանաւորք եւ տանուտեարք Հայոց ոչ սակաւ:
       Իսկ եպիսկոպոսունք` որք ոչ կարացին ժամանել անդր վասն շփոթութեան եւ խռովութեան ճանապարհաց. գրեցին թուղթ հաւանութեան առ ժողովն. եւ սոքա էին բազում յոյժ. Յովսէփ եպիսկոպոս Տարոնոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս վանից Սուրբ Կարապետին. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Բաղիշոյ. Պօղոս եպիսկոպոս Ուխտին առաքելոց. Յովհաննէս եպիսկոպոս Սասնոյ. Կիրակոս եպիսկոպոս Վանդրին. Դաւիթ եպիսկոպոս. Սահակ եպիսկոպոս . Բարսեղ եպիսկոպոս. Աւետիս եպիսկոպոս. Թորոս եպիսկոպոս. Զաքարիա եպիսկոպոս: Նոյնպէս եւ վարդապետք` որք գրեցին թուղթ հաւանութեան առ ժողովն, էին բազում. Աւետիք վարդապետ Խաչենեցի. Յովհաննէս վարդապետ Ապրակունեցի. Յովհան վարդապետ Հիզանայ. Յովհաննէս վարդապետ Բարիձորոյ. Յովհաննէս վարդապետ Գամաղիէլոյ. եւ այլն: Սոյնպէս եւ միաբանք Աթոռոյն Աղթամարայ, որոց կաթուղիկոսի անուն էր Դաւիթ կամակար մտօք խոստացան ընդունիլ կաթուղիկոս զայն` զոր ընտրեսցէ ժողովն, եւ յայնմհետէ հնազանդ լինել նմա, եւ ոչ մնալ ինքնագլուխ:
       դ. Ապա հաւանութեամբ ամենեցուն սոցա ընտրեցին զԿիրակոս վարդապետ ՚ի գաւառէն Քաջբերունւոյ ՚ի գեղջէ Խառաբաստայ, որ վասն բնակելոյ ՚ի վանս Խոր վիրապին ամս երեսուն եւ երկու վիրապեցի կոչիւր, այր խոնարհ եւ հեզահոգի, զգաստ ՚ի բանս իւր եւ խիստ ՚ի ճգնողական վարս, խոհական խորհրդով եւ վարժ յիմաստս աստուածային Գրոց. զորմէ եւ գրեալ եմք ՚ի գլուխ Գ. համար Ե: Զսա օծեալ եպիսկոպոս եւ կաթուղիկոս, հաստատեցին զԱթոռ հայրապետութեան Հայոց յԷջմիածին, հաւանութեամբ եւ հաճութեամբ բովանդակ ազգին, յամի Տեառն 1441. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊՂ:
       Եւ ապա նա ինքն Կիրակոս կաթուղիկոս յետ հաստատելոյ ՚ի հայրապետութեան` գրեաց վաղվաղակի նամակ օրհնութեան եւ գիր արձակելոյ ՚ի կապից բանադրանաց զամենեսին` զորս միանգամ արկեալ էին ընդ նզովիւք կաթուղիկոսունք եւ եպիսկոպոսունք Սսոյ` ընդ ամենայն տեղիս, զքահանայս եւ զաշխարհականս, եւ առաւելապէս զԱթոռն Աղթամարայ: Եւ էր սկիզբն կոնդակին այսպիսի: *«Անուամբ անեղին Աստուծոյ` Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ` ես Կիրակոս ծառայ ծառայիցն Աստուծոյ եւ Յիսուսի Քրիստոսի, ողորմութեամբ եւ շնորհօք Նորին կաթուղիկոս Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, եւ Վաղարշապատու Սուրբ Էջմիածնիս, եւ ամենայն Հայոց. գրեմ շնորհօք Ամենասուրբ Հոգւոյն … օրհնութիւն եւ պահպանութիւն եւ արձակումն յամենայն կապանաց` որք յընդհանուր տեղիս` Հայոց ազգիս` հոգեւոր որդւոց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին … եւ արձակեմ զամենայն կապեալս եւ զբանադրեալս յանիծիցն, մանաւանդ զԱղթամարայ կաթուղիկոսն զտէր Դաւիթ: Սոյնպէս դնէ եւ վասն եպիսկոպոսաց նորա եւ ամենայն ժողովրդոց վիճակի նորին: Գրէ օրհնութիւն եւ վասն Աթոռոյն Աղուանից` ուր նստէր Գրիգոր հանեցին. նոյնպէս եւ վասն Աթոռոյն Սսոյ. ուր նստէր Գրիգոր Մուսաբեկեանց: Եւ յայնմ հետէ ոչ միայն բնակիչք մեծին Հայոց, այլեւ որք բնակեալ էին մերձ ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ եւ յԵրուսաղէմ, յԱնատոլիա եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ՚ի Պոնտոս եւ ՚ի Ղրիմ ՚ի Պարսս եւ ՚ի Վիրս, եւ յայլ թագաւորութիւնս, զԱթոռն Էջմիածնի եւեթ ճանաչէին հարազատ տեղի կաթուղիկոսութեան Հայոց: Իսկ վասն աջոյ Լուսաւորչին` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ` գիտելի է, զի ՚ի բազում յիշատակարանս գրեալս ՚ի ժամանակի անդ` յայտնի եւ անտարակոյս աւանդի թէ բերեալ եղեւ այն յԷջմիածին: Եւ զի ասեն սսեցիք թէ ՚ի Սիս եւս կայ` հարկ լինի ասել` թէ մասն ինչ անտի մնաց ՚ի Սիս, եւ մասն մի բերեալ եղեւ յԷջմիածին. եւ կամ մին ՚ի սուրբ բազկաց նորա իցէ յԷջմիածին, եւ միւսն ՚ի Սիս:
       Նստեալ ապա Կիրակոսի յԱթոռ Էջմիածնի` փոյթ կալաւ նորոգել զտեղին. եւ եդ կարգ հայրապետանոցին, յօրինեալ զայն ընդ բարեզարդութեան առաջնոցն. եբարձ ըստ կարի եւ զանկարգութիւնսն ՚ի սահմանաց անտի սատարութեամբ Թովմայի Մեծոբեցւոյ. ձեռն էարկ եւ ՚ի շինութիւն վանորէից եւ եկեղեցեաց, եւ նորոգեաց զտաճարն Էջմիածնի. եւս եւ Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ. եւ ջանայր վայելչացուցանել զԱթոռն, եւ ՚ի յանդորրու պահել զառաջնորդս ազգին: Արդ` յորժամ Կիրակոս կաթուղիկոս անհանգիստ աշխատեալ փոյթեռանդն ոգւով վաստակէր` ՚ի լաւ անդր առաջնորդել յամենայնի, յարեաւ սատան ՚ի միջի եւ էարկ խռովութիւն մեծ. որով վեր ՚ի վայր եղեւ ամենայն ճիգն աշխատութեան նորա, եւ ազգին իսկ համայն. որպէս տեսցի այժմ:
       ե. Յետ նորոգութեան Աթոռոյն Էջմիածնի` իբրեւ անցին ամք երկու, եպիսկոպոս ոմն Մարկոս անուն` աշակերտ Յովհաննու վարժապետի կոլոտիկն կոչեցելոյ. որ ՚ի ժամանակի ընտրութեան Կիրակոսի կաթուղիկոսին` էր ՚ի կողմանս վրաց, եկեալ անտի ՚ի Վաղարշապատ եւ տեսեալ զհաստատութիւն Աթոռոյն` զարմացաւ. եւ ՚ի խօսիլն ընդ խռովայոյզ անձանց ոմանց` գրգռեալ ՚ի նոցանէ` լցաւ նախանձու, եւ սկսաւ չարիս խորհիլ ՚ի վերայ կաթուղիկոսին. եւ գտեալ զկրօնաւոր ոմն Աստուածատուր անուն ՚ի Սաղմոսավանից` խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ, եւ արար զնա ընդ իւր համախոհ: Սկսան այնուհետեւ երկոքին սոքա բազում բանս խօսիլ վասն ընտրութեան եւ ձեռնադրութեան Կիրակոսի կաթուղիկոսին` պատճառս սնոտիս ՚ի մէջ բերելով. ընդունայն է ասեն կաթուղիկոսութիւն նորա, զի նա յառաջն ՚ի կողմն Աղթամարայ էր, որ ՚ի վաղուց հետէ անկեալ կայր ընդ բանադրանօք. եւ թէ` պարտ էր նմա նախ առնուլ զեպիսկոպոսութիւն ՚ի կաթուղիկոսաց, եւ ապա կաթուղիկոս ձեռնադրիլ:
       Այսպիսի բանիւք յարուցին ՚ի ժողովրդեան եւ ՚ի վանորայս Հայոց աղմուկ մեծի շփոթութեան. գտին եւ ինքեանց կամակից զվարդապետ ոմն Կիրակոս անուն ՚ի Ռշտունեաց, եւ զեպիսկոպոս ոմն Գաբրիէլ անուն ՚ի վանացն Յովհաննու, որ վասն սնոտի իմն պատճառի ոխացեալ էր ՚ի վերայ կաթուղիկոսին: Գնացեալ եւ առ Համազասպ եպիսկոպոս Երեւանայ` զնա եւս որսացան: Եւ ապա գրեալ թուղթ առ Զաքարիա եպիսկոպոս Հաւուց Թառայ` շահեցան եւ զնա դիւրաւ. զի նա ՚ի սկզբան անդ յընտրութեան կաթուղիկոսի` ակն ունէր. թէ ինքն ընտրեսցի. եւ յորժամ այլազգ եղեւ` զչարեալ գժդմնեցաւ ընդ կաթուղիկոսութիւն Կիրակոսի. եւ թէպէտ արտաքուստ ինչ որ ցուցանէր. բայց ՚ի ներքուստ տհաճեալ կայր:
       Ապա միաբանեալ սոցա ընդ միմեանս ելեալ գնացին առ Յովհաննէս վարժապետ. եւ խօսեցեալ ընդ նմա բազում ինչ` արարին զնա իւրեանց կամակից եւ համախոհ: Եւ կոչեալ ստիպաւ ՚ի տեղեաց տեղեաց զեպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ զքահանայս. ընդ որս եւ զԳրիգոր եպիսկոպոս Մակուայ, զնոսա եւս միաբանեցուցին ընդ իւրեանս. եւ եղեն ամենեքին նոքա ոգիք իբր երեսուն: Եւ միակամ պնդութեամբ ելեալ գնացին եւ մտին յԷջմիածին` ընկենուլ զԿիրակոս ՚ի կաթուղիկոսութենէ. եւ դնել զայլ ոք ՚ի տեղի նորա: Զայս իբրեւ իմացաւ Կիրակոս, զահի հարեալ աճապարեաց եւ փախեաւ անտի. եւ մտեալ ՚ի տուն քրիստոնէի միոյ` թաքեաւ անդ լռութեամբ:
       Այլ նոցա խնդրակս առաքեալ աստ եւ անդ` գտին, եւ կալեալ տարան զնա առ իշխանն Արարատեան Աղուբ բէկ. որոյ հրամանաւն իսկ եդեալ էին զնա կաթուղիկոս. եւ մատուցեալ առաջի իշխանին չարախօս եղեն զԿիրակոսէ եւ ասեն. ստուգեալ գտաք` զի սա ո'չ է մկրտեալ եւ չէ ' քրիստոնեայ. եւ թէ կամք իցեն ձեզ, զի կացցէ դա կաթուղիկոս. հա'րկ է մկրտել զդա, եւ նորոգ ձեռնադրել: Եւ ըստ գրելոյ Թովմայի Մեծոբեցւոյ` յաւելին ասել. թէ *«կախարդ եւ հերձուածօղ է սա ». եւ այլն: Խօսեցաւ իշխանն առ Զաքարիա եպիսկոպոս եւ ասէ. ո՞չ ապաքէն դու ինքն ձեռնադրեցեր զդա առաջնորդ ազգի քում . զի՞ եղեւ քեզ այժմ. զի նորոգ կամիս ձեռնադրել: Եւ նա հրաժարեցաւ եւ ասէ. քա'ւ լիցի. ոչ ի'մ է ձեռնադրեալ զդա, այլ` միաբանից դորա:
       Յայնմ վայրի իշխանազուն կրօնաւոր ոմն Կարապետ անուն, եւ մանուկ մի եւս, որք էին ընդ կաթուղիկոսին, ասեն ցիշխանն բարձր ձայնիւ. սուտ ասեն դոքա, եւ անիրաւութեամբ խօսին. եւ մինչդեռ բանքն ՚ի բերանս նոցա էին, մի ոմն ՚ի վարդապետաց անտի Ստեփաննոս անուն` որ կայր ընդ Զաքարիայ եպիսկոպոսին, եհար ուժգին յատենի անդ զբերան մանկանն: Զայն տեսեալ իշխանին` բարկացաւ, եւ վարեաց զամենեսին զնոսա յատենէ իւրմէ արտաքս:
       Իսկ Զաքարիա եպիսկոպոս զբազմութիւն ամբոխին առաքեալ յԷջմիածին` եմուտ ինքն առ իշխանն. եւ խոստացեալ նմա բազում ինչ` էառ ՚ի նմանէ հրաման ձեռնադրելոյ զայլ ոք կաթուղիկոս ՚ի տեղի Կիրակոսի: Եւ փութով հասեալ առ իւրսն չԷջմիածին` եցոյց ամենեցուն զհրաման իշխանին: Զայն իբրեւ տեսին նոքա` փութացեալ անդէն վաղվաղակի ձեռնադրեցին կաթուղիկոս Էջմիածնի զեպիսկոպոսն Մակուայ զտէր Գրիգոր. եւ ինքեանք մեկնեալ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս: Իսկ Կիրակոս կաթուղիկոս կացեալ ՚ի թաքստի առ ժամանակ մի ՚ի տան միում, յետ այնորիկ առանձնացաւ ՚ի վանս ուրեք մինչեւ ՚ի մահ իւր. եւ ամք կաթուղիկոսութեան նորա համարին լինել Բ : Այլ ցորչափ կենդանի էր նա, ուրեք ուրեք յիշատակիւր իբր կաթուղիկոս` հանդերձ անուամբ Գրիգորի. որպէս է տեսանել եւ ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ յայնմ ժամանակի ՚ի թուին Հայոց ՊՂԳ. ուր ասի. *«՚ի վերադիտողութեան երկուց կաթուղիկոսաց` տեառն Գրիգորի եւ տեառն Կիրակոսի, եւ այլն »: Եւ ՚ի կենդանութեան անդ Կիրակոսի մեռաւ Թովմա վարդապետ Մեծոբեցի ՚ի թուին Հայոց ՊՂԷ. որ էր ծննդեամբ յԱղովիտ աւանէ` ՚ի գաւառէն Քաջբերունեաց. ընդ որում աւանդէ ՚ի վախճան պատմութեան նորա Կիրակոս վարդապետ ոմն, որ աշակերտեալ էր նմա: Արդ` ՚ի լինել այսր երկպառակութեան` միաբանք Աղթամարայ` որք ՚ի սկզբան հպատակեցան ընդ իշխանութեամբ Էջմիածնի, յետս կացին ՚ի նմանէ. մեք ասեն վասն սիրոյ եւ հաստատութեան Էջմիածնի միաբանեցաք ընդ ձեզ. եւ զի դուք մերժեցիք զկաթուղիկոսն` ընդ որ միակամ հաւանեցաք մեք եւ դուք, այսուհետեւ ոչ եւս մնամք ընդ ձեզ միաբան. եւ այսպէս նշկահեցին սոքա զԱթոռն Էջմիածնի մինչեւ ցայսօր:
       Ակն ունելի էր ՚ի սկզբան, թէ նաեւ Աթոռն Սսոյ միաբանեսցի ընդ Էջմիածնի եւ հպատակեսցի նմա, բայց ՚ի ծագիլ այսր դիպուածոյ` տեղի ետ եւ այն ակնկալութիւն. մանաւանդ թէ որպէս աւանդի ՚ի գաւազանագիրս ինչ, ՚ի մեռանիլ կաթուղիկոսին Սսոյ` այն է Գրիգոր Մուսաբեկեանց, Կարապետ վարդապետ ոմն ՚ի Սսոյ` որ ձեռնադրեալ էր եպիսկոպոս ՚ի Կիրակոսէ, դիմեաց առ ամիրայն Կիւլիկիոյ, որ էր ընդ իշխանութեամբ սուլտանին Եգիպտոսի. եւ խոստացեալ վճարել նմա ամի ամի երեք հարիւր դեկան` էառ ՚ի նմանէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան Սսոյ . զի Սիս դեռեւս ընդ իշխանութեամբ եգիպտացւոց էր. եւ այն պարտք մնաց յետոյ եւս. եւ յորժամ օսմանցիք տիրեցին Սսոյ, նոքա սկսան առնուլ զայն. ուր գրէ պատմիչն, թէ այն տուրք կոչեցաւ Քէշիշ Ահճէսի:
       Այլ նա ինքն տէր Կարապետ յետ կալոյ յԱթոռն Սսոյ ամս Բ. վախճանեցաւ. եւ նստաւ կաթուղիկոս ՚ի Սիս տէր Ստեփաննոս ՚ի Սարաձորոյ, յամի Տեառն 1449. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊՂԸ: Սա բազում իրօք ջանացաւ խափանել զկաթուղիկոսութիւնն Էջմիածնայ. բայց տեսեալ` թէ ոչինչ կարէ, եւ խաղաղութիւն երկուց Աթոռոցն եւս վրդովի, դադարեցաւ ՚ի ջանից անտի: Յետ նորա յաջորդեցին եւ այլք մինչեւ ցայժմ. զորոց զկարգն տեսցես ՚ի վախճան գործոյս:
       Իսկ Գրիգոր Մակուեցի հաստատեալ յիշխանութեան իւրում յԱթոռն Էջմիածնի ` փոյթ կալաւ ՚ի գլուխ տանիլ զնորոգութիւն շինուածոցն, յորս բուռն հարեալ էր տէր Կիրակոս. եւ յաւել եւս նորոգել զվանս Էջմիածնի, ժողովեալ ՚ի նպաստ այսր ամի բազում դրամս յիշխանաւորացն Հայոց, որք գտանէին յաշխարհին Արարատայ: Յաւուրս կաթուղիկոսութեան սորա ՚ի մետասաներորդ ամի անդ` առին Օսմանցիք ՚ի Յունաց զմեծ քաղաքն Կոստանդինուպօլիս. եւ անդ հաստատեցին զաթոռ թագաւորութեան իւրեանց. զորմէ ՚ի դէպ է ըստ կարգի ժամանակին գրել աստանօր ՚ի հետագայ գլուխդ` դոյզն յիշատակութեամբ. մանաւանդ զի եւ ազգս Հայոց` որ աստ եւ անդ սփռեալ կային, յորոց ոմանք նաեւ յայն քաղաք բնակէին, յայնմ հետէ առաւելապէս անդ զեղան: