Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Բորբոքեցաւ ՚ի նոյն աւուրս եւ այլ իմն խռովութիւն մեծ ՚ի մէջ Յունաց եւ Հայոց. քանզի հայք զհետ լեալ ջանացան դարձուցանել յինքեանս զվիճակ Հապէշիցն` որ յԵրուսաղէմ զգրաւեալն ՚ի Յունաց. զորմէ խօսեցաք ՚ի գլուխ լխ. պատճառելով թէ այն տեղի նոցա` Հայոց անկանի. որովհետեւ հապէշք եւ ղպտիք` ընդ որս եւ ասորիք` համարեալ լինէին իբր ՚ի մասնէ Հայոց. որոյ աղագաւ ծախեցին հայք ինչ ինչ ՚ի դրունս իշխանաց` առնուլ արքունի հրովարտակ յաւուրս Հէքիմ Օղլու Ալի փաշայ եպարքոսին, վասն ժառանգելոյ զայն տեղի Հապէշից:
       Վառեալ յայնժամ յունաց ՚ի նախանձ վրիժու` յարեան ՚ի վերայ Հայոց. եւ ձեռն արկին յափշտակել ՚ի նոցանէ զվիճակ Սրբոյն Յակոբայ, ասելով. եթէ հայք վասն այդր պատճառի կարեն առնուլ ՚ի մէնջ զտեղի Հապէշից, ապա եւ մեք կարեմք այդու պատճառաւ առնուլ ՚ի նոցանէ զտեղի Սրբոյն Յակոբայ. զի եւ այն լեալ է ասէին երբեմն ՚ի ձեռս Վրաց. եւ զի Վիրք համարին ՚ի մասնէ Յունաց, ապա եւ այն տեղի անկանի Յունաց, եւ ոչ Հայոց. եւ դառձեալ թէ` այն տեղի Սրբոյն Յակոբայ լեալ էր ասեն յառաջն ժառանգութիւն Յունաց, եւ յետոյ առին հայք. ուստի եւ պա'րտ է դարձուցանել զայն առ մեզ. եւ այլն : Առ ՚ի գլուխ տանիլ զայս խորհուրդ իւրեանց` ծախեցին յոյնք բազում ինչ ՚ի դրունս մեծամեծաց, զոր ոմանք հինգ հարիւր քսակս ասեն: Բայց քանզի եպարքոսն էր ՚ի կողմն Հայոց, ոչ յաջողեցաւ նոցա ինչ յաւուրս նորա:
       բ. Ապա իբրեւ նստաւ նոր եպարքոս` Կիւռճի Իսմայէլ փաշայ, որ էր յազգէ Վրաց, հաւանեցուցին զնա յոյնք դիւրաւ. այլ փոքր մի յապաղեցոյց նա. եւ յետ քանի մի ամսոց ըստ ամբաստանելոյ Յունաց եգիտ զերիս ոմանս ՚ի գլխաւորացն Հայոց վնասապարտս յիրս յայս. եւ էարկ զնոսա ՚ի բանտ. եւ ապա ազդ արար Յունաց, զի ազգովին մատուսցեն յատեան թագաւորի գիր բողոքանաց վասն այսր, եւ խնդրեսցեն ՚ի նմանէ` զի դարձուսցէ յինքեանս զվանս սրբոյն Յակոբայ, ցուցեալ թէ այն տեղի յառաջն Յունաց էր: Զայս իբրեւ արարին յոյնք, յանձն արար թագաւորն զխնդիր նոցա յեպարքոսն. եւ նա կատարեաց զոր ինչ եւ կամեցան նոքա. եւ եհան հրովարտակ արքունի` դարձուցանել զայն ՚ի յոյնս: Այլ մինչչեւ հրատարակեալ էր այս, փոխեցաւ եպարքոսն ըստ սադրելոյ ներքինապետին. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Սիլիհտար Էսսէյիտ Մէհէմմէտ փաշայ. որոյ հրամանաւ զերծան ՚ի բանտէ երեքին նախայիշեալ հայք:
       Եւ իբրեւ յայտնի եղեւ ամենեցուն, թէ յոյնք առեալ են արքունուստ հրովարտակ վասն ժառանգութեան սրբոյն Յակոբայ, պաշարեցան հայք ՚ի տարակոյս մեծ, եւ յանհնարս մտին. զի եւ ոչ զօրութեամբ դրամոց յուսային դարձուցանել զայն: Ապա խորհուրդ արարեալ ՚ի մէջ իւրեանց, եւ զելս իրացն չգտեալ, դիմեցին մեծամեծ պատարագօք առ դեսպանն գաղղիացւոց, եւ աղերս արկին նմա. քեզ միայն է ասեն կարելի գտանել այսմ հնարս. եւ խոստացան նմա վճարել լիով` որ ինչ եւ ծախեսցի վասն այսր. եւ փութացուցանէին զնա, զի նախ քան զժառանգել Յունաց զՍուրբն Յակոբ ` հոգ տարեալ հնարեսցի ինչ: Ոչ կամեցաւ դեսպանն լսել նոցա. զի նեղեալ էր ՚ի վերայ նոցա վասն անցիցն, զորս գրեցաք ՚ի վերոյ: Այլ իբրեւ կարի իմն թախանձեցին, յանձն էառ, եւ հրամայեաց նորա բերել առ ինքն զամենայն զարքունական թուղթս, զորս ունէին վասն տեղեացն Երուսաղէմի. զի տեսցէ` թէ զի'նչ գրեալ կան ՚ի նոսա: Եւ յետ հասու լինելոյ ամենայնի` գնաց անձամբ անձին առ եպարքոսն, եւ խօսեցաւ ընդ նմա բազում պատճառօք բազում ինչ, մինչեւ հաւանեցոյց զնա. եւ մնաց խափանեալ առաջադրութիւնն Յունաց. եւ ոչ եւս կարացին ժառանգել նոքա զՍուրբն Յակոբ, եւ ոչ հայք զտեղի Հապէշիցն:
       գ. Եւ եղեւ ՚ի հանդարտիլ փոքր մի կռուոյն Յունաց ընդ Հայս, ՚ի մի ժողովեցան ոմանք ՚ի մեծամեծացն ՚ի դասէ կաթոլիկ ժողովրդեան` խաղաղել եւ զաղմուկ իւրեանց ընդ Հայս, եւ ասեն. մինչեւ ցե՞րբ իցէ մեզ կագել այր ընդ եղբօր իւրում. եւ յետ բազում խորհրդոց եւ թղթակցութեանց եղելոց յԱրեւելից յԱրեւմուտս` բանս եդին հաւանութեամբ դեսպանին Գաղղիացւոց եւ լատին եպիսկոպոսին` պահել զսէր խաղաղութեան ընդ Հայս. եւ արգելին զժողովուրդն, զի մի ' եւս խմբովին եւ համարձակ երթիցեն յեկեղեցիս Լատինացւոց. եւ երբեմն գնասցեն եւս յեկեղեցիս Հայոց. եւ մի ' բնաւ բանս թշնամանաց եւ նախատանաց արձակեսցեն ընդդէմ միւսոյ կողմանն: Զայս այսպէս հաստատեալ` յայտ արարին զամենայն եւ յԱրեւմուտս. ծանուցին զսոյն եւ պատրիարգին Հայոց. ընդ որ մեծապէս ուրախացաւ նա: Եւ ապա միջնորդութեամբ դեսպանին Գաղղիացւոց առին արքունի հրովարտակ , զի մի ' եւս լիցի վէճ եւ կռիւ ՚ի վերայ բանի կաթոլիկութեան. եւ այս եղեւ ՚ի սկիզբն տարւոյն յամի Տեառն 1736. ՚ի տօնի Յայտնութեան. եւ գրեցին ոմանք վասն այսր թուղթ շնորհակալութեան առ թագաւորն Գաղղիոյ եւ առ սրբազան պապն. զի ասէին թէ նոցա ակնարկութեամբ եղեւ այս:
       Եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս զկնի Պենտեկոստէին Գրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի` այրն խաղաղասէր եւ զգօն` հանդերձ ուխտաւորօքն. առ որ յղեաց դեսպանն Գաղղիացւոց զերկուս ՚ի լատին կրօնաւորաց` հարցանել զողջունէ նորա , եւ ասել. բարեաւ եկիր աղաւնի ' քաղցր` շղաբե'րդ ոստոյ ձիթենւոյ, եւ այլն: Եւ նորա մեծարեալ զնոսա. դարձոյց պատուով. եւ արար պատասխանի առ դեսպանն` ասելով. հիւանդն զի՞նչ խնդրէ. եթէ ոչ զառողջութիւն . նեղեալն զի՞նչ, բայց միայն մխիթարութիւն. եւ այլն: Եւ զայս ասաց վասն երկուց. մի ' զի տակաւին գոյր կասկած երկիւղի վասն տեղւոյն Սրբոյն Յակոբայ. եւ միւս եւս` զի չեւ էր ըստ ամենայնի բարձեալ ատելութիւնն եւ վէճն` որ կայր ՚ի մէջ երկուց կողմանցն Հայոց:
       դ. Յանցանել այնր ամի փոքր մի հանդարտութեամբ, եւ ՚ի ժամանել նոր տարւոյ` սկսան նորոգ դուռն բանալ կռուոյ երկաքանչիւր կողմանք ՚ի պատճառս գնալոյ կամ ոչ գնալոյ յեկեղեցիս . եւ ՚ի դոյզն իրաց ինչ առիթ առեալ ատելութեան` կամէին հիմն արկանել անզօդելի մեծի եւս պառակտման: Բայց դեսպանն գաղղիացւոց կամեցեալ խափանել զայն` արար խնջոյս մեծ ՚ի պալատան իւրում յերրորդ աւուր փետրվարի, եւ հրաւիրեաց անդր զՅովհաննէս Կոստանդինուպօլսոյ , եւ զԳրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի, եւ զնուիրական Էջմիածնի զՊետրոս վարդապետ Հռոմկլայեցի կամ Անթապցի` Քիւթիւրն կոչեցեալ, եւ զմեծամեծս ՚ի Հայոց: Ուր եւ յետ խօսելոյ բազում ինչ` ՚ի վերայ բանի երկպառակութեանն` ասացին ժողովեալքն ցդեսպանն. եթէ կամիս` զի հաստատուն լիցի խաղաղութիւն մեր, պատուէ'ր տուր եկեղեցականաց, զի մի ' արգելցեն զոք ՚ի գալոյ յեկեղեցիս մեր. եւ դեսպանն յանձն առեալ զայն` ինքն եւս խնդրեաց ՚ի նոցանէ, զի որ երգի տակաւին ուրեք ուրեք նզովք, այն եւս բարձցի իսպառ. եւ նոքա յանձն առին զայս: Եւ ՚ի մեկնիլ նոցա անտի սիրով` դեսպանն ընծայեաց զերկու ոսկի ժամացոյցս, զմին Գրիգորի պատրիարգի, եւ զմիւսն Յովհաննու. եւ զի չետ ինչ Պետրոս վարդապետի , արհամարհութիւն համարեցաւ նա անձին. որոյ վասն սկսաւ խօսիլ ՚ի մէջ ժողովրդեան զանպատեհ բանս զդեսպանէն եւ զազգէ նորա, եւ զերկուց պատրիարգաց: Լուեալ զայս դեսպանին` յղեաց պատգամ առ Յովհաննէս պատրիարգ եւ ստիպեաց զնա, զի հեռացուսցէ զՊետրոս վարդապետ ՚ի քաղաքէն. եւ զի այս դժուարին իմն էր, հազիւ ուրեմն հաճեցոյց պատրիարգն զդեսպանն` զնովաւ: Այլ քանի մի ժողովուրդ քաղաքին` որք արեւելցի կոչէին, ՚ի կողմն Պետրոս վարդապետի լեալ` բանս եդին ընդ նմա ընկենուլ զՅովհաննէս վարդապետ յԱթոռոյ, եւ դնել ՚ի տեղի նորա զնա ինքն զՊետրոս. բայց մեծամեծք Կոստանդինուպօլսոյ բնաւ ոչ կամէին զանկումն Յովհաննու: Եւ յառաւելուլ շփոթութեանց` Գրիգոր պատրիարգ Երուսաղէմի` որ ըմբռնեալն էր յայն աւուրս ՚ի հիւանդութիւն, ետ տանիլ զինքն պատգարակօք յեկեղեցի Սուրբ Աստուածածնի. եւ անդ տուեալ օրհնութիւն ժողովրդեան ասաց առ նոսա. եթէ կամիք ընկենուլ զեղբայրն իմ եւ զորդի իմ զՅովհաննէս, ես եւս ընդ նմա հրաժարիմ ՚ի գործոյս. եւ երկոքեանս առանձնացեալ յառաջին վանս մեր ճգնեսցուք ՚ի նմա: Եւ յայնժամ եւ Յակոբ վարդապետ Նալեան աշակերտ Յովհաննու պատրիարգին ՚ի քարոզ, եւ նզովիւք կշտամբեաց զայնոսիկ` որք միաբանեցան ընդդէմ պատրիարգին. հուսկ յետոյ հազիւ ուրեմն եղեւ անդորրութիւն. եւ Պետրոս վարդապետ ստրջացեալ` մեղայ ասաց:
       ե . Իսկ դեսպանն գաղղիացւոց կամելով առաւել եւս շինել զմիտս Հայոց` գնաց ՚ի սկզբան մարտի ամսոյն հանդիսիւ յեկեղեցի Սուրբ Լուսաւորչին` հանդերձ երեւելեօք եւ մեծամեծօք ազգին իւրոյ եւ թարգմանօք` եւս եւ կանամբն եւ որդւովն. եւ եցոյց սէր առ հայս: Եւ ՚ի դառնալ իւրում յապարանսն` կոչեաց զքահանայս ուղղափառաց, եւ ասէ. ահա ես գնացի յեկեղեցի Հայոց, ո'րչափ եւս առաւել եւ ժողովուրդ ձեր. եւ խրատեաց զնոսա թոյլ տալ գնալոյ յեկեղեցիս Հայոց յաւուրս կիւրակէի, եւ յորդորել զամենեսին` զի քաղցրութեամբ վարեսցին ընդ հայս, եւ մի ' կուտեսցեն ամբոխ ՚ի տունս տունս: Յետ այսորիկ ՚ի հասանել աւագ շաբաթու` յորում գիշերի հանդերձեալ էր լինել թափօր ՚ի Ղալաթիա, առաջիկայ գտան հանդիսի Հայոց երկոքին դեսպանք ` Գաղղիացւոց, եւ լեհացւոց. եւ նա ինքն դեսպանն գաղղիացւոց նստեալ հանդերձ ընտանեօքն ՚ի տեղին Քէմէր Ալթը կոչեցեալ` հրամայեաց, զի նախ հայք ելցեն ՚ի թափօր. եւ յետոյ լատինք, եւ ապա յոյնք: Ընդ այս թէպէտ եւ դժկամակ եղեն յոյնք, բայց ակամայ կամօք հարկեցան առնել այնպէս: Եւ այնչափ փառաւոր եւ հանդիսաւոր եղեւ թափորն Հայոց, մինչեւ ասել դեսպանացն` թէ մինչեւ ցայժմ ոչ էաք տեսեալ ՚ի քաղաքի աստ զայսպիսի հանդէս:
       Ելեալ թափօրոյն բազմութեամբ յեկեղեցւոյ Լուսաւորչին` եկին մինչեւ ՚ի դուռն եկեղեցւոյ լատին կրօնաւորաց յիսուսեանց. եւ անդ զտեղի առեալ` ընթերցան զՍուրբ Աւետարանն. ուր առաջիկայ, եւ գտան լատին եկեղեցականք զարդուք եւ սպասուք իւրեանց. եւ այլք հնչեցուցին գալարափողս (այսինքն` թռամբէթայս ) ընդ պատուիրելոյ դեսպանին. եւ ապա անցեալ գնացին հայք յեկեղեցի իւրեանց: Ելին յետոյ եւ լատինք ՚ի թափօր, եւ գնացին մինչեւ ՚ի դուռն եկեղեցւոյ Լուսաւորչին. եւ ընթերցեալ անդ զԱւետարանն` դարձան յեկեղեցի իւրեանց. եւ զայս արարին ՚ի նշան միաբանական սիրոյ. եւ եղեւ ուրախութիւն Հայոց եւ Լատինացւոց. եւ յերկուց կողմանց եւս գովէին զդեսպանն եւ զպատրիարգն. այլ այսու ամենայնիւ գտան եւ ոմանք` որք սկսան բամբասել զպատրիարգն, թէ ՚ի լատին է դարձեալ. եւ այլք ոմանք` թէ դեսպանն ՚ի հայ դարձաւ եւ այլն:
       Նստէր ՚ի սմին ժամանակի առաջնորդ անկիւրիոյ գաղատացւոց Մովսէս վարդապետ Շիրինեան, եւ խնամէր զհոտ իւր ողջամիտ վարդապետութեամբ եւ խոհական մտօք, եւ ջանայր պահել զժողովուրդն ՚ի միութեան. ուստի եւ յեօթն եկեղեցիս Գաղատիոյ սիրով կային երկաքանչիւր դասք ժողովրդոց. եւ ինքն Մովսէս վարդապետ հասեալ ՚ի ծերութիւն, եւ տուեալ բանիւ եւ գրով զուղիղ դաւանութիւն հաւատոյ` վախճանեցաւ, եւ թաղեցաւ պատուով ՚ի վանս Սուրբ Աստուածածնի: Գրեցին յայնժամ ժողովուրդք Գաղատիոյ առ Յովհաննէս պատրիարգ, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ, զի տացէ ինքեանց առաջնորդ զգաղատացի Պետրոս վարդապետ Պահատուրեան, որ էր միաբան Երուսաղէմայ: Այլ Յովհաննէս պատրիարգ կացոյց նոցա առաջնորդ զաշակերտ իւր զՅակոբ վարդապետ Նալեան. եւ պահեալ զնա յայնժամ առ իւր` առաքեաց ՚ի տեղի նորա փոխանորդ զգաղատացի Պետրոս վարդապետ` զոր խնդրեալ էին. եւ սա գնացեալ անդր` կալաւ զճանապարհ Մովսեսի վարդապետի` ՚ի միութեան պահելով զժողովուրդն:
       Գնաց անդ ՚ի նոյն աւուրս Եղիա վարդապետ Գաղատացի` ծպտեալ ՚ի կերպարանս իբր վաճառականի մեծի. եւ յաւուր միում մինչդեռ կայր ՚ի դասի յեկեղեցւոջ` Սուրբ Հոգի ասացեալ` իբրեւ աշխարհական ոք, յաւարտիլ ժամերգութեան` դարձուցեալ զերեսս իւր առ ժողովուրդն` խօսեցաւ բանս ինչ. եւ ապա ձայն տուեալ նոցա յորդորեաց` զի որք միանգամ կաթոլիկքն իցեն ՚ի մէջ նոցա` որոշեսցին յայլոց: Զարմացան ընդ այս ամենեքին. եւ շարժեալ ՚ի բանից նորա` բաժանեցան ՚ի միմեանց, եւ ելին յեկեղեցւոյ. եւ անկաւ շշնջիւն քրթմնջանաց ՚ի քաղաքի անդ ՚ի տունս եւ ՚ի հրապարակս: Ծագեցան եւ խռովութիւնք մեծամեծք, եւ յարեան այր ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ ՚ի հալածել զմիմեանս. եւ զի զբազում էին կաթոլիկ ժողովուրդք` գրաւեցին յիւրեանս յեօթն եկեղեցեացն Գաղատիոյ զչորս եկեղեցիս, եւ կատարէին անդ զպաշտամունս իւրեանց: Իսկ Պետրոս վարդապետ` որ տեղեպահութեամբ նստեալ էր անդ` առաջնորդէր երկուց դասուց եւս առ ժամանակ մի: