Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Մինչդեռ տակաւին տեւէր վրդովումն` որ ՚ի պատճառս Աւետիք վարդապետի, վախճանեցաւ նահապետ կաթուղիկոս յամի Տեառն 1705. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԾԴ. ՚ի յունիսի. 13. յաւուր չորեքշաբաթու, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ընդ ամենայն` ՚ի մահուանէ անտի Եղիազարու, ամս ԺԴ. կամ ամս ԺԳ. եւ ամիսս 19. եւ մնաց Աթոռն պարապ աւելի քան զտարի մի. զի ոչ յաջողէր ընտրութիւն կաթուղիկոսի. այլ յետոյ կարգեցաւ կաթուղիկոս տէր Աղեքսանդր Ջուղայեցի: Սա ինքն Աղեքսանդր յառաջ քան զնոսատիլ իւր յԱթոռ հայրապետութեան` ունէր ընդդիմութիւն առ քաղկեդոնականս եւ առ Աթոռն Հռովմայ. եւ գրեալ իսկ էր գիրք մի փոքրիկ հակառակ բանիւք. որոյ ընդդէմ արար զայլ գիրք Ստեփաննոս Դաշտեցի ՚ի Նոր Ջուղայէ` մի առ պատասխանի տալով բանից նորա իմաստութեամբ:
       Այլ յորժամ նստաւ Աղեքսանդր յԱթոռ կաթուղիկոսութեան` ՚ի բաց եթող զառաջին ընդդիմութիւն իւր, եւ կալաւ սէր մեծ ընդ առաքելական գահին Հռովմայ. եւ եցոյց պատիւ լատին կրօնաւորաց` որք հանդիպեցան յԷջմիածին. եւ զկնի սակաւուց` յամի 1709. ՌՃԾԸ. ՚ի փետրվարի. 25. յղեաց գիր սիրոյ եւ յարգութեան առ սրբազան պապն Կղեմէս Մետասաներորդ ՚ի դիմաց իւրոց եւ ՚ի դիմաց համօրէն վարդապետաց եւ բովանդակ հօտին իւրոյ. յորում ընդունելով զՀռովմայ հայրապետն լինել փոխանորդ Քրիստոսի եւ յաջորդ Պետրոսի վիմի` անուանէ զնա երիցս երջանիկ տիեզերական հայրապետ, եւ պետական գլուխ. գերիշխանական մեծութիւն, եւ գերագոյն նախագահութիւն. հայր հասարակաց քրիստոնէից, եւ անշիջանելի ջահ կաթուղիկէ եւ առաքելական եկեղեցւոյ: Եւ առաջի եդեալ զսէր իւր եւ զիւրայոցն առ սրբազան գահն Հռովմայ, խնդրէ` զի ըստ հայրախնամ գթոյն արժանի արասցէ Առաքել զփոխադարձ պատասխանի յԱթոռն Սրբոյ Էջմիածնի. եւ մեք ասէ ընկալցուք զթուղթ ձեր իբրեւ զԱստուածատուր պատգամս Մովսէսի:
       Այս նամակ յորժամ եհաս ՚ի Հռովմ, անդ գտաւ Յակոբ Վիլոդ լատին կրօնաւոր ՚ի կարգէ յիսուսեանց. եւ զի սա ըստ վկայելոյ իւրոյ զամս քսան եւ հինգ շրջեալ էր յաշխարհին Հայոց եւ Պարսից. եւ ունէր փոքր մի տեղեկութիւն հայկական լեզուի, թարգմանեաց ՚ի Լատին զթուղթ կաթուղիկոսին` թէպէտ եւ ոչ հարազատ իմացուածով: Եւ սրբազան պապն Կղէմէս գրեաց ՚ի յաջորդ ամի ՚ի մարտի 15. պատասխանի սիրով առ կաթուղիկոսն. եւ ընդ թղթոյն առաքեաց զնամակ դաւանութեան` ստորագրել այնմ: Ուրանօր հարեւանցիկ գիտել արժան է, զի Ղազար Ջահկեցին ասէ ՚ի գիրսն իւր. յերես 606. թէ Աղեքսանդր կաթուղիկոս գրեալ իցէ *«թուղթ ընդդիմութեան առ Կղեմենդոս փափն Հռոմայ »: Եւ սակայն Յակոբ Վիլոդ` որ թարգմանեաց զայն թուղթ, յայտնի վկայէ` թէ այն էր ուղղափառական եւ սիրալրական, եւ ոչ դիմադրական. զնոյն վկայէ եւ տիրացու Մաղաքիա ժամանակակից, *«թէ գրեաց թուղթս սիրոյ առ Կղեմէնդ պապն»:
       բ. Այլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս նստաւ միւսանգամ պատրիարգ զկնի Աւետիք վարդապետի ըստ խնդրոյ դեսպանին Գաղղիացւոց Մատթէոս վարդապետ Կեսարացի` Սարի ասացեալ, որ երբեմն կաթուղիկոսն էր Սսոյ. որ եւ մինչեւ ցայնժամ կայր յապարանս դեսպանին: Բայց յետ կալոյ սորա ամիսս երկու յիշխանութեան անդ` յարուցին աղմուկ ընդդէմ նորա որք ՚ի կողմն Աւետիքի էին. եւ ընկեցեալ զնա յԱթոռոյ` եդին ՚ի տեղի նորա զՄարտիրոս վարդապետ` Քիւլհանճի ասացեալ. յամի 1706. ՌՃԾԵ. ՚ի փետրվարի. 11: Եւ զկնի չորից ամսոց ընկեցին եւ զնա մեծամեծք Հայոց` որք ներհակն էին Աւետիքեանց. եւ եդին պատրիարգ զՄիքայէլ երէց ոմն. որոյ չեւ եւս կացեալ ամիսս ութն` ընկեցաւ յԱթոռոյն. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Սահակ վարդապետ. յերկրէն Ակնայ յԵպուչեխ գեղջէ:
       ՚Ի նոյն աւուրս եկն դարձեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս Յովհաննէս վարդապետ Զմիւռնացի` փոխանորդն Աւետիք վարդապետի. առ որ յարեցան Աւետիքեանք. եւ բազում հնարիւք ընկեցեալ զՍահակ յետ ութն ամսոց ՚ի պատրիարգութենէ` եդին զնա ՚ի տեղի նորա յամի 1707. ՌՃԾԶ: Եւ Յովհաննէս սկսաւ այնուհետեւ աներկիւղ վարիլ եւ գնալ զճանապարհ Աւետիք վարդապետի, եւ անցոյց եւս քան զնա. զոր օրինակ արարեալ էր եւ ՚ի փոխանորդութեան իւրում: Ուստի եւ ուղղափառ ժողովուրդք` որք կաթոլիկն կոչէին, տաղտկացեալ ՚ի գործոց նորա` բաժանեցան իսպառ ՚ի ժողովրդենէ Հայոց, եւ ոչ եւս գնային յեկեղեցիս նոցա, այլ` յեկեղեցիս լատինացւոց. յորմէ եւ անկաւ ատելութիւն մեծ ՚ի մէջ նոցա. զոր առաւել եւս սաստկացուցին այլք: Յարեան ապա այր ՚ի վերայ ընկերի իւրոյ. քահանայք ընդ ժողովուրդս կագէին, եւ ժողովուրդք ընդ միմեանս. եւ իւրաքանչիւր ջանայր յաղթանակել ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ . եւ էր ՚ի մէջ նոցա հանապազ կագ եւ կռիւ, նախատինք եւ թշնամանք անհնարին, թո'ղ զսարսափելի հայհոյութիւնսն:
       Կային եւ բազումք` որք թէպէտ եւ յեկեղեցիս Հայոց էին` աշխարհականք եւ քահանայք բայց ՚ի կողմն կաթոլիկ ժողովրդեան գոլով ` յանդիմանէին զՍահակսն, եւ ջանային զառիթ այսր բաժանման եւ ատելութեան բառնալ ՚ի միջոյ. եւ էր ՚ի մէջ սոցա գլխաւորագոյնն տէր Կոմիտաս քահանայ` Քեօմիւրճեանց, որդի տէր Մարտիրոսի` յազգականութենէ Երեմիայ Չէլէպոյն, մի յերիցանց Սուրբ Գէորգեայ եկեղեցւոյն ` այր զարդարեալ առաքինութեամբ. զգօնամիտ եւ մեծախորհուրդ. որ ոչ դադարէր ՚ի խրատելոյ եւ ՚ի յորդորելոյ զամենեսին ՚ի սէր եւ ՚ի խաղաղութիւն: Եւ զի բազում իրօք հաճոյ լինէր Կոմիտաս քահանայ եւ սիրելի յաչս ժողովրդեան, նախանձեցան ընդ նա ոմանք յերիցանց, որոց անուանք էին տէր Յակոբ, տէր Սահակ, տէր Մարկոս, եւ տէր Եսայի. եւ ձգեալ զոմանս ՚ի կողմն իւրեանց` գնացին առ Յովհաննէս պատրիարգ Զմիւռնացի, եւ խօսեցան ընդ նմա բազում ինչ, եւ յորդորեցին զնա` բառնալ ՚ի միջոյ զտէր Կոմիտաս, ընդ նմին եւ զայլս ոմանս` որոց կէսք ՚ի կաթոլիկ ժողովրդենէ էին, եւ կէսք յիւրեանց ժողովրդենէ ջատագովք միւսոյ կողման. յորոց համարի էր եւ Ճամճի Օղլու տէր Կարապետ, որ ՚ի բազմաց հետէ թաքուցեալ կայր ՚ի տան:
       գ. Խորհուրդ արար Յովհան Զմիւռնացի ընդ այլս ոմանս եւս. եւ հաստատեալ զբանն ՚ի միջի` ետ ժողովել բազում դրամս. եւ գնացեալ առ եպարքոսն. եւ առ դատաւորն` կոչեցեալ Ստամպօլ էֆէնտիսի. եւ առ այլ մեծամեծս` մատոյց բազում ընծայս, եւ էառ հրաման ըմբռնելոյ զոգիս քառասուն, եւ վասն ինունց ՚ի նոցանէ մատոյց առանձին ուղերձս` մահու մատնել զնոսա: Եւ եղեւ ՚ի հոկտեմբերի 21. յաւուր երկուշաբթի ՚ի հասարակ աւուր սփռեցան սպասաւորք իշխանին կոչեցելոյ Միւնզիւր աղայ` ծպտեալ կերպարանօք, եւ քանի մի ոմանք ՚ի մատնչաց ՚ի վաճառատեղին շուրջ զթանգարանաւ` որ ասի Պէզէստէն. եւ կալան յանկարծակի զարս իբր քսան. զն այլոց զգացեալ փախեան. եւ զինն ՚ի սոցանէ` որք էին արք երեւելիք` եդին ՚ի կոճեղս բանտի Միւնզիւր աղային. եւ էին անուանք նոցա` Տուրսունեան Մանուկ. մահտեսի Աբրահամ Քարայ Օղլան ասացեալ. Թէրճիման Մուրատ. Շահամիրեան Առաքել. Տիրացաւ Դաւիթ. Պէնկլի Յարութիւն. Թիւթէրեան Յարութիւն. Նորտունկեան եւ Մխլայիմեան: Իսկ զայլսն եդին յայլում բանտի. ընդ որս էին եւ Պօղասիճի Գէորգ. Տիրացու Գէորգ. Սահաթճի Գրիգոր. Օրթագեղցի Յարութիւն եւ Ղազար եղբայր Պէկլիին: ՚Ի մէջ այնց ըննից բանտարկելոց Շահամիրեանն սիրելի էր երկրորդի եպարքոսին` որ կոչի վէզիր Քեահիասը. եւ զի նա ինքն իշխանն գիտէր` թէ կատարած այնց ըննեցունց մահ է` եկն ինքնին ՚ի բանտն. եւ ծանոյց նմա` թէ չի'ք այլ հնար զերծանելոյ, բայց եթէ դառնալով ՚ի հաւատոց. այլ նա ետ պատասխանի. տէր օգնեսցէ ինձ:
       Եւ ՚ի յերկրորդումն աւուր յերրորդ ժամու գիշերոյն` որում լուսանայր չորեքշաբաթի, չորեքին քահանայքն` ընդ նոսին եւ քանի մի աշխարհականք` առեալ ընդ իւրեանս զպասաւորս դատաւորին, եւ Յովհաննէս Զմիւռնացի ընդ նոսա ՚ի կերպարանս սպասաւորաց ծպտեալ, եկին ՚ի տուն Կոմիտասայ քահանայի, եւ կամէին խորտակել զդրունսն. այլ նորա ինքնին ելեալ արտաքս` ասէ ցնոսա. աւասիկ ես. եւ անդէն կալան զնա, եւ տարան ՚ի տուն տէր Մարկոսին` որ ՚ի մանկութեան աշակերտ էր նորա. հասին եւ ՚ի տուն ճամճի օղլու տէր Կարապետին. եւ զնա եւս կապեալ տարան յայլ տուն:
       Եւ իբրեւ առաւօտ եղեւ, առեալ Յովհաննու Զմիւռնացւոյ զխորհրդակիցս իւր ` ել յատեան ալիփաշայ եպարքոսին, եւ մատոյց առաջի զպատրաստեալ նիւթ ամբաստանութեանն, եւ ասէ. մի ոմն ՚ի քահանայից իմոց Կոմիտաս անուն, եւ համախոհք նորա` զորս կալաք հրամանաւ քով, ապստամբեալ ՚ի տէրութենէ ձերմէ` միաբանեալ են ընդ ֆռանկս. եւ զոր ինչ կամին առնել ընդդէմ իշխանութեան ձերոյ` ձեռամբ նոցա կատարեն. նոյնպէս եւ ֆռանկք իբր լրտեսս ունելով զսոսա ՚ի քաղաքի աստ` զոր ինչ կամին` առնեն սոքօք ընդդէմ ձեր. աւագիկ դոքա շարժեցին փոքր մի յառաջ զդեսպանն Գաղղիոյ, եւ նովին բռնացան ընդդէմ ձեր, եւ բանիւ նորա վարեցին զԱւետիք պատրիարգ, եւ հրամանաւ նոյն դեսպանին եգին պատրիարգ զմատթէոս սարին:
       Կոչեաց եպարքոսն յատեան զՄատթէոս վարդապետ, եւ եհարց ցնա. ո՞ւր աքսորեցիք զԱւետիք վարդապետ . եւ զքեզ ո՞ եդ ՚ի տեղի նորա: Եւ նա կամեցեալ հաճոյ ինչ առնել պատրիարգին Յովհաննու իբր ՚ի կողմն նորա լինելով` մատնեաց զայնոսիկ, որք ՚ի բանտի անդ էին. եւ ասէ. նոքա աքսորեցին զԱւետիք, եւ նոքա եդին զիս պատրիարգ: Ետ բերել եպարքոսն եւ զբանտարկեալսն. եհարց ցնոսա եւ ասէ. դուք յորժամ զՄատթէոսդ զայդ պատրիարգ նստուցիք. զԱւետիքն զի՞նչ արարիք: Նոքա քանզի երկիւղ պաշարեալ էին, չկարացին տալ պատասխանի. իսկ ոմանք ՚ի նոցանէ համարձակեալ ասացին. մեք ոչինչ գիտեմք. այլ որ յառաջ քան զքեզ յայդմ իշխանութեան եպարքոս էր, նա ընկէց զնա ՚ի պատրիարգութենէ. եւ Մատթէոսդ այդ յափշտակեաց զիշխանութիւն նորա: Յառաջ մատուցեալ անդէն ոսոխքն` ստեցին զպատասխանիս նոցա. եւ հաստատեալ զբան իւրեանց` յանցաւոր ցուցին զնոսա:
       Հրամայեաց եպարքոսն հանել զնոսա անտի, եւ դնել վերստին ՚ի բանտ, իսկ զՄատթէոս Սարին տանիլ յարգելանս նաւատեղեաց: Եւ ՚ի մեկնիլ նոցա` յառաջ մատուցեալ հակառակորդացն` խօսեցան յատենի եւ զայլ բազում ինչ. եւ ծանր ծանր ամբաստանութիւնս ՚ի մէջ բերեալ հաստատեցին սուտ վկայութեամբ. մինչեւ պարտաւոր ցուցին զնոսա մահու:
       դ. Հատաւ ապա վճիռ ՚ի վերայ ինունց այնոցիկ եւ ՚ի վերայ Մատթէոսի` հատանել զգլուխս նոցա: Գնացեալ վաղվաղակի դահիճքն եւ Սուպաշի ասացեալ իշխանն հանդերձ զինուորօք որք հասասք կոչին` հանին զողորմելիսն զայնոսիկ ՚ի բանտէ. զի տարցին ՚ի տեղի գլխատման. ածին անդ եւ զՄատթէոս Սարի: Նոքա անդէն սկսան աղաղակել եւ լալ մեծաձայն. լային կականմամբ եւ ազգականք նոցա. լային եւ բազումք յայլազգեաց` որք էին բարեկամք նոցին. եւ լինէր անդ աղետալի իմն տեսիլ: Անկեալ կալանաւորացն յոտս դահճաց` փարէին զնոքօք, եւ աղաչէին զնոսա` ողորմիլ ինքեանց, եւ գտանել հնարս ազատութեան. զի անպարտ եմք ասեն. իսկ նոքա ետուն պատասխանի. վճռեցաւ դատակնիք ձեր. զի կամ մեռջիք սրով, եւ կամ դարձջիք ՚ի հաւատոց:
       Ժողովեցան անդր բազմութիւնք յայլեւայլ ազգաց` յոյնք եւ հրէայք. եկին եւ տաճիկք` արք եւ կանայք . եւ յողորմագին աղաղակէ վտանգելոցն` լային եւ ինքեանք. եւ ոչ կարացեալ հանդուրժել` յորդորէին զնոսա գո'նէ միանգամ միայն առ արտաքս ուրանալ` եւ զերծանիլ: Իսկ նոցա շուարեալ` դառնագին գոչէին, եւ բարձրաձայն կականէին. եւ ոչ գիտէին` թէ զի'նչ արասցեն: Էանց ընդ այն ՚ի նմին պահու երկրորդն եպարքոսի` վէզիր Քեահիասը. որում սիրելի էր մին ՚ի կալանաւորացն. եւ տեսեալ զայնպիսի աղէտ տարակուսի, եւ հայեցեալ յերեսս Յովհաննու Զմիւռնացւոյ` նախատեաց զնա եւ զընկերս նորա. եւ ելաց եւս: Եւ որք անդ ժողովեալ էին ՚ի բազում ազգաց` թշնամանէին զազգն ողջոյն. զիա'րդ ասեն այսպէս մատնիչ լինին միմեանց եւ այլն:
       Եւ իբրեւ սկսան կապել դահիճքն զձեռս ողորմելեացն, եւ մերկացուցանել զսուրն, Մատթէոս Սարին սարսափեալ` եւ ոչ կարացեալ տոկալ` անկաւ անդէն ՚ի հաւատոց. զայն տեսել եւ Թիւթէրեան Յարութիւն` կործանեցաւ եւ նա. անկաւ եւ Շահամիրեան Առաքել. զկնի նորա եւ Թէրճիման Մուրատ, անկաւ եւ Մխլայիմեանն, եւ այլ եւս չորք ընդ նմա, եւ մնաց միայն Զաքար Նորատունկի որդին` երիտասարդ գեղեցիկ. որոյ հանեալ զժամացոյցն, եւ զքսակն` ետ դահճաց, եւ պատրաստեցաւ ՚ի զենումն. իսկ որք շուրջն կային` աղեխորով լինէին ՚ի վերայ նորա, եւ աւաղէին զնա. զեղան զնովաւ եւ այլք բազումք, եւ յորդորէին զնա ուրանալ առ ժամն. եւ զերծանիլ իբրեւ զայլս. եւ նորա դարձուցեալ զգլուխն յետս, եւ տեսեալ զսուրն մերկացեալ ՚ի ձեռս դահճի եւ շողացեալ ՚ի վերայ իւր. ինքն եւս անկաւ ՚ի հաւատոց:
       Ստրջացաւ Յովհան Զմիւռնային ՚ի վերայ այսոցիկ իրաց` որոց եղեւ պատճառ. բայց անագան: Կամելով ապա թափել զցասումն իւր ՚ի վերայ Կոմիտաս քահանայի, եւ իբր թէ առնուլ վրէժ ՚ի նմանէ` եհան եւ զնա յատեան եպարքոսին. եւ եցոյց թէ սա է գլուխ ամենայնի նոցա. եւ երկարեցաւ դատաստան նորա. քանզի յայտնի եցոյց կոմիտաս` թէ սուտ է այն ամենայն. զոր խօսին դոքա: Առաքեաց զնա եպարքոսն առ դատաւորն Ղալաթիոյ. եւ նորա քննեալ ոչ եգիտ զնա արժանի մահու: Տեսեալ չարախօսացն` թէ ոչ կարեն մահապարտ առնել զնա, եդին ՚ի վերայ նորա եւ ՚ի վերայ երկուց ծանօթից նորին զքրէական յանցանս. եւ սուտ վկայիւք հաստատեցին զայն. յորմէ ստիպեալ դատաւորին` գրեաց զդատակնիք մահուն: Յայնժամ առեալ տարան զերեսին եւս, եւ արկին զնոսա ՚ի բանտն, ուր կային եւ այլ քանի մի անձինք, զորս յիշեցաք ՚ի վերոյ:
       ե. ՚Ի վաղիւ անդր ` որ էր օր շաբաթու, հանեալ ՚ի բանտէ զԿոմիտաս քահանայ. եւ զերկու ական ընկերս նորա` տարան առաջի եպարքոսին եւ նորա տեսեալ զդատակնիք մահու նոցին` հրամայեաց ըստ այնմ դատակնքի գլխատել զնոսա: Եւ իբրեւ տանէին զերեսին եւս ՚ի տեղի կատարմանն, տագնապեալ եպարքոսին ՚ի խղճէ վասն տարապարտ մահու նոցա` կոչեաց առ ինքն զդահիճն, եւ խոստացաւ նմա մեծամեծ պարգեւս` եթէ հաւանեցուսցէ զԿոմիտաս եւ զընկերս նորա` ուրանալ զհաւատս իւրեանց, եւ ազատիլ ՚ի մահուանէ: Սոյնպէս եւ այլք ոմանք յաւագաց եւ ՚ի սպասաւորաց եպարքոսին հարեալ ՚ի խղճէ` դիմեցին ՚ի վերայ երանելոյն եւ ՚ի վերայ ընկերաց նորա, եւ յորդորէին զնոսա դառնալ ՚ի հաւատոց, եւ զերծանիլ ՚ի մահուանէ անտի, խոստացեալ նոցա բազում ինչ : Այլ երանելին ոչինչ անսացեալ նոցա` յորդորէր զերկոսին ընկերս իւր հաստատուն կալ: Եւ թէպէտ բազումք բազում իրօք յորդորեցին զնա, ընդ որս եւ քոյր նորա առաւել քան զայլս` ուրանալ գո'նէ առ արտաքս, բայց ոչ կարացին խախտել զմիտս նորա. եւ ինքն սկսաւ ասել զսաղմոսն. երանեալ են ամբիծք ՚ի ճանապարհի. եւ յետ այնորիկ` զÿի սկզբանէ էր բանն, եւ այլն. եւ հասեալ ՚ի տեղի կատարմանն` հատին զգլուխ նորա` ՚ի հոկտեմբերի 25. յաւուր շաբաթու. յամի Տեառն 1707 եւ ՚ի թուին Հայոց. ՌՃԾՂ:
       Իսկ երկու ընկերք նորա` որք մինչեւ ցայս վայր անկործան կային ՚ի հաւատս, տեսեալ զկատարումն երանելւոյն` ուշաթափ եղեալ անկան յերկիր. եւ դիմեալ ՚ի վերայ նոցա շրջակայիցն` բարձին զնա, եւ զգեցուցին նոցա զգեստս այլազգւոյ. եւ եդին ՚ի գլուխս նոցա զփակեղն. որոց ՚ի յուշ եկեալ` յանձն առին զայն առ երկիւղի. եւ վրիպեցան ՚ի պսակէ մարտիրոսութեան. թէպէտ եւ յետոյ փախուցեալ յերկիր քրիստոնէից` ապաշխարեցին անդ: Նոյնպէս եւ Մատթէոս վարդապետ եւ ոմանք յընկերաց նորա: Իսկ ՚ի վերայ մարմնոյ սրբոյն Կոմիտասայ ծագեաց յայտնի լոյս մեծ եւ բուրեաց հոտ անուշից որպէս վկայեցին` որք զայն տեսին եւ զզգացին. եւ մնաց մարմին նորա երեք օր անթաղ: Ապա մատուցեալ ոսոխացն առ եպարքոսն խնդրեցին ՚ի նմանէ, զի մի ' թոյլ տացէ թաղել զմարմին նորա այլ ՚ի ծով ընկենուլ. Բայց եպարքոսն մերժեալ զնոսա` հրամայեաց ընտանեաց նորա` բառնալ եւ թաղել : Եւ իբրեւ ոչ կամեցաւ Զմիւռնացին տալ զդագաղ, բռնութեամբ առին նոքա զայն. եւ սակայն ոչ ոք ՚ի քահանայից իշխեաց գնալ ՚ի թաղումն նորա, այլ միայն աշխարհականք: Զայն լուեալ պատրիարգին Յունաց` հրամայեաց քահանայից իւրոց եւ մետրապօլտացն երթալ բազմութեամբ ՚ի թաղումն. եւ նոցա եկեալ խնկօք եւ ամենայն եկեղեցական զարդուք յուղարկաւորեցին, եւ թաղեցին ՚ի գերեզմանատեղին, որ կոչի Պալըխլը: Զգլուխն նորա առին յոյնք յինքեանս. իսկ դեսպանն գաղղիացւոց բազում ընծայս տուեալ պահպանապետի դրան քաղաքին` որ ՚ի կողմն գերեզմանատեղւոյն, էառ զբոլոր մարմին նահատակին ՚ի գերեզմանէ. էառ եւ զգլուխն ՚ի Յունաց` տուեալ բազում ընծայս յեկեղեցիս նոցա. եւ այնպէս գլխովն հանդերձ առաքեաց ՚ի Գաղղիա. ուր մեծաւ պատուով պահի մինչեւ ցայսօր:
       Այլ գերեզման սրբոյն պայծառացաւ յոյժ մեծամեծ եւ յայտնի սքանչելագործութեամբք. եւ եղեւ իբր ուխտատեղի պատուեալ յամենայն ազգաց: Եւ զի գերեզմանաքար նորին չէր ինչ փառաւոր, նորոգ կանգնեցին զայն յետոյ. յորոյ վերայ գրեցաւ գեղեցիկ ոտանաւոր. եւ վասն թուականի նահատակութեան նորա եդաւ այսպէս. *«թիւն Հայոց էր ճառելի, քսան եւ հինգ հոկտեմբերի ». յորում բառդ ճառելի` յայտ առնէ զամենայն նահատակութեան նորա, այն է թուականն Հայոց. ՌՃԾԶ: Յորում ամի նահատակեցաւ եւ ՚ի Սեբաստիա երանելի տէր Միքայէլ Բրքնիկցի` կախեալ զփայտէ: Իսկ այն անձինք` որք ՚ի պատճառս այսր խռովութեան մատնեցան ՚ի բանտ, ոմանք ՚ի նոցանէ յաքսորս առաքեցան. եւ կէսք բազում ինչ տուժելով զերծան, ընդ որս եւ տէր Կարապետ. եւ ոմանք եւս ՚ի բանտի անդ մեռան: