Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փոքր մի հանգիստ առեալ աշխարհն Կիւլիկիոյ յերեսաց այլազգեաց` ունելով միանգամայն եւ զհաշտութիւն ընդ Եգիպտացիս` դարձեալ մատնեցաւ ՚ի թշուառութիւն. քանզի տեղեկացեալ սուլտանն եգիպտացւոց` թէ միւսանգամ սկսեալ են հայք յաճախել զերթեւեկութիւն պատգամաւորաց եւ թղթոց ընդ լատինս ` առ պապն եւ առ թագաւորս արեւմտեայց ընդդէմ դաշինն, զոր եդեալ էր Լեւոն արքայ ընդ նմա հանդերձ երդմամբ, բարկացաւ յոյժ. եւ առաքեաց զօրս` վեշտասան հազար այրուձիոյ, խաղալ ասպատակութեամբ ՚ի Կիւլիկիա` ըստ առաջին սովորութեան: Եկեալ հասեալ նոցա անդր` արարին վնաս բազում, եւ կործանեցին ՚ի հիմանց զվեշտասան դղեակս. եւ ժողովեալ զկապուտ կողոպուտ երկրին` դարձան ՚ի տեղի իւրեանց: Զայս տեսեալ Լեւոնի` ոչ իշխեաց այլ եւս յայտնի պատգամաւորութիւնս առաքել յԱրեւմուտս առ պապն եւ առ այլս, այլ` ՚ի ձեռն լատինացւոց ոմանց գաղտ ծանոյց պապին զվտանգ իւր, եւ խնդրեաց զօգնութիւն:
       Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` անկաւ գժտութիւն ՚ի մէջ արքայի եւ Յակոբայ կաթուղիկոսի, եւս եւ ընդ իշխանս եւ ընդ եպիսկոպոսունս . քանզի կէսք պնդէին չառնել ինչ երթեւեկութիւն թղթոց ամենեւին ընդ արեւմտեայս, զի մի ՚ի պատճառս այսր զայնպիսի անցս կրեսցեն. եւ կէսք հակառակէին այսմ. զի ՚ի դադարիլ պատգամաւորութեանց ասեն` այնուհետեւ իբրու բաժանեալս համարիմք ՚ի Հռովմայ եկեղեցւոյն, եւ կուտեն ՚ի վերայ մեր ամբաստանութիւնս իբրեւ ՚ի վերայ հերետիկոսաց: ՚Ի սաստկանալ այսպիսի վիճմանց, եւ ՚ի յառնել այլ եւս պէսպէս գրգռութեանց ՚ի բանսարկու արանց` կշտամբեաց Յակոբ կաթուղիկոս զԼեւոն արքայ, եւ սպառնացաւ նմա. ընդ որ ցասուցեալ Լեւոնի` ընկէց զնա յԱթոռոյ իշխանութեան յետ կալոյ նորա` ՚ի կաթուղիկոսութեան ամս ԺԴ. եւ եդ ՚ի տեղի նորա զտէր Մխիթար յաւանէն Քռնայ ՚ի գաւառէն Երնջակայ. որ եւ տէր Մխիկ ասիւր:
       բ. Լուեալ Ներսէս պաղոն եպիսկոպոսն Որմեայ, զոր եւ յիշեցաք ՚ի գլուխ Խ. զնոսատիլ Մխիթարայ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան, փութացաւ եկն առ նա. զի կարծէր զնա ՚ի կողմն իւր լինել. բայց տէր Մխիթար քննեալ զգործս նորա, որում իրազեկ էր եւ յառաջնմէ, ՚ի բաց մերժեաց զնա ՚ի հաղորդութենէ եկեղեցւոյ` իբրեւ զարհամարհօղ եւ ոտնհարու ամենայն օրինաց: Դառնացեալ նորա ընդ այս` յուղի անկաւ փութանակի եւ ելեալ գնաց յԱւենիոն առ ոտս Բենեդիկտոսի պապին. եւ ամբաստան եղեւ զազգէն Հայոց բնակելոց ՚ի Կիւլիկիա եւ յարեւելս` ծանր ծանր չարախօսութեամբք. եւ ջանացաւ ցուցանել թէ լի են հայք ամենայն մոլորութեամբք. զսոյն գրեալ էր յառաջնմէ առ պապն եւ գործակիցն Ներսեսի Սիմէոն պէկ եպիսկոպոս Կարնոյ, որ եւ փախուցեալ էր ՚ի Կիպրոս յերեսաց Հայոց:
       Կային յարեւմուտս եւ այլք ոմանք յազգէ Հայոց ՚ի կարգէ ունիթօռաց. եւ նոքա եւս հաստատեցին զբանս չարախօսաց. ընդ որս եւ ոմանք ՚ի լատինացւոց, որք ասէին զինքեանս գիտակ լինել եւ փորձ արեւելեան իրաց. որպէս գրէ Հռենալդոս: Սոքա ամենեքին ՚ի մի հաւաքեալ առաջնորդութեամբ Ներսեսի պաղոնի` յօրինեցին զինքնահնար եւ ստայօդ բանս, եւ ամփոփեցին զամենայն ՚ի գրքոյկ մի. առաջի եդեալ ՚ի նմին զհարիւր եօթն եւ տասն մոլորութիւնս ՚ի վերայ եկեղեցւոյն Հայոց. եւ մատուցեալ ցուցին զայն պապին. եւ զի ՚ի ձեռս բերեալ էին զհայրերէն գրուածս ինչ տխմարաց ոմանց հակառակասիրաց, զնոսին եւս ՚ի մէջ ածեալ` հաստատեցին, թէ բովանդակ հայք ընկղմեալ են յայսպիսի մոլար վարդապետութիւնս:
       Զայս ամենայն տեսեալ Բենեդիկտոսի պապին` տրտմեցաւ ՚ի վերայ ազգին. զի հաւատարիմ համարէր զՆերսէս պաղոն եւ զհամախոհս նորա. մանաւանդ զի բազում անգամ ասէր Ներսէս ստութեամբ առաջի պապին, թէ ես արքեպիսկոպոս եմ Մեծին Հայոց ՚ի Մանազկերտ քաղաքի, որ է հռչակաւոր ՚ի Հայս. եւ տեղեակ եմ ամենայն որպիսութեանց ազգին իմոյ, եւ վասն ուղղափառութեան բնակեալ եմ աստ յոտս ձեր: Եւ զի նորոգ եկեալ էր յայնժամ դեսպան ՚ի Լեւոնէ արքայէ` խնդրել օգնականութիւն ՚ի Լատինացւոց, գրեաց առ նա պապն պատասխանի յամսեանն օգոստոսի. եւ յայտ արար նմա, թէ չկարեմք ձեռն տալ ձեզ, որովհետեւ յայդչափ մոլորութիւնս վարակեալ է ձեր. զսոյն գրեաց եւ առ Մխիթար կաթուղիկոս. յղեաց առ նա եւ զպատճէն գրոյն` այնոցիկ մոլորութեանց. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ եւ յարքայէ` ժողով գումարել, եւ միաբանութեամբ եպիկոպոսաց աշխարհին Հայոց հերքել զայն ամենայն. եւ զայս արարեալ ձեր` ակնկալջիք ասէ օգնութեան յԱստուծոյ եւ ՚ի մէնջ: Ընթերցեալ Լեւոնի արքայի զթուղթ պապին, եւ տեսեալ զգրքոյկն զայն, ծանրացասումն եղեւ յոյժ. ես ասէ ամենայն ոգւով հնարիմ հպատակութիւն ցուցանել առ եկեղեցին Հռովմայ. եւ ազգ իմ չէ բաժանեալ ՚ի նմանէ. եւ այսու ամենայնիւ այսպիսի անլուր եւ անհնարին չարիք կուտին ՚ի վերայ մեր: Ապա հրամայեաց վարդապետի միում իմաստնոյ, որ կոչիւր Դանիէլ, գրել պատասխանի առ քահանայապետն. եւ նա շարադրեաց գիրք մի ուղղափառական. յորում սուտ եցոյց զամենայն ամբաստանութիւնս հակառակորդացն:
       Բայց այսու ամենայնիւ ոչ շատացեալ Լեւոնի` հրամայեաց ժողով գումարել. եւ զայն ամենայն հարիւր եօթն եւ տասն գլուխս մոլորութեանց ՚ի քննութիւն մատուցանել եւ հերքել: Այլ մինչչեւ գումարեալ էր այն ժողով, վախճան հասեալ կենաց Լեւոնի` մեռաւ, կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս ԻԱ. եւ ամիսս ինչ: Եւ ոչ գոյր նորա որդի ժառանգ թագաւորութեան, եւ չէր այլ ոք մնացեալ յազգէ թագաւորաց Հայոց, բայց եթէ ոմանք ՚ի մերձաւորութենէ Լատինացւոց. ընդ որս եւ երկու եղբարք` եղբօր որդիք թագաւորին Կիպրոսի, ՚ի հօրէ լատին` եւ ՚ի մօրէ հայ` ծնեալք ՚ի Զաբլունայ դստերէ Լեւոնի Երրորդի, յորոց երիցագոյնն Յովհաննէս անուն` կարգեալ էր պայլ, եւ միւսն` որ կոչիւր Գուիտոն Սիւրգէս` տիրէր ՚ի կողմանս Աքայիոյ: Ապա խորհուրդ արարեալ ընտրեցին հայք զՅովհաննէս պայլ` որ եւ Ճիւան ասի. եւ թագաւորեցուցին զնա ՚ի Կիւլիկիա, անուն եդեալ նմա Կոստանդին: Եւ սորա հաւանութեամբ փոյթ կալաւ Մխիթար կաթուղիկոս ՚ի գլուխ տանիլ զգումարումն ժողովոյն, եւ տալ պատասխանի բանից Հռովմայեցւոց:
       գ. Ապա եկին ժողովեցան ՚ի Սիս քաղաք` յորում էր Աթոռ թագաւորութեան եւ հայրապետութեան, եպիսկոպոսունք քսանեւինն . այսինքն են. Բարսեղ արքեպիսկոպոս Սսոյ. Վարդան արքեպիսկոպոս Տարսոնի. Ստեփաննոս արքեպիսկոպոս Անարզաբայ. Մարկոս արքեպիսկոպոս Կեսարու Կապադովկացւոց. Բարսեղ արքեպիսկոպոս Իկոնիոյ. Շմաւոն արքեպիսկոպոս Սեբաստիոյ. Բասիլ արքեպիսկոպոս Բարձրբերդոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Ատանայ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Այասու . Ներսէս եպիսկոպոս Կապնոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Մաշարդոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Մարաշոյ. Բասիլ եպիսկոպոս Անկիւրիոյ. Դաւիթ եպիսկոպոս Տարոնոյ. Դանիէլ եպիսկոպոս Չմշկածագու. Ստեփաննոս եպիսկոպոս Տրապիզոնայ. Պօղոս եպիսկոպոս Կոկիսոնի. Դաւիթ եպիսկոպոս Համտնոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Մաշկեւորի . Մեսրոպ եպիսկոպոս Խորձենոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Տիանոյ. Յովհաննէս եպիսկոպոս. միւս Յովհաննէս եպիսկոպոս. Կոստանդին եպիսկոպոս. Ստեփաննոս եպիսկոպոս` յայլեւայլ թեմից. եւ երեք եպիսկոպոսունք կաթուղիկոսարանին. այսինքն են, Սարգիս, Բասիլ եւ Գրիգոր. եւ ատենադպիր կաթուղիկոսին` Բարսեղ եպիսկոպոս:
       Եւ այլ եւս գլխաւոր վարդապետք հինգ. Դանիէլ վարդապետ յեկեղեցւոյն Սսոյ. Բարսեղ վարդապետ ՚ի Մաշկեւորայ. Յովհաննէս վարդապետ ՚ի տանէ կաթուղիկոսարանին. Ստեփաննոս վարդապետ. եւ Ներսէս վարդապետ: Եւ տասն եւս վանահարք. Յովհաննէս հայր վանից Ակներոյ. Կարապետ հայր վանից Մեծքարոյ. Թորոս հայր վանից Մովսիսնոցի. Ստեփաննոս հայր վանից Միակեցերոյ. Յովհաննէս հայր վանից Բլրոյ. Կոստանդին հայր վանից Լիսանկանու. Հայրապետ հայր վանից Ռամանոսի. Յովհաննէս հայր Քելեղական վանից. Ղեւոնդ հայր վանից Գերմաղբերոյ. Դաւիթ հայր վանից Փրկչին: Եւ երիցունք բազում. Ղեւոնդ աւագերէց արքունի պալատան. Յակոբ աւագերէց Սսոյ հանդերձ քահանայիւք իւրովք. Բարսեղ աւագերէց Ատանոյ քահանայիւք իւրովք. Աստուածատուր աւագերէց Տարսոնի քահանայիւք իւրովք. Կոստանդին փակակալ . Կոստանդին երէց սրբոյն Սոփիա. Յովհաննէս երէց Հեթումաշինոյ. եւ այլք:
       Սոքա ամենեքին միաբան հանին յատեան զբանս ամբաստանութեանց` որք կային յայն գրքոյկ մոլորութեանց. եւ գրեցին մի առ մի պատասխանի ընդարձակ յոյժ, եւ արարին գիրք մի. յորում խոնարհական բանիւք ունայնացուցեալ զայն ամենայն չարախօսութիւնս, ցուցին լինել զնոսին աղճատանս զառածելոց մտաց եւ շաղփաղփութիւնք բանսարկու եւ քսու արանց: Եւ յիրաւի արժան էր մեզ ՚ի մէջ բերել աստանօր զամենայն առ ՚ի յայտ առնելոյ ընթերցողաց, թէ ո'րպիսի բանս ատելութեան տղայամտութեամբ բարդեալ էին այն չարախօսք. բայց խորշեալ յերկարութենէ, քանի մի ինչ դիցուք յօրինակ:
       Գրեալ էին ՚ի կարգի ամբաստանութեանց եւ զայս, որպէս է տեսանել յերես 1266. թէ *«հայք ունին աւանդութիւն այսպիսի` զի թէ ոք իցէ ՚ի վտանգ մահու, եւ չունիցի ժամանակ հաղորդելոյ ՚ի սուրբ խորհրդոյն, առնէ զձեւ խաչի մատամբ ՚ի վերայ երկրի. եւ ՚ի միոյ ՚ի թեւոց անտի խաչին առեալ փոքր մի հող ՚ի գետնոյն` ճաշակէ. եւ այն համարի առ նոսա ՚ի տեղի հաղորդութեան »: Առ այս ասեն հարք ժողովոյն. *«Այդոքիկ են ցնորք պառաւանց եւ տխմարաց. որոց չէ ' իսկ արժան պատասխանի տալ. քանզի ո'չ եթէ զոր ինչ միանգամ զրուցեն երբէք պառաւունք` այն օրէնք իցեն առ մեզ . զի ահա յայսմ ամի յերկրի մերում աւելի քան զտասն հազար քրիստոնեայք կոտորեցան ՚ի բերան սրոյ անհաւատից. եւ ոչ լուաք յումեքէ, թէ ոք ՚ի նոցանէ հաղորդեալ իցէ ՚ի հողոյ երկրի»:
       Եւ յետ բազում բանից բազում ուրեք յարեն զկնի պատասխանւոյ հարք ժողովոյն զայսպիսի ինչ եւս. յերես 1218. 1237. 1255. եւ այլն. թէ *«այսր ամենայնի ստութիւն ինքնին իսկ յայտ է իմաստութեան ձերում, զի են զրպարտութիւնք չարախօսաց. վասն որոյ աղաչեմք` որպէս եւ պատուիրէ առաքեալն, մի ' ամենայն հոգւոյ հաւատայք. զորոց ասէ մարգարէն, գերեզման բաց է կոկորդ նոցա, եւ լեզուօք իւրեանց նենգաւորք եղեն. եւ կորուսանէ տէր զայնոսիկ զորս խօսինն սուտ ». եւ այլն: Եւ յերես 1199 ասեն. *«եւ յայտ է թէ որք միանգամ զայսպիսի չարիս կուտեցին ՚ի վերայ ազգիս Հայոց, դժուարին է յոյժ փրկութիւն նոցա »: Եւ յաւելուն ծանուցանել. յերես 1250. եւ այլն, թէ մին ՚ի ստախօս բանսարկուաց աստի է *«Ներսէս եպիսկոպոս Որմեայ, որ այժմ ՚ի հռովմէական պալատան ստութեամբ զանձն արքեպիսկոպոս Մանազկերտոյ անուանէ »: Ուր եւ ՚ի մէջ բերեալ զանկարգութիւն գործոց նորա` յարեն զկնի, թէ *«նա հալածական փախուցեալ ՚ի թեմէ իւրմէ` եկն անկաւ առ մեզ, եւ մեք վասն ստութեանց եւ բազմադիմի անիրաւութեանց նորա` զորս գործեաց ՚ի միջի մերում եւ յայլ տեղիս, ոչ կարացաք ընդունիլ զնա ՚ի հաղորդութիւն սիրոյ. որոյ վասն խոյս տուեալ է աստի յարեւմուտս. եւ եկեալ յոտս ձեր` համարձակ բարդէ եւ դիզէ զազգի ազգի չարախօսութիւնս ՚ի վերայ մեր` ձեր առաջի »: Եւ դարձեալ յայտ առնեն հարք ժողովոյն. յերես 1198. թէ *«ո'չ ամենայն բանք անպիտանք` որք գտանին ՚ի գիրս ոմանց տխմարաց ՚ի մերայոց, ընդունելի իցեն բովանդակ եկեղեցւոյն Հայոց. որպէս եւ ոչ առ ձեզ հաւատամք լինել այսմ»:
       Գրեալ էին յամբաստանութեան եւ զայս, թէ Մխիթար վարդապետ Հայոց Սասունցի սերմանեալ իցէ ՚ի գաւառին Արճեշոյ զաղանդ հոգեծնութեան. իբր թէ հոգիք մարդկան ծնանին ՚ի հոգւոյ ծնողաց իւրեանց` որպէս եւ մարմինք նոցա ՚ի մարմնոց նոցին. եւ թէ` նաեւ հրեշտակք այսպիսի ունին ծնունդս. եւ թէ` այսմ վարդապետութեան զհետ երթան ամենայն բնակիչք տեղւոյն, եւ այլն: Այսմ պատասխանի տան հարք ժողովոյն, եւ ասեն. յերես 1193. *«Այդպիսի ինչ չիք մեր լուեալ բնաւին յումեքէ վասն նորին Մխիթարայ . իսկ որք զայդ ասացին առաջի ձեր, չունին ստոյգ վկայութիւն ՚ի հաւատարիմ մարդոց. եւ մեք չկարեմք ունկն դնել ստութեան այնպիսեաց. ապա թէ ոչ` գոյն այդ չարախօսք մեր եւ զայլ բազում մեծամեծ չարիս են յօդեալ ՚ի վերայ Հայոց, զորս ոչ երբէք լուեալ է մեր ուստեք: Իսկ այն մոլորութիւն` թէ հոգի մարդոյ սերի ծննդեամբ ՚ի հոգւոյ ծնողին` որպէս մարմինն ՚ի մարմնոյ, եւ թէ` հրեշտակ նոյնպէս սերի ՚ի հրեշտակէ, միշտ հերքեցաւ եւ նզովեցաւ յԵկեղեցւոյ Հայաստանեայց, եւ եղիցի նզովեալ. քանզի Եկեղեցի Հայոց` որպէս միշտ հաւատաց, նոյնպէս եւ այժմ հաւատայ, թէ հոգիք նորոգ ստեղծանին յԱստուծոյ ՚ի դէպ ժամանակի պատրաստութեան հանգամանաց մարմնոյ յընդունելութիւն հոգւոյ… Այլ վասն Մխիթարայ նախայիշատակելոյ լուաք ասեն, զի մեռեալ է »: Վասն զի նա ՚ի հինգ ամաց հետէ վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՉՁԶ. եւ զի էր այր երեւելի եւ մեծանուն` ստացաւ զբազում թշնամիս, որք պէսպէս բանս յօդեցին զնմանէ. որոյ վասն իսկ Դանիէլ վարդապետ Սսեցի` այն որ յղեաց գիր ուղղափառական առ պապն, գրեաց ճառօրէն զհարազատ վարս նորա հաւատարմութեամբ իբրեւ ականատես, ցուցեալ միանգամայն եւ զողջամիտ վարդապետութիւն նորին. յորմէ առեալ դնի եւ Յայսմաւուրս. փետրվարի 11: Զսմանէ յիշեցաք ՚ի գլուխ ԼԴ. երես 275: Գրեալ էին դարձեալ ՚ի կարգս ամբաստանութեանց եւ զՎարհամայ կամ զՎարդանայ Սեաւլեռնցւոյ իբր զերեւելի ոմն վարդապետէ, որ գրեաց բանս ընդդէմ դեսպանի պապին, շփոթեալ զնա ընդ մեծին Վարդանայ վարդապետի. եւ չարախօսէին թէ հայք անսան վարդապետութեան նորա : Իսկ հարք ժողովոյն ետուն պատասխանի, թէ Վարդանն կամ Վահրամն այն` որ ՚ի Սեաւ լեռնէ` անարգ ոմն էր եւ անծանօթ ՚ի մէջ ազգին. որպէս եւ յիշատակեալ եմք. ՚ի գլուխ Լ. երես 231:
       Դարձեալ գրեալ էին եւ ամբաստանութիւնս վասն Յակոբայ կաթուղիկոսի Սսեցւոյ` զոր ընկեց Լեւոն արքայ յԱթոռոյ, եւ էր տակաւին կենդանի, իբր թէ նա հալածեալ իցէ զուղղափառս. եւ թէ` արգելեալ իցէ զլատինս չառնել քարոզութիւն ՚ի հայս. եւ մի ' ասել զպապն գոլ գլուխ եկեղեցւոյ. այլ թէ ինքն կաթուղիկոսն իցէ պապ յարեւելս, եւ այլն, եւ այլն: Այսմ պատասխանի տան յետ բազում բանից, թէ *«մեք հարցաք ցնա ինքն ցտէր Յակոբ ՚ի վերայ այդոցիկ ամբաստանութեանց. եւ նա զարմացեալ` ետ պատասխանի. չի'ք իմ բնաւին խօսեցեալ զայդպիսի բանս »: Իսկ պատճառ հալածելոյ նորա զՆերսէս եպիսկոպոս եւ զայլս ոմանս` ո'չ էր ասեն վասն ուղղափառութեան, այլ` վասն անկարգութեան նոցին. *«որպէս եւ դուք իսկ ունիք տեղեկանալ ՚ի թղթոց բազում անձանց, որք գիտակ են գործոց Ներսեսի », եւ ընկերի նորա Սիմէոնի. *«քանզի այս երկու եպիսկոպոսունք ոչ միայն մկրտէին զայն, որ ունէր տարակոյս` թէ արդեօք մկրտեալ իցէ ինքն` թէ ոչ, այլեւ զբովանդակ ազգն ՚ի թիւր կարծիս ձգէին ՚ի վերայ մկրտութեան իւրեանց. նմին իրի ազդ առնէր նոցա տէր Յակոբ ՚ի բաց կալ յայնպիսի անկարգութեանց ». եւ ՚ի չանսալ նոցա հանդերձ գործակցօք իւրեանց` կալաւ զբազումս ՚ի նոցանէ, եւ պատուհասեաց զնոսա ձեռնտուութեամբ թագաւորական իշխանութեան:
       Եւ զի գլխաւոր չարախօսութիւն հակառակորդաց էր այս, թէ հայք մի բնութիւն շփոթեալ ասեն, կամ թէ փոփոխեալ դնեն զբնութիւնն մարդկային յածութիւն եւ կորուսեալ, այսմ ընդդէմ զինին յոյժ հարք ժողովոյն. *«Սուտ է ասեն այդ գլխովին. զի թէպէտ մի բնութիւն ասացին ոմանք ՚ի Հայոց յառաջ քան զմեզ, բայց այն է վասն անճառ միաւորութեան բանին, եւ ո'չ վասն փոփոխութեան կամ շփոթութեան, որպէս գրեալ է յամբաստանութեան. զի այդ է կարծիք Եւտիքեայ, զոր միշտ նզովեաց եկեղեցի Հայաստանեայց, եւ եղիցի նզովեալ` ինքն եւ այդ մոլար աղանդ իւր, եւ որք ունինն զնա »: Եւ բերեն առ այս նաեւ զվկայութիւնս սրբոյն Ներսեսի Շնորհալւոյ. եւ հաստատեն բազմօք, թէ յայսմ հերձուածոյ միշտ անարատ գտաւ Եկեղեցիս Հայոց: Զայսր բանի զհատուած ինչ յառաջ բերաք. գիրք Գ. գլուխ 34. եթէ կամիս` տե'ս անդ: Յետ բազումս վարդապետելոյ` յաւելուն ասել հարք ժողովոյն. *«չե'ն պէտք այլ եւս բանից մեկնութեան առաջի իմաստութեան ձերոյ` որ լուսաւորեալդ էք մտօք. որովհետեւ յայտնի տեսանէք, զի Եկեղեցիս Հայոց դաւանի անվթար խոստովանութեամբ զՅիսուս Քրիստոս զՏէրն մեր ճշմարիտ Աստուած եւ ճշմարիտ Մարդ. եւ այլն:
       Ըստ այսմ օրինակի գրեալ պատասխանի ամենայն ամբաստանութեանց` ձեռն եդին միաբան ժողովեալքն. եւ առաքեցին առ սրբազան պապն Հռովմայ Կղեմէս Վեցերորդ` որ յաջորդեալն էր Բենեդիկտոսի յաշխարհին Գաղղիացւոց` ՚ի ձեռն դեսպանաց պապին, որք էին Յովհաննէս եպիսկոպոս, եւ Անտոն եպիսկոպոս. ընդ որս յղեցին եւ զԴանիէլ վարդապետ Սսեցի, եւ զիշխան ոմն Հայոց պարոն Գրիգոր կոչեցեալ` զայր հաւատարիմ, պատմել քահանայապետին նաեւ բերանով զամենայն գործս ժողովոյն: Այս ամենայն ընդարձակ աւանդի ՚ի կարգս քահանայապետական թղթոց. եւ ՚ի գիրս Հռենալդոսի Ովդերիկեայ. հատոր Զ. յամի 1341. յօդ. 45. մինչեւ ՚ի 70. որ եւ տպագրեալ կայ ամբողջ ՚ի մատենագրութիւնս ժողովոց. հատոր ԻԵ. երես 1186. մինչեւ ՚ի 1270. հանեալ ՚ի հին ձեռագրաց արքունի գրատան: Այլ զայս ժողով Հայոց ոմանք դնեն յամի Տեառն 1342. եւ ոմանք 1345. եւ ոմանք 1346:
       Ընկալեալ Կղեմայ պապին զգիրս պատասխանւոյ Հայոց , եւ տեղեկացեալ ամենայնի` ուրախ եղեւ յոյժ ընդ ողջամիտ վարդապետութիւն նոցա եւ ընդ հպատակութիւն նոցին առ առաքելական Աթոռն. որպէս յայտ առնէ զայս նա ինքն ՚ի թղթի միում` զոր գրեաց երրորդ ամի քահանայապետութեան իւրոյ. եւ յայլում թղթի ` զոր գրեաց ՚ի հինգերորդ ամի: *«Վաղու եւս ասէ պատուական եղբարք մեր` Մխիթար կաթուղիկոս Հայոց, եւ արքեպիսկոպոսունք եւ եպիսկոպոսունք եւ սիրելի որդիք մեր` առաջնորդք վանից, եւ այլ գղերք եկեղեցւոյն Հայաստանեայց փոյթ կալան ծանուցանել մեզ ՚ի ձեռն գրոյ իւրեանց եւ դեսպանաց, եւ այլն »: Այլ սակայն Ներսէս պաղոն եպիսկոպոս Որմեայ` որ կայր տակաւին յարեւմուտս, իւրով կեղծաւորական գնացիւք արդարացուցեալ զանձն առաջի Հռովմայեցւոց` վերստին սկսաւ պղտորել զմիտս նոցա ՚ի վերայ Հայոց. եւ ոչ դադարէր հանապազ չարիս խօսիլ զնոցանէ` կամակից իւր ունելով զոմանս ՚ի կարգէ ունիթօռաց, որք գրէին առ նա թուղթս, եւ խորհրդով նորա յաճախէին ամբաստանութիւնս ՚ի վերայ Հայոց առ այլս. եւ այսու օրինակաւ դարձեալ պատիւ գտանէր Ներսէս յարեւմուտս իբր ջատագով ուղղափառութեան:
       Սա ինքն Ներսէս յորժամ ՚ի Գաղղիա դեգերէր յԱւենիոն քաղաքի` ուր նստէր յայնժամ սրբազան պապն, փոյթ կալաւ առաւել եւս վարժիլ ՚ի լատին լեզու` զոր փոքր մի յառաջնմէ ուսեալ էր. եւ առ ՚ի ընծայել զպտուղ աշխատութեան իւրոյ ` ձեռն էարկ թարգմանել անդէն զգիրս ինչ. եւ ՚ի բազում մատենից ընտրեաց զպատմութիւն Փօլաք ֆրայ Մարթինին ՚ի կարգէ դոմինիկեանց, որ է գիրք վարուց կայսերաց եւ քահանայապետաց խառն առասպելեօք մինչեւ ՚ի ժամանակս Նիկողայոսի պապին Երրորդի, որ նստաւ յամի Տեառն 1277. եւս եւ յաջորդաց նորա Մարտինոսի եւ Ոնորիոսի. զոր եւ լրացոյց Յակոբ Կալետանոս: Զայս գիրք գտեալ Ներսէսի թարգմանեաց ստորին եւ անարգ ոճով` յամի Տեառն 1348. յեօթներորդ ամի քահանայապետութեան Կղեմայ Վեցերորդի. որպէս եւ ինքն իսկ ծանուցանէ ՚ի սկզբան գրոցն. ուր ասէ, թէ *«թարգմանեցի զսոյնս ՚ի լատին գրոյ ՚ի հայումս .... զթարգմանեալս յոմանս տեղիս ՚ի մի եդեալ, եւ կարգաւորեալ` սրբագրելով գրել սկսանիմ ըստ կարգի»: Եւ յաւելու ասել, թէ *«նա եւս ՚ի մտի եդեալ է իմ, զի որքան եւ կարացից եւ գտից զպատմութիւնս հայկազեանցն` եւ զհայրապետացն եւ զթագաւորացն Հայոց գրել իսկ, եթէ ՚ի շարս գրոցս` եւ եթէ ՚ի վերջսն, որպէս եւ դիպեսցի, թէ կարացից գտանել »: Եւ ըստ այսմ խոստման իւրոյ կարգէ յընթացս նոյն գրոց ՚ի մէջ գործոց կայսերաց ինչ ինչ պատմութիւնս զթագաւորացն Հայոց Ռուբինեանց. եւ ՚ի վախճանի առաջի դնէ առանձին զհամառօտ քաղուած կամ ցանկ թագաւորաց Հայոց եւ կաթուղիկոսաց մինչեւ ցաւուրս իւր մօտ ՚ի վախճան թագաւորութեան Կիւլիկեցւոց: Այլ ՚ի բանից սորա սակաւ ինչ առաք ՚ի կարգի պատմագրութեան մերոյ. եւ ունիմք եւս յիշատակել ինչ ինչ ՚ի ծանօթութիւնս ՚ի վերջ այսր հինգերորդ գրոց:
       Սա գրէ զանձնէ` թէ էր ծննդեամբ յաշխարհէն Կիւլիկեցւոց ՚ի քաղաքէն Սսոյ. եւ անուանէ զինքն` Ներսէս Պալիենց, եւ երբեմն Պալիանցի. ուստի եւ կոչի յոմանց Պալու, եւ յայլոց Պաղոն: Եւ դարձեալ անուանէ սա զինքն *«կարգաւոր, եւ աստիճանաւ գանոնիկոս քահանայ ». եւ ինչ ոչ յիշէ զեպիսկոպոսութենէ իւրմէ. եւ այս թերեւս վասն այսորիկ, զի թէպէտ նա եպիսկոպոս էր որմի քաղաքին, որպէս գրէ Մխիթար կաթուղիկոս ականատես` հանդերձ վկայութեամբ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց Հայոց, բայց յետոյ արհամարհեալ զկարգ իւր` գնաց առ ունիթօռս, եւ եցոյց զինքն լինել տարակուսեալ ընդ քրիստոնէութիւն եւ ընդ քահանայութիւն եւ ընդ եպիսկոպոսութիւն իւր. ուստի եւ ՚ի նոցունց կրկին մկրտեցաւ եւ ձեռնադրեցաւ քահանայ` ըստ վկայելոյ նորին Մխիթարայ կաթուղիկոսի. եւ ՚ի գնալն յԱրեւմուտս եցոյց զինքն` թէ լեալ իցէ եպիսկոպոս Մանազկերտոյ , եւ թողեալ իցէ զայն պաշտօն վասն ուղղափառութեան եւ անդ վարէր իբր դանոնիկոս քահանայ` ըստ ասելոյ իւրոյ:
       դ. Այլ նախ քան զժողովն Մխիթարայ` միով ամաւ յառաջ քան զթագաւորել Կոստանդեայ Յովհաննու ՚ի վերայ Հայոց յամի Տեառն 1341. նստաւ կայսր Յունաց Յովհաննէս Չորրորդ որդի Անդրոնիկեայ որդւոյ Մարիամայ Հայկազնոյ. եւ զի դեռեւս մանուկ էր նա, Կանտակուզենոս Յովհաննէս իշխան մեծ խնամէր զթագաւորութիւնն. եւ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի չարագրգիռ լինելոյ ոմանց առ կայսրն` վտարեցաւ Կանտակուզենոս յիշխանութենէն. որոյ միաբանեալ ընդ իւր զզօրս Յունաց` նստաւ եւ ինքն կայսր հակառակ Յովհաննու. եւ առաքեաց դեսպանս առ երեւելի իշխանս Թեսսաղիոյ եւ Թեսաղոնիկեայ. եւ մասնաւորապէս առ Գուիտոն Սիւրդէս իշխանն Աքայիոյ` այն է եղբայր թագաւորին Հայոց. եւ անմեղադրելի արար զանձն, եւ հրաւիրէր զնոսա ՚ի հնազանդութիւն իւր:
       Բայց ոչ եգիտ զնոսա նպաստաւորս անձին. մանաւանդ զի Գուիտոն իշխանն գժդմնեալ ընդ այն, եւ ՚ի բանից դեսպանացն` որք յորդորէին զնա ՚ի հպատակութիւն Կանտակուզենայ, արհամարհանս կրեալ, ՚ի ցասումն բարկութեան բրդեցաւ, եւ ասէ ցդեսպանսն. կարծեմ թէ արհամարհեալ իմն թուիմ ես յաչս Կանտակուզենայ. բայց ցուցից արդեամբք, թէ գիտեմ ձեռն տալ ում պիտոյն իցէ, եւ ում ոչ: Եւ անդէն կալեալ զդեսպանսն` եդ ՚ի բանտի. ըստ որում պատմէ նա ինքն Կանտակուզենոս` ՚ի գիրս պատմութեան իւրոյ. եւ որչափ անդեայք կային նորին Կանտակուզենայ մօտ ՚ի սահմանս իւր, յափշտակեաց. եւ զբազում կալուածս նորա յինքն գրաւեաց. եւ զբարեկամս նորա կալեալ` մերկեաց զնոսա. յամենայն ընչից, եւ վարեաց յերկրէ իւրմէ. յորոց ժողովեաց գանձ բազում. եւ զի զդուստր իւր խօսեցեալ էր որդւոյ Կանտակուզենայ` լուծեալ քակեաց զնշանն:
       Եւ եղեւ ՚ի դիմել Կանտակուզենայ ՚ի վերայ Թեսաղոնիկեայ` նուաճել զայն ընդ իւրեւ , պատգամ առաքեաց Գուիտոն ՚ի քաղաք անդր, եւ վստահացոյց զբնակիչս նորա` զօրանալ ընդդէմ Կանտակուզենայ. եւ ինքն զօրօք հասեալ ՚ի վերայ հալածական արար զնա. եւ յամենայն տեղիս` ո'ւր եւ կարէրն` զդէմ կալաւ նմա առ ՚ի չյաջողելոյ կայսերութեան նորա. եւ ապա դարձաւ յԱքայիա. եւ կայր անդ ՚ի խաղաղութեան:
       Այլ որչափ զօրաւոր եւ արի գտաւ սա ինքն Գուիտոն յայնոսիկ կողմանս, այնչափ անպիտան եւ անարի երեւեցաւ ՚ի Կիւլիկիա` եղբայր սուրբ Յովհաննէս Կոստանդին թագաւոր Հայոց . եւ ոչ միայն անպիտան, այլեւ խռովարար եւ անարգու ազգին. որով եւ ձեռներէց լեալ յանարգ գործս` արար բազում ինչ անհաճոյ իշխանաց եւ զօրաց իւրոց. փոփոխեաց եւ զարքունիս իւր յայլ իմն տարազ յոռի եւ խոտան: ՚Ի վերայ այսր ամենայնի ՚ի բաց թողեալ զփոյթ խնամոց ազգին` հրաման եհան սաստիկ, զի ամենեքին լքեալ զհայութիւն` վարեսցին ըստ արեւմտեայց յամենայն իրս, եւ եղեկեցականք ՚ի պաշտամունս իւրեանց ըստ ունիթօռացն: Ընդ այս գործ սորա ոչ եւս հանդուրժեալ զօրացն Հայոց` յարեան ՚ի վերայ նորա, եւ սպանին զնա, յետ կալոյ նորա ՚ի թագաւորութեան իբր ամ մի:
       Յայնժամ խուրհուրդ արարեալ իշխանացն Հայոց` կոչեցին զեղբայր նորա զնախայիշատակեալդ Գուիտոն, որ եւ Կիտօն կամ Կիտ կոչի. եւ թագաւորեցուցին զնա ՚ի Կիւլիկիա: Պարապ առեալ յայնժամ Կանտակուզենայ` որպէս եւ ինքն պատմէ. գիրք Գ. գլուխ 49. դիմեաց յԱքայիա, եւ տիրեաց երկրին Գուիտոնայ. եւ յետ ամաց ինչ նա ինքն Կանտակուզենոս հրաժարեալ ՚ի կայսերութենէ անտի իւրմէ` կրօնաւորեցաւ , եւ կոչեցաւ Յովասափ:
       Իսկ Եգիպտացիք եւ Բաբելացիք լուեալ զթագաւորել Գուիտոնի, եւ գիտացեալ զնուազիլ տէրութեան Հայոց, միւսանգամ գունդ կազմեալ արշաւեցին յաւար աշխարհին Կիւլիկիոյ. եւ Գուիտոն անպատրաստ գտեալ եւ ոչ կարացեալ իւիք զդէմ ունիլ նոցա` ամրացաւ ՚ի բերդի միում, եւ առաքեաց դեսպանս առ պապն Կղեմէս, եւ խնդրեաց աղաչանօք` նպաստ ինչ մատուցանել ինքեան: Եւ պապն յուղարկեաց զդեսպանս նորա առ Փիլիպպոս արքայ Գաղղիացւոց, եւ առ Երդուարդոս արքայ Անգղիացւոց. եւ նոքա թէպէտ բանիւ խոստացան բազումս. այլ գործով ինչ ոչ արարին. զի ընդ միմեանս մարտնչէին. որպէս բազմօք գրէ Հռենալդոս:
       ՚Ի յաջորդ ամի վերստին հասին ասպատակաւորք, եւ արարին աղետալի հարուածս ՚ի Կիւլիկիա. եւ չէր ոք` որ ելանէր ընդդէմ նոցա մարտնչիլ օրինօք. քանզի եւ իշխանք Հայոց որք էին յաշխարհն Կիւլիկիոյ` լքեալ եւ պատրաստեալ կային յանձինս իւրեանց. եւ չէին հաւան ընդ թագաւոր իւրեանց զոր ընտրեցին. այլ իբրեւ առ օտար ոք հայելով առ նա` պժգային` ՚ի նմանէ. եւ առաւել եւս անմիաբան լեալ յինքեանս ՚ի պատճառս երկպառակութեան նոցա ՚ի կրօնս` անդադար գժտէին եւ կռուէին ընդ իրեարս. եւ յոլովք ՚ի նոցանէ օրըստօրէ ցրուէին յաշխարհէ անտի. եւ լատին ազգականք թագաւորաց տիրապետէին ՚ի քաղաքս եւ ՚ի բերդս:
       Դարձեալ առաքեաց Գուիտոն պատգամաւորս առ պապն` եւ խնդրեաց ձեռնտուութիւն, խոստանալով զամենայն փոյթ ցուցանել առ ՚ի հպատակ եւ միաբան պահելոյ յամենայնի զհայս ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ: Եւ պապն գրեաց առ նա պատասխանի` գովելով զջանս նորա. եւ եթէ ասէ իսպառ անհետ արասցես ՚ի թագաւորութենէ քումմէ զմոլորութիւնս ինչ, զորոց անդադար ամբաստանեն ոմանք առաջի մեր, յուսամք ՚ի Տէր` զի անպակաս լիցի ձեզ այցելութիւն առ յԱստուծոյ եւ ՚ի մէնջ: Եւ որպէս գրի ՚ի պատմութեան Ներսեսի Պալիենց ` խոստացաւ պապն տալ ամ յամէ երկոտասան հազար ոսկի, եւ հազար ձիաւոր. եւ ցորչափ լսէր` թէ հայք կան յողջմտութեան, լնոյր զխոստումն իւր:
       Յարուցեալ էին ՚ի նմին ժամանակի յարեւմուտս աղանդաւորք ոմանք կրօնաւորք` Ֆրադիչելլի կոչեցեալք, որք ընդդէմ զինէին հոգեւորական իշխանութեան սրբազան պապին, եւ ասէին` թէ դադարեաց հոգեւոր տէրութիւն առաքելական գահին, եւ ՚ի մեզ փոխադրեցաւ աստուածուստ. եւ այլն: Ոմանք ՚ի սոցանէ գնացեալ յարեւելս յաշխարհ Մեծին Հայոց եւ Պարսից` սկսան սերմանել եւ անդ զաղանդ իւրեանց, եւ խորհէին որսալ զնոսա: Առեալ զլուր այսորիկ քահանայապետն Կղեմէս` գրեաց թուղթ զգուշութեան ՚ի Մեծն Հայս առ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս եւ կրօնաւորս եւ աշխարհական իշխանս. ուր յետ գովելոյ զհաւատարիմ հպատակութիւն նոցա առ գահն Հռովմայ , յորդորէ ապա ՚ի բաց խորշիլ յաղանդաւորաց անտի. զսոյն գրեաց եւ առ ամենայն արեւելեայս. եւ ետ նոցա իշխանութիւն` զի թէ պիտոյ լիցի` աշխարհական ատենիւ պատուհասակոծ առնիցեն զարբանեակսն չարին:
       ե. Յետ այսորիկ ՚ի յաճախել վերստին երթեւեկութեան թղթոց սրբազան պապին, ընդ նմին եւ յառաւելուլ յորդորանաց Գուիտոնի թագաւորին, բազումք ՚ի Հայոց բնակելոց ՚ի Կիւլիկիա` յայնմ հետէ յամենայն իրս սկսան լատիներէն վարիլ, եւ զայլս ՚ի նոյն ստիպել: Զայս տեսեալ ոմանց յիշխանացն Հայոց` ազդ արարին Գուիտոնայ, եւ յորդորէին զնա պահել զազգն յիւրում վիճակի, եւ մի ' փոխել յայլ վիճակ` որում չէին ընտել. յուշ արարին նմա եւ զմահ եղբօր իւրոյ, թէ վասն յայսպիսիս ձեռնարկելոյ եղեւ նմա այն: Այլ յարհամարհել նորա զնոսա` յարեան ՚ի վերայ նորա եւ սպանին զնա ըստ օրինակի եղբօր իւրոյ, յետ կալոյ նորա ՚ի թագաւորութեան ամս Բ: Եւ ընտրեալ զայլ ոմն յազգէ Լեւոնի Հինգերորդի` Կոստանդին անուն ՚ի հօրէ լատին` որդի Բաղտնոյ Մարաջախտի, զնա եդին թագաւոր իւրեանց. զոր ոմանք ասեն լինել որդի Հեթմոյ ուրումն իշխանի: Եւ սա քանզի էր այր խոհական, ջանաց ՚ի խաղաղութեան պահել զազգն:
       Իբրեւ լուաւ Կղեմէս պապ զթագաւորել Կոստանդեայ` գրեաց առ նա նամակ օրհնութեան ՚ի նմին տարւոջ, եւ խոստացաւ օգնութիւն առնել նմա ըստ պիտելոյն: Եւ ՚ի յաջորդ ամի յղեաց պապն երկու եպիսկոպոսունս ՚ի Կիւլիկիա` զգուշացուցանել զհայս յայնց իրաց, զորոց ըստ վերագոյնդ գրելոյ ամբաստան լինէին ոմանք. եւ յաւել եւս առաքել առ նոսա գիրս ինչ հաւատոց եւ վճռոց` հանդերձ թղթովք, զորս գրեաց առ Կոստանդին արքայ եւ առ Մխիթար կաթուղիկոս. ուր ցուցանէ նախ զուրախութիւն մեծ ընդ լուր համբաւոյ ուղղափառ գնացից նոցա. բայց ապա աղաչէ` յամենայնի անարատ գտանիլ . զի մի ' ասէ մռայլ ինչ թերութեան աղօտացուսցէ զլոյս պայծառութեան հաւատոց ձերոց. եւ յաւելու, թէ ՚ի հպատակիլ ձեր դեսպանաց մերոց` գիտասջիք զմեզ յամենայնի փոյթ լինել ՚ի նպաստ ձեր. *«եւ թէ կայցեն ասէ երբէք ոմանք` որք չարախօս լինիցին զձէնջ, ոչ եւս դիւրաւ ունկն մատուսցուք նոցա »: Այս ամենայն երկար գրի առ Հռենալդոսի. հատոր Զ. յամն 1346 յոդ 67. 68. եւ 69:
       Բայց ամիրայն Եգիպտացւոց իմացեալ թէ հայք յուսացեալ են դարձեալ ՚ի լատինս, եւ ունին երթեւեկութիւն թղթոց առ նոսա. եւ նստին յանհոգս, ժողովեաց զբազմութիւն զօրաց այլազգեաց յաշխարհէն Եգիպտոսի եւ Բաբելոնի եւ յերկրէն Ասորւոց եւ ՚ի Միջագետաց, եւ ամենայն զօրութեամբ *«յարձակեցաւ ՚ի վերայ Հայոց անհետ առնել զքրիստոնէական կրօնս, եդեալ ՚ի մտի ` զի ՚ի բառնալ զայն թագաւորութիւն, ոչ եւս այլ խորհեսցին արեւմտեայք ելանել եւ գալ յարեւելս ՚ի պատերազմ ». ըստ որում գրէ Հռենելդոս. հատոր Զ. եւ այլն: Իսկ Կոստանդին արքայ վաղագոյն աճապարեալ` գումարեաց առ ինքն զմնացորդս ՚ի Հայոց , եւ խաղաց ընդ առաջ արշաւանաց ամիրային, կարգեալ իւր սպարապետ զմի ոմն Լիպարիտ անուն քաջ իշխան Հայոց. եհաս նմա ՚ի թիկունս եւ Հուգոն արքայ Կիպրոսի ՚ի յորդորելոյ պապին. եկն եւ Գէովտադոս (այսինքն է Աստուածատուր ) զօրագլուխ հեծելագնդի Հռոդացւոց: Միաբան մարտուցեալ սոցա ընդ այլազգիս` հարին եւ հանին զնոսա ՚ի Կիւլիկիոյ. բայց անկան եւ յինքեանք բազումք. եւ առին այլազգիք զԱյաս քաղաք ծովեզերեայ: Զայս ամենայն գրեալ ծանոյց սրբազան պապին Կոստանդին արքայ. եւ նա գրեալ թուղթ առ Անդրէաս դուքս վենետիկեցւոց եւ առ ծերակոյտ նոցա` յորդորեաց զնոսա երթալ յարեւելս պատերազմական նաւուք, եւ վանել զթշնամիս ՚ի ծովեզերայց. եւ նոքա ըստ ձեռնհաս գոլոյ փոյթ կալան ՚ի գլուխ տանիլ զխնդիր պապին:
       Իսկ Կոստանդին արքայ տեսեալ թէ չեղեւ ինչ ինքեան նպաստ ՚ի նոցանէ, առաքեաց զոք դեսպան առ Փիլիպպոս արքայ գաղղիացւոց եւ առ Երդուարդոս արքայ անգղիացւոց. եւ աղաչեաց զնոսա գալ յարեւելս, եւ միաբանիլ ընդ իւր առ ՚ի նկուն առնելոյ զթշնամիս հաւատոյ: Եւ յանտես առնել նոցա` չոքաւ դեսպանն առ պապն Կղեմէս, եւ պատմեաց նմա զիրսն. եւ պապն արար պատասխանի առ Կոստանդին արքայ, թէ յօժարակամ հոգ տարայց լաւ եւս սատարելոյ ձեզ զինուք եւ գանձուք երբ առից վկայութիւն ՚ի նուիրակաց իմոց եղելոց ՚ի Կիւլիկիա` թէ հայք իսպառ մաքրեալ իցեն յարատոյ մոլորութեանց. եւ յորդորեաց զթագաւորն` զի եւ ինքն խնամ կալցի այսմ. որոյ ՚ի յաջողիլն ասէ` ինքնին տէր ձեռնկալու եղիցի ձեզ: Եւ զկնի սակաւուց առաքեաց պապն ՚ի Կիւլիկիա ինչս բազումս, զորս տուեալ էր հաւաքել ՚ի գանձանակս եկեղեցեաց ըստ Հռենալդոսի. յղեաց անդր միւսանգամ յօգնութիւն Հայոց եւ զգունդս հեծելոց Հռոդացւոց. որպէս գրէ Բովսիոս մասն Բ. գիրք 2: Որոց ՚ի ժամանել անդր լուր առեալ Կոստանդեայ արքայի թէ հասին այլազգիք ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ. կազմեաց վաղվաղակի զզորս Հայոց եւ հռոդացւոց, եւ ել ընդդէմ թշնամեաց. եւ տուեալ սաստիկ պատերազմ ընդ նոսա, հալածական տարաւ զնոսա առաջի իւր. եւ արար կոտորած մեծ. էառ ՚ի ձեռաց Եգիպտացւոց եւ զամուրն Իսսովայ` որ եւ ասի Փոքր Աղեքսանդրիա, այն է Իսկէնտէրոն. եւ յայնմ հետէ խաղաղացաւ երկիրն սակաւ մի ժամանակ:
       Նստաւ ՚ի նոյն աւուրս նոր ամիրայ յԵգիպտոս, յորմէ կասկածեալ Կոստանդեայ` հրեշտակս արձակեաց առ պապն, եւ խնդրեաց նպաստ առ ՚ի նմանէ: Բայց քանզի լուեալ էր պապն յամբաստանողաց, թէ նորոգ մոլորութիւնք մտեալ են ՚ի հայս, արար պատասխանի առ Կոստանդին, թէ չկարեմ ձեռնտու լինել իւիք` մինչեւ ոչ բարձցին այն մոլորութիւնք ՚ի ձէնջ: Եւ թագաւորն Կոստանդին հաւանութեամբ Մխիթարայ կաթուղիկոսի գրեալ թուղթ առ պապն` յանձն էառ կատարել զամենայն ըստ բանի նորա. եւ թէ կայցէ ասէ ՚ի մեզ թիւրութիւն ինչ, պատրաստ եմք ուղղել յամենայն սրտէ. եւ վերստին աղաչեաց զնա օգնել ինքեան դրամովք. եւ պապն առաքեաց վեց հազար ոսկի դահեկանս այսինքն ֆիօրինս. որպէս յիշի այս եւ ՚ի թուղթս պապին:
       ՚Ի գալ յայն աւուրս ՚ի Կիւլիկիա դարձեալ լատին եպիսկոպոսաց եւ կրօնաւորաց, եւ ՚ի գտանել նոցա պատիւ մեծ ՚ի Մխիթարայ կաթուղիկոսէ եւ ՚ի թագաւորէն. յաճախագոյնս սկսան հարցուփորձ առնել ՚ի վերայ կրօնից եւ ծիսից Հայոց: Իսկ կաթուղիկոսն յետ տալոյ նոցա պատասխանի` զայս ասէր ՚ի վերջոյ, թէ յոլով անգամ ծանուցեալ է մեր առ սրբազան գահն զամենայն որպիսութիւն մեր : Բայց իբրեւ ոչ շատանային նոքա այսու, այլ խնդրէին զայլ եւս բացատրութիւնս, եւ առաջի դնէին պէսպէս պահանջողութիւնս. խորհուրդ արարեալ Մխիթարայ կաթուղիկոսի ընդ եպիսկոպոսունս իւր` գրեաց գիր խոնարհական առ Կղեմէս քահանայապետ. յորում յայտ արար ճոխագոյն վարդապետութեամբ , թէ ես եւ որք հնազանդեալ են ընդ կաթուղիկոսական իշխանութեամբ իմով` յամենայնի հպատակ եմք սրբոյ Աթոռոյն. եւ զորս անսաստ գտանին` ջանամք վերածել յուղղութիւն. նոյնպէս ծանոյց մի ըստ միոջէ, թէ աներկբայ ընդունիմք զամենայն ուղղափառ վարդապետութիւնս` զորս պահանջեալ էին Լատինք ՚ի Հայոց, եւս եւ զփոփոխութիւնս ծիսից անխարդախ: Այլ աղաչեմ ասէ, զի թէ հնար է` վախճան տացի հարցաքննութեանց ՚ի վերայ այսպիսի նիւթոց, եւ դադարեսցին յայսմհետէ յաճախ պահանջողութիւնք պատասխանատուութեանց, զորս յուզեն հանապազ յանդիման մեր ոմանք յեկելոց այտի յԱրեւմտից. եւ որչափ ինչ ասեմք, տակաւին եւս թախանձեն. եւ կամին լինել կառավար մերոյ վիճակիս. եւ ոչ թողացուցանեն ինձ վարել զիշխանութիւն հայրապետական ՚ի վերայ սեպհական հօտին իմոյ:
       ՚Ի հասանել այսր թղթոյ յԱրեւմուտս, կոչեաց պապն առաջի իւր զայնոսիկ` որք միանգամ երթեւեկս արարեալ էին ՚ի կողմանս արեւելից, եւ ունէին ինչ տեղեկութիւն զՀայոց, նոյնպէս եւ զվերոյիշեալ զՆերսէս Պաղոն կամ Պալիենց, եւ զայլս ոմանս ՚ի Հայոց ՚ի կարգէ ունիթօռաց. եւ հարցեալ ցնոսա` արար քննութիւն ՚ի վերայ բանից Մխիթարայ կաթուղիկոսի: Իսկ նոքա միաբան ամբաստան եղեն, թէ այդ ամենայն` զոր գրէ կաթուղիկոսն Հայոց, են պատ ՚ի պատ բանք եւ կեղծուպատիր զրոյցք. նա ինքն ասեն հանդերձ ժողովրդեամբ իւրով ընկղմեալ է յազգի ազգի մոլորութիւնս, եւ առ աչս ուղղափառ ձեւանայ` վասն ունելոյ ակնկալութիւն բազում ինչ իրաց եւ դրամոց առ ՚ի ձէնջ. եւ թէ արտաքուստ խոստանայ հնազանդութիւն առ գլուխդ եկեղեցւոյ. այլ ոչ անսայ բանից դեսպանաց ` որք առաքին աստի անդր. եւ այլ բազում բանք:
       Զայս ամենայն լուեալ պապին` գրեաց նամակ ընդարձակ ՚ի Վիլլանովայ աւանէն Աւենիոնի, ուր նստէր յայնժամ ինքն, առ Մխիթար կաթուղիկոս, ՚ի տասներորդ ամի քահանայապետութեան իւրոյ. յամի Տեառն 1351. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. հատոր Զ. երես 527. մինչեւ ՚ի 535. յորում ՚ի մէջ բերեալ մի առ մի զամենայն զբանսն` զորս գրեալ էր առ նա կաթուղիկոսն, կրկին հարցուածովք մանրակրկիտ զգուշաւորութեամբ առաջի դնէ` թէ ընդունի՞ս զայդ ամենայն յաննենգ սրտէ. եւ ՚ի պարագայս մանունս իջեալ` հետազօտէ ճշդիւ, թէ զայդ բան իմանա՞ս ըստ այսմ կամ ըստ այնմ իմացուածոյ անխարդախ ողջմտութեամբ. եւ պահանջէ ՚ի վախճանի, զի երդումն տուեալ յԱւետարանն` ցուցցէ զանկեղծութիւն իւր. եւ անպատրուակ բանիւ եւ ե'ւս բացայայտագոյնս խոստովանեսցի զամենայն: Գրեաց վասն այսր թուղթ եւ առ Կոստանդին արքայ` յորդորելով զնա փոյթ մեծ ունիլ վասն ճշմարիտ ուղղափառութեան: Գրեաց եւ առ լատին եպիսկոպոսունս` որք նստէին յԵրուսաղէմ եւ ՚ի Նիկոցիա եւ ՚ի Պափոս եւ ՚ի Նեմոտիա, զի ընտրեալ զոք իմաստուն ՚ի վիճակէ իւրեանց եւ կամ ՚ի վանացն Կիպրոսի` հանդերձ ընտիր թարգմանաւ, առաքեսցեն ՚ի Կիւլիկիա, որպէս զի տեղեկագոյնս իմացեալ նորա զիրսն` ծանուսցէ պապին. իսկ լատին եպիսկոպոսունքն արարին պատասխանի, թէ չունիմք զոք բաւական առ այդ` եւ ոչ հմուտ թարգման:
       Մեռաւ ՚ի նոյն աւուրս Կղեմէս Վեցերորդ. եւ ՚ի յաջորդել յԱթոռ քահանայապետութեան Իննովկենտիոսի Վեցերորդի. գրեցին առ նա Մխիթար կաթուղիկոս եւ Կոստանդին արքայ Հայոց, թէ պատրաստ եմք հնազանդիլ ամենայն հրամայեցելոց առ ՚ի ձէնջ, եւ ճանաչեմք զմեզ հանդերձ հօտիւս միաձայն ամենայնիւ սրբոյ գահիդ. բայց առ նուազութեան լեզուագէտ թարգմանաց եւ հաւատարիմ անձանց` դժուարին եւ ասեն բացայայտ պատասխանի տալ բանից յղելոց առ մեզ` ՚ի Կղեմայ պապէն:
       ՚Ի ժամանել թղթոց սոցա յԱրեւմուտս, մեկնեալ էր անտի Ներսէս պաղոն` որ եւ Պալիենց, եւ եկեալ էր ՚ի կողմանս Արեւելից` գրաւեալ յանձն պիտակ անուամբ եւեթ զշուք արքեպիսկոպոսութեան Մանազկերտոյ, եւ զի սա` որպէս ասացաք , ուսեալ էր զլատին լեզու, եւ ջատագով ցուցանէր զինքն ուղղափառութեան, գրեաց Իննովկենտիոս պապ թուղթ յանձնարարութեան առ սոյն այս Ներսէս` գնալ ՚ի Կիւլիկիա առ թագաւորն եւ առ կաթուղիկոսն, եւ լինել թարգման ամենայն բանից ասացելոց ՚ի նոցանէ. եւ լատին գրով յղել առ ինքն. եւ նա արար` որպէս եւ գիտէր: Եւ զի այսու չեղեւ ինչ օգուտ, այլ առաւել եւս գրգռեցաւ ՚ի միջի բանսարկութիւն չարախօսաց, ել գնաց ՚ի Գաղղիա տէր Յակոբ Սսեցի` որ երբեմն կաթուղիկոսն էր, եւ բերան ՚ի բերան խօսեցեալ ընդ քահանայապետին` հաճեցոյց զնա յոյժ. եւ եգիտ պատիւ մեծ ՚ի նմանէ. եւ ապա գնացեալ յուխտ ՚ի Հռովմ ՚ի Սուրբ տեղիս` դարձ արար յաշխարհ իւր. որպէս յիշէ զայս եւ Մխիթար Ապարանցի:
       ՚Ի դառնալ տէր Յակոբայ` վախճանեցաւ Մխիթար կաթուղիկոս Քռնեցի, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԺԴ: Յայնժամ հաւանութեամբ Կոստանդեայ արքայի եւ եպիսկոպոսացն Հայոց կարգեցաւ վերստին յԱթոռ կաթուղիկոսութեան նա ինքն տէր Յակոբ Սսեցի. եւ վարեալ զիշխանութիւն իւր խաղաղութեամբ այլ եւս ամս Դ. մեռաւ: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա տէր մեսրոպ` առաջնորդ վանաց սրբոյն Թադէի` յԱրտազ գաւառէ: Սա յղեաց հրեշտակս առ սրբազան պապն, եւ ծանոյց զսէր եւ զհպատակութիւն իւր. եւ վարէր յամենայնի միաբանութեամբ. որպէս վկայէ նոյն Մխիթար Ապարանցի ՚ի կարգէ ունիթօռաց: Այլ ըստ որում աւանդի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց, սա ինքն Մեսրոպ տեսեալ թէ բազումք վիճմունք լինին ՚ի Մեծն Հայս եւ ՚ի Կիւլիկիա ՚ի վերայ խորհրդոյ բաժակին , յասել ոմանց` թէ պարտ է խառնել ջուր ՚ի բաժակն, եւ ՚ի պնդել այլոց` թէ պարտ է պահել զանապակն ըստ առաջին սովորութեան, ջանաց խաղաղել զնոսա. բայց առաւել եւս բորբոքեցաւ հուր խռովութեանն ՚ի մէջ վանորէից եւ երիցանց եւ ժողովրդոց, մինչեւ սրովք եւ բրօք պատահիլ նոցա իրերաց. եւ բազում ոճիրս գործել: Յաղագս այսորիկ ստիպեալ Մեսրոպայ կաթուղիկոսի, ժողով արար ՚ի Սիս յեպիսկոպոսաց եւ ՚ի վարդապետաց աշխարհին Կիւլիկիոյ. եւ բազում անգամ ՚ի խորհուրդ մտեալ , եւ զելս իրացն չգտեալ, հրամայեաց` ամենեցուն միօրինակ վարիլ ըստ առաջին սովորութեան եւ բարձաւ այսու գործածութիւն խառնելոյ ջուր ՚ի սուրբ բաժակն նաեւ ՚ի սահմանաց աշխարհին Կիւլիկիոյ, յորս ընկալեալ էին ոմանք զայն յաւուրց անտի ժողովոյն Սսոյ եւ Ատանոյ:
       ՚Ի յաջորդ ամի այսր ժողովոյ այն է չորրորդ ամ Մեսրոպայ կաթուղիկոսի, մեռաւ Կոստանդին արքայ Հայոց` յետ կալոյ յիշխանութեանն ամս ԺԸ. եւ մնաց Աթոռ թագաւորութեան պարապ զերկեամ մի. քանզի իշխանք Հայոց` որք կային ՚ի Կիւլիկիա սակաւաւորք թուով, ոչ կամէին ունիլ ՚ի ցեղէ նախընթացից թագաւոր այնպիսի, որպիսի եղեն ՚ի բազում ամաց հետէ. եւ ոչ եւս իշխէին զմի ոք յինքեանց թագաւորեցուցանել, զի դժուարին էր նոցա. հնազանդիլ նմա իբրեւ գլխոյ, եւ այսպէս . անտէրունչ մնացեալ երկրին` առաւել եւս կոխան լինէր յասպատակութենէ թշնամեաց: