Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի ժամանակին յորում յարձակեցան Աղուանք Ղանտահարու ՚ի Պարսս` եւ առին զԱսպահան, ազգք ղեկաց, այսինքն` լեկզիք, որք խառն են ընդ լեռնականս եւ ընդ ալանս` արշաւեցին բազմութեամբ յԱղուանս Շիրուանու, եւ յաւարի առին զաւանս եւ զգիւղօրէս. սպանին եւ զագուլեցի հայ իշխանն Շամախու` որ ասի լինիլ ՚ի Մուսաբէկեան տոհմէ: Յարձակեցան անտի եւ ՚ի կողմանս Գանձակայ` որ է Կէնճէ. եւ հարին ՚ի սուր սուսերի զբազումս. կոտորեցին զծերս եւ զպառաւունս. եւ գերեցին զմանկունս եւ զաղջկունս. եւ աւերեցին զերկիրն` մինչեւ ՚ի ծովն Գեղամայ: Զայն տեսեալ Հայոց բնակելոց ՚ի սահմանսն յայնոսիկ` յաշխարհին Ուտէացւոց եւ Գուգարացւոց, ուր ասի լինել մեծ Սղնախ, յորում եւ տիրէր Յովհաննէս իշխան ոմն , խմբեցան եւ ընդդէմ զինեցան նոցա, եւ վանեցին զնոսա յաշխարհէ իւրեանց, ետուն ապա պատերազմ եւ ընդայլ թշնամիս առ Թարթար գետով, եւ հարին զնոսա անդ ՚ի սուր սուսերի. եւ դարձան յետս. ուր եւ գործեցին բազում ինչ: Այլ ՚ի յարշաւել անդ ղեկաց յերկիրն Գանձակայ, եւ ՚ի վանիլ նոցա անտի, եւ ՚ի յարձակիլ եւս այլոց թշնամեաց, անկաւ շփոթութիւն մեծ յաշխարհն Սիւնեաց` եւ Արցախոյ եւ փայտակարանի ՚ի մէջ իշխանացն Պարսից եւ այլ օտար ազգաց` որք տիրէինն անդ. եւ սկսան կռուիլ ընդ միմեանս. եւ յառաւելն շփոթիլ նոցա` շփոթեցան եւ հայք բնակեալք յայնոսիկ կողմանս. եւ անկան ՚ի մեծամեծ տառապանս. եւ ոչ գոյր նոցա հանգիստ յերեսաց այլազգեաց. մինչեւ յոգիս ապաստան լինել նոցա:
       Խորհեցան ոմանք ՚ի նոցանէ միաբանիլ եւ վանել զօտարազգիսն. բայց ոչ համարձակէին: Իսկ մի ոմն յերեւելեաց անտի Ստեփաննոս անուն` գրեաց թուղթ աղաչանաց ՚ի բերանոյ յիսուն անձանց տանուտեարց` յարմարելով ՚ի նմա եւ զկնիքս նոցա. եւ գնացեալ ՚ի քաղաքն Տփխիս առ մեծ իշխանն Վրաց Շահնաւուզ` մատոյց նմա զթուղթն, եւ աղաչէր զնա ձեռնտու լինել Հայոց եղելոց յաշխարհին Սիւնեաց, եւ տալ զիշխան ոք. զի զօրավարեսցէ ինքեանց ընդդէմ այնոցիկ` որք յարուցեալ էին ՚ի վերայ իւրեանց : Կոչեաց առ ինքն Շահնաւուզ զզօրապետ իւր զԴաւիթ` որ էր ՚ի ցեղէ Սիւնեաց հայկազանց` այր հզօր եւ քաջաբազուկ, եւ խօսեցաւ ընդ նմա վասն այսր. եւ նա հաւանեալ յանձն էառ յօժարութեամբ:
       Ապա հրամանաւ իշխանին առեալ Դաւթի ընդ իւր ՚ի Հայոց եղելոց ՚ի Վրաստան արս իբր քառասուն` եկն ՚ի Սիսական գաւառ, այն է Սիսան. եւ բանակեցաւ ՚ի դաշտավայրն կոչեցեալ Երեք Գագաթ, եւ յայլազգեաց Իւչ Թէփէ. եւ եհար անդ զայլազգիս` որք կոչէին Քարա Չօռլու: Եկեալ անտի յաւանն Շնհեր` որ էր ՚ի ձեռս Հայոց, կոչեաց զառաջնորդն Տաթեւու, եւ յայտնեաց նմա, թէ յի'նչ իրաց պէտս եկեալ իցէ ինքն. եւ ձեռամբ նորա ազդ արար Հայոց բնակելոց ՚ի Սիւնիս: Եւ նոքա իբրեւ գիտացին զայս` ուրախ եղեն, եւ վաղվաղակի ժողովեցան առ նա արք չորեքհարիւր` ամենեքին զօրաւորք. յորոց վերայ կացոյց Դաւիթ սպարապետ զՄխիթար զայրն անպարտելի: Առեալ ապա Դաւթի զարսն զայնոսիկ եւ զբնակիչս Շնհերայ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ շրջակայ սահմանաց` յորս բնակէին թշնամիք. եհար զնոսա, եւ յաւարի էառ զամենայն ստացուածս նոցա:
       Տեսեալ զայս այլազգեաց եղելոց յայնոսիկ կողմանս` որք Ճիւանշիր կոչէին, ժողովեցան ՚ի միասին, եւ դիմեցին ՚ի վերայ Դաւթի վեշտասան հազար զօրօք: Ել Դաւիթ ընդդէմ նոցա չորեքհարիւրօքն. եւ մարտուցեալ ընդ նոսա զաւուրս երկուս զտիւ եւ զգիշեր անհանգիստ` պարտասեցոյց զնոսա, եւ կոտորեաց զնոսա ՚ի բերան սրոյ. եւ էառ զամենայն աւար նոցա` զզէն եւ զզարդ նոցա` զաղխս եւ զերիվարս . եւ լցան զօրք իւր ստացուածովք:
       Այլ քանզի որք բնակեալ էին յաւանն Քուրթլար` այլազգիք, էին արք զօրաւորք, յորոց կասկածէր Դաւիթ, առաքեաց զՄխիթար զսպարապետ իւր երկու հարիւրօք ՚ի վերայ նոցա, պատուէր տուեալ նմա մի ' ապրեցուցանել զոք ՚ի նոցանէ. եւ նա յանկարծակի յանակնկալ ժամու եկեալ եհար զամենեսին զնոսա, եւ յաւարի էառ զամենայն ինչս նոցա: Զայսպիսի յաղթութեան գործս լուեալ եւ այլոց Հայոց` որք բնակէին յայլեւայլ գաւառս, ՚ի Գողթն, ՚ի Ջահուկ, ՚ի Կենաւուզ, եւ յայլ տեղիս աշխարհին Սիւնեաց եւ Արցախոյ, գային առ Դաւիթ ՚ի զօրաւորագունիցն, եւ միաբանէին ընդ նմա. եւ եղեւ թիւ զօրաց նորա երկու հազար: Եկն առ նա եւ Թորոս իշխան գաւառին Չավնդուրայ` յերկրին Արցախու, եւ միաբանեցաւ ընդ նմա. եւ առեալ ընդ իւր զմի ՚ի զօրավարաց` նորա` որ կոչիւր պայինդուր` դարձաւ ՚ի գաւառ իւր. եւ պահէր զայն ՚ի թշնամեաց:
       բ. Էր ՚ի նոյն աւուրս զօրաւոր ՚ի մէջ Հայոց Փարսադան անուն ոմն ՚ի Փոքր Սիւնիս` որ տիրէր յաւանն Հալիձոր. եւ էր նորա փեսայ երէց ոմն Աւետիք անուն. եւ էր սա ինքն տէր Աւետիք ՚ի մանկութենէ վարժ ՚ի զինաշարժութիւնս, եւ յամենայնի զօրաւոր: Առաքեաց առ նոսա Դաւիթ պատգամաւորս, եւ յորդորեաց զնոսա միաբանիլ ընդ իւր. այլ իբրեւ ոչ անսացին նոքա, կալաւ զնոսա, եւ եդ ՚ի բանտի ՚ի Շնհեր: Եկն անդ ՚ի նոյն աւուրս Յովհաննէս իշխանն Ուտէացւոց, եւ հանեալ զնոսա ` ՚ի բանտէ` արձակեաց գնալ ՚ի տեղիս իւրեանց. եւ ինքն պատահեալ ՚ի Տաթեւ, եւ գտեալ անդ զգանձս Դաւթի` էառ զամենայն, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր: Զայս լուեալ Դաւթի` լուռ եղեւ, զի ակն ածէր ՚ի Յովհաննէ: Եկն ապա տէր Աւետիք ինքնակամ առ Դաւիթ. եւ միացեալ ընդ նմա` կարգեցաւ ՚ի նմանէ իբր զօրավար ՚ի վերայ չորեք հարիւր քառասուն արանց:
       Այլ իբրեւ լուան երեքին նախարարք այլազգեաց` որք սահմանակից էին Չավնդուրայ . թէ Թորոս միաբանեալ է ընդ Դաւթի, ժողովեցան ՚ի միասին, եւ յարձակեցան ՚ի Չավնդուր ութեւտասն հազարաւ` ջնջել զհայս ՚ի սահմանաց անտի: Լուեալ զայն Թորոսի` եդ ՚ի դարանի զկէս զօրաց իւրոց. եւ առեալ զկէսն ընդ իւր ՚ի Զատկի յարութեան Տեառն` գիշերայն եհաս ՚ի վերայ թշնամեացն, եւ եհար զնոսա. եւ ՚ի փախչիլ նոցա դարանամուտքն առին զառաջս նոցա, եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ զբազումս եւ զմնացեալսն արարին հալածական:
       Իսկ նախարարն Փուխսարաթայ լերին` Ասլամաս Ղուլիխան անուն` միաբանեալ ընդ իւր զբազմութիւն արանց քաջաց` պատրաստեցաւ գալ ՚ի վերայ Հայոց: Զայն իբրեւ լուաւ Դաւիթ, ազդ արար զօրավարաց իւրոց` որք սփռեալ էին յայլեւայլ տեղիս. ազդ արար եւ Թորոսի իշխանին Չավնդուրայ. եւ ժողովեալ զնոսա` դիմեաց ՚ի վերայ անառիկ ամրոցին. որ կոչի Զեւու, ուր նստէր առանձին Ասլամաս. եւ տուեալ մարտ ընդ ամրոցին զաւուրս երկու` չկարաց առնուլ: Յայնմ վայրի Մխիթար սպարապետ եւ տէր Աւետիք գրոհ տուեալ դիմեցին ՚ի վեր, եւ զընդդիմակացսն անդէն միջակտուր արարեալ` մտին ՚ի ներքս. զեղան եւ այլք զկնի նոցա, եւ կոտորեցին ՚ի նմին աւուր զբնակեալսն յամրոցի անդ զարս չորեք հազար. եւ եդեալ պահապան ամրոցին` դարձան յասպատակութիւն գիւղօրէից:
       Դիմեալ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի վերայ Որոտնայ` պաշարեցին զայն. եւ ՚ի չորրորդ աւուր պաշարմանն` որ էր օր տօնի Ծաղկազարդին, մինչդեռ պատերազմէինն` տեղեաց յորդ անձրեւ, եւ զի մի կողմն պարսպին խախտեալ էր, յանձրեւոյ անտի տամկացեալ կործանեցաւ. յայնժամ մտեալ Հայոց ՚ի ներքս` սրախողխող կորուսին զամենայն բնակիչս քաղաքին` բաց ՚ի քրիստոնէից:
       Զայս ամենայն լուեալ նախարարին Նախիջուանայ` պատրաստեցաւ խաղալ ՚ի վերայ Հայոց չորեքտասան հազար զօրօք: Այլ մինչչեւ եկեալ էր, դիմեաց ինքն Դաւիթ ՚ի վերայ նորա. եւ ճակատեցաւ յանդիման զօրաց նորուն առ գետովն Նախջուանու. եւ իբրեւ բաղխեցան երկոքին ճակատքն ընդ միմեանս, ոչ կարացեալ թշնամեաց զդէմ ունիլ Հայոց` դարձան ընդ կրունկն. եւ աճապարեցին ՚ի փախուստ. եւ հայք զհետ մտեալ ՚ի վեց ժամէ աւուրն մինչեւ ցիններորդ ժամ երեկոյի` վարեցին զնոսա տագնապաւ. եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ զբազումս: Այլ ՚ի դադարիլ Հայոց ՚ի պնտելոյ զհետ նոցա` դարձան թշնամիքն ՚ի վերայ սոցա եւ հարին չարաչար, եւ հալածեցին մինչեւ յափն գետոյն. ուր ոմանք գետակուր եղեն, եւ ոմանք ՚ի բերան սրոյ հարան` աւելի քան զհազար այր. եւ մնացելոցն ցիրեւցան լեալ թաքեան ՚ի ծերպս եւ ՚ի թուփս. եւ ապա ելեալ գնացին հանդերձ Դաւթիւ ՚ի գաւառն Փոքր Սիւնեաց, եւ առին սուգ ՚ի վերայ սպանելոցն: Եւ Դաւիթ շինեաց անդ յաւանն Հալիձոր զանառիկ ամրոց մի, եւ յայնմհետէ բնակէր անդ:
       գ. ՚Ի նոյն աւուրս զօրք Թորոսի իշխանին Չավնդուրայ յափշտակեցին զերկու հազար ոչխարս փաթալի խանին` որ տէրն էր գաւառին Բարկաշատայ` ՚ի Փայտակարան աշխարհի. եւ սպանին զհովիւս նորա: Զայն իբրեւ լուաւ Փաթալի, ազդ արար այլոց նախարարաց դիմել ՚ի վերայ Թորոսի. այլ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, ժողովեալ նորա երկոտասան հազար այր` խաղաց ՚ի Չավնդուր: Լուեալ Թորոսի զգալուստ թշնամեացն` եդ ՚ի դարանի հարիւր յիսուն այր ՚ի կիրճս ճանապարհաց: Եւ եղեւ ՚ի մտանել զօրաց Փաթալւոյն ՚ի սահման Չավնդուրայ, դարանամուտքն արձակեալ զհրացանս ՚ի վերայ նոցա` շփոթեցին զնոսա. եհաս անդր եւ Թորոս քանի մի զօրօք, եւ եհար ՚ի նոցանէ չորս հազար այր. եւ զմնացեալսն արար փախստական. եւ ապա յարձակեալ ՚ի գիւղս եւ յաւանս այլոց թշնամեաց` եհար զամենայն զոր եգիտ, եւ ջնջեաց զնոսա ՚ի սահմանաց իւրոց: Եւ եկեալ ՚ի Մանլեւ` կացոյց վերակացու գաւառին Կենաւուզայ զՊապ զորդի Սրապիոնի, եւ դարձաւ ՚ի Չավնդուր: Եւ Պապ հալածական արար ՚ի սահմանաց անտի զամենայն թշնամիս իւր. սոյնպէս արարին եւ այլ իշխանք Դաւթի, եւ ոչ թողին զոք ՚ի թշնամեաց յաշխարհին Սիւնեաց եւ Արցախոյ. որոց սահմանք Ղափանու աշխարհն կոչին յոմանց:
       Յետ այսորիկ պատրաստեցաւ Թորոս իշխանն խաղալ եւ ՚ի Գողթան գաւառ ՚ի վերայ Որդուվար քաղաքի: Այլ խանն Փաթալի` իշխան Բարկաշատայ` որ սահմանակից էր երկրին Թորոսի, իբրեւ լուաւ զպատրաստութիւն նորա` ինքն եւս պատրաստեցաւ զի յելանել Թորոսի յերկրէ իւրմէ` արշաւեսցէ ՚ի նոյն երկիր նորա ՚ի Չավնդուր, եւ տիրեսցէ այնմ: Իսկ իշխան ոմն Հայոց Ֆռակուլ անուն ` որ նստէր ՚ի գաւառի անդ յաւանն Երիցվանեկ, գրեաց վաղվաղակի թուղթ առ Թորոս, եւ ազդ արար նմա` թէ Փաթալի իշխանն սպասէ ելից քոց` զի մտցէ յերկիր քոյ. արդ ե'կ այսր, եւ ես ձեռնտու եղէց քեզ. եւ ՚ի միասին վանեսցուք զսա աստի: Ել Թորոս զօրօք իւրովք իբր վեցհազարօք, եւ եկն ՚ի սահմանս Բարկաշատայ. եհաս անդ եւ Ֆռակուլ երկու հազար վառելովք, եւ բնակեցաւ մօտ առ նմա:
       Զայն լուեալ Փաթալի խանին ` փութացաւ եւ եկն ՚ի վերայ Թորոսի ութեւտասն հազար արամբք, եւ ճակատեցաւ յանդիման նորա: Եւ իբրեւ ժամ եղեւ մարտի, զօրք խանին երկուցեալ ՚ի Հայոց` յանկարծակի սկսան փախչիլ. եւ հայք պնդեցան զկնի նոցա: Իսկ Ֆռակուլ արձակեալ զարս ընդ կարճոյ ճանապարհ` ազդ արար խանին մի փախչիլ, այլ` դառնալ յետս. եւ ես ասէ մարտակից եղէց քեզ ընդդէմ Թորոսի: Դարձաւ ապա Փաթալի անդրէն ընդ կրունկն, եւ դիմեաց զօրօք իւրովք ՚ի վերայ Թորոսի . յարձակեցաւ եւ Ֆռակուլ ՚ի յետուստ. եւ փակեալ զԹորոսեանս ՚ի միջի` կոտորեցին ՚ի նոցանէ աւելի քան զերիս հազարս յառաջոյ եւ զկնի. ընդ որս անկաւ եւ քաջն Թորոս. եւ ապրեալքն փախստեայ գնացին ՚ի Չավնդուր. եւ պայազատեաց ՚ի տեղի Թորոսի Նուպար ազգական նորին, ձեռտնուութեամբ Պայինդուրայ զօրագլխի:
       Իսկ դաւաճանն Ֆռակուլ ուրացեալ եւ զհաւատս` եղեւ առաջնորդ Փաթալի խանին գալ յերկիրն Չավնդուրայ, եւ ջնջել անտի զհայս: Իբրեւ լուաւ զայն Նուպար, ազդ արար Պապայ իշխանին Կենաւուզայ` հասանել յօգնութիւն. եւ նա առաքեաց վաղվաղակի երկու հազար այր ՚ի ձեռն երկուց զօրապետաց. յորոց գալստենէ ակն ածեալ Փաթալի խանին` ոչ եւս համարձակեցաւ ելանել ՚ի Չավնդուր: Եւ սակայն այն երկու զօրապետք Պապայ ՚ի դառնալ իւրեանց ապստամբեալ ՚ի նմանէ` դիմեցին ՚ի վերայ նորա` սպանանել զնա: Զոր իբրեւ լուաւ Դաւիթ, առաքեաց առ նոսա զԿորկի զօրավար իւր երկերիւր արամբք. եւ նա եկեալ հաշտեցոյց զնոսա ընդ Պապայ:
       դ. Այլ որք ՚ի յՈրդուվար էին այլազգիք Գողթան գաւառի` խորհուրդ արարեալ գումարեցան ՚ի մի, եւ պատրաստեցան դիմել ՚ի Կենաւուզ` եւ վանել անտի զՊապ: Առաքեցին եւ հրեշտակս առ այլ իշխանս` ժամանել ինքեանց ՚ի թիկունս: Զայն յորժամ լուաւ Պապ, էառ փութանակի զբնակիչս գաւառին եւ ամրացոյց զնոսա` ՚ի տեղի անքոյթ. եւ մինչդեռ ինքն պատրաստիւր ելանել ընդդէմ այլազգեաց, ազդ եղեւ նմա` թէ ութն հազար այր անցեալ ընդ լեռան Ալանկեզայ` որ բաժանէ զԳողթն գաւառ ՚ի Սիւնեաց, գնան յօգնութիւն քաղաքին Որդուվարայ: Էառ Պապ ընդ իւր զերկուս հազարս ՚ի քաջաց, եւ ել ընդդէմ նոցա. բայց երկուցեալ ՚ի բազմութենէն` թիկունս դարձոյց ՚ի նոցանէ: Իբրեւ զայն տեսին թշնամիքն, մտին յերկիր նորա, եւ հասին յաւանն Դաշտուն. եւ քանդեցին զմերձակայ գիւղօրէսն. եւ գիւղականք` որք յանքոյթ տեղիս ժողովեալ էին` փախեան ընդ լերինս Խաչպօլու, եւ իջին ՚ի Չավնդուր:
       Զայս իբրեւ լուաւ մեծ իշխանն Դաւիթ, տրտմեցաւ յոյժ, եւ բարկացաւ ՚ի վերայ Պապայ. եւ առեալ ընդ իւր երկուհազար եւ ութն հարիւր սպառազէնս` դիմեաց յաւանն Դաշտուն, զորոյ զգալուստն իբրեւ լուան այլազգիք, աճապարեալ փախեան ՚ի սահմանաց անտի: ՚Ի գալ Դաւթի անդր` ոչ եկն առ նա Պապ. ընդ որ գժդմնեցաւ Դաւիթ, եւ ասէ. զի՞ է` զի ոչ եկն նա առ իս գտանել զներումն. եւ ՚ի չարախօսել քսու արանց զնմանէ` չոքաւ յաւանն Կալեր, ուր նստէր Պապ. եւ կալեալ զնա` էած ընդ իւր ընդ լերինս Խաչպօլու. եւ անդ եհատ զգլուխ նորա. եւ կացոյց ՚ի տեղի նորուն իշխան Կենաւուզայ զսիրելին իւր զՍտեփաննոս Վրթանիսեան ՚ի տանէ Շահումեան. եւ ինքն էջ ՚ի Չավնդուր:
       Գուժկան եհաս առ նա անդ, թէ ժամանեցին ՚ի Կենաւուզ այլազգիք Որդուվարայ երկոտասան հազար զօրօք, եւ այրեցին զգիւղօրէս: Փութացաւ Դաւիթ, եւ էառ ընդ իւր երկու հազար այր եւս ՚ի սահմանաց անտի, եւ ստիպաւ հասեալ եւ ՚ի գաւառն Կենաւուզ` նստաւ ՚ի Կալեր մօտ ՚ի Մեղրու գետ: Իսկ այլազգիք` որք բանակեալ էին յայնկոյս գետոյն, իբրեւ տեսին զարսն Դաւթի, կալան զգետափն` եւ ոչ ետուն նոցա թոյլ անցանել ընդ գետն: Ապա մարտ եդեալ ընդ միմեանս` սոքա աստի, եւ նոքա անտի ` յառաւօտէ մինչեւ ցերեկոյ, անկան յերկուց կողմանց բազումք, եւ առաւել եւս ՚ի Հայոց: Եւ իբրեւ գիշերն ՚ի վերայ եհաս, խոյս ետ Դաւիթ ՚ի տեղւոջէ անտի. զի պակասեցան զօրք իւր. եւ գնաց ՚ի Հալիձոր: Խաղացին այնուհետեւ այլազգիք աներկիւղ ՚ի ներքս. եւ ասպատակեալ զբազում տեղիս` եկին եւ պաշարեցին զՄեղրի քաղաք: Հասին առ նոսա եւ այլ բազմութիւնք այլազգեաց յԱտրպատականէ. եւ եղեւ թիւ համարոյ զօրաց նոցա ութեւտասն հազար` եւ աւելի եւս ամենեքին արք զօրաւորք:
       Իսկ հայք բնակեալք ՚ի Մեղրի` խորհուրդ ՚ի մէջ առեալ` բաժանեցին զզօրս իւրեանց յերիս թաղս քաղաքին (այսինքն` ՚ի մահէլլէս ). եւ առաքեցին շուրջանակի հրեշտակս առ հայս` հասանել ինքեանց յօգնութիւն: Այլ մինչչեւ գտեալ էր ինչ նոցա նպաստ, գրոհ տուեալ թշնամեաց` մտին եւ առին զփոքրիկ թաղն որ ՚ի հանդիպոյ: Զայն տեսեալ Հայոց` ՚ի բաց առին վաղվաղակի զկամուրջ գետոյն, եւ կալան զանցս թաղին: Յայնմ վայրի հասանէին անդր Ստեփաննոս Վրթանիսեան իշխան Կենաւուզայ, եւ Պայինդուր զօրագլուխ Նուպարայ իշխանին Չավնդուրայ երկու հազար սպառազինօք. զորս ընկալեալ մեղրցւոց ՚ի ներքս` կերակուր պատրաստեցին նոցա: Ասէ ցնոսա Պայինդուր. քա'ւ լիցի մեզ ուտել եւ ըմպել յառաջ քան զվանել զթշնամիս մեր. ապա առեալ ՚ի բերան իւր քանի մի պատառ հացի` կարգ եդ ՚ի զօրսն, եւ յերիս բաժանեաց զնոսա` յիւրաքանչիւր գնդի ութն հարիւր վաթսուն այր. եւ խրախոյս տուեալ նոցա` զմի ՚ի գնդիցն եհան ընդ առաջ թշնամեաց. եւ այլ երկու գունդք ձայն տուեալ յարձակեցան յաջմէ եւ յահեկէ. եւ մարտ սաստիկ եդեալ ընդ թշնամիսն ՚ի չորրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ՚ի մետասաներորդ ժամ` կոտորեցին ՚ի նոցանէ մետասան հազար այր. եւ զայլսն ՚ի փախուստ դարձուցին, եւ կալան զգլխաւորս նոցա. եւ առին զամենայն աւար նոցին, եւ դարձան իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց:
       ե. ՚Ի նոյն աւուրս եղբայր նախարարին Երեւանայ առեալ զզօրս իւր գնայր ՚ի քաղաք անդր յօգնութիւն նմա. զի Երեւան քաղաք պաշարեալ էր ՚ի զօրացն օսմանցւոց . ըստ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. համար 4: Եւ եղեւ ՚ի պատահիլ սորա ՚ի քաղաքն Որդուվար` մատուցեալ առ նա այլազգեաց` ամբաստան եղեն զՀայոց բնակելոց ՚ի Մեղրի. թէ հարին նոքա ՚ի մէնջ զբազումս. եւ այլն: Հրամայեաց նոցա իշխանն` գնալ ՚ի Մեղրի, եւ կոչել զգլխաւորս ՚ի Հայոց: Զայն իբրեւ լուան հայք` անկան ՚ի տագնապ. եթէ ասեն գնամք, վտանգ է մեզ. եւ եթէ ոչ գնամք. գուցէ այլ իմն վիշտ հասցէ ՚ի վերայ մեր: Ապա խորհուրդ արարեալ գնացին ոմանք վասն օգտի ժողովրդեան ընդ սպասաւորս նախարարին: Եւ իբրեւ մտին նոքա յՈրդուվար, դիմեցին քաղաքացիք ՚ի վերայ նոցա, եւ կամէին սպանանել զնոսա. այլ որք բերէինն` ոչ թոյլ ետուն նոցա, մինչեւ ածին զնոսա առ նախարարն. եւ անդ սկսան քաղաքացիք աղաղակ բառնալ ընդդէմ նոցա:
       Եւ ՚ի հարցանել նախարարին ցՄեղրիցս` նոքա ետուն պատասխանի, եւ ասեն. մեք ոչ ումեք ՚ի դոցանէ մեղուցեալ եմք , եւ ոչ զոք ՚ի սոցանէ սպանեալ ՚ի տարապարտուց, այլ` դոքա ինքնին կուտեցին զօրս, եւ ելին ՚ի վերայ մեր. կործանեցին եւ այրեցին զգիւղս եւ զաւանս մեր, եւ գերեցին զբազումս ՚ի մէնջ. եւ ապա եկեալ պաշարեցին զքաղաք մեր, եւ կամէին բնաջինջ առնել զմեզ. եւ մեք ընդդէմ դարձաք դոցա, եւ հարաք զդոսա: Ասէ նախարարն ցորդուվարցիս. որո՞յ հրամանաւ ելիք դուք ՚ի վերայ Հայոց. եւ նոքա ոչ համարձակեցան տալ պատասխանի. ցուցին ապա զՍափի Ղուլի ոմն, եւ զորդի Մանուչարի, եւ զայլս ոմանս, եւ ասեն. սոքա գրգռեցին զմեզ: Կալաւ զնոսա նախարարն, եւ եդ տուգանս ՚ի վերայ նոցա. եւ զմեղրցիս արձակեաց խաղաղութեամբ. եւ ինքն գնաց յոր դէմ եդեալն էր. եւ յայնմ հետէ արարին հաշտութիւն ընդ միմեանս որդուվարցիք եւ մեղրցիք:
       ՚Ի խաղաղիլ սոցա` բազմութիւնք Թորգոմացւոց որք են թիւրքմէնք` իջին ՚ի լերանցն Ղազանկուլու ՚ի Փոքր Սիւնիս` ասպատակել զերկիրն. յղեաց Դաւիթ ընդդէմ նոցա զՄխիթար սպարապետ իւր եւ զտէր Աւետիք չորեքհարիւր արամբք. եւ ՚ի պատերազմիլ սոցա` յառաջ էանց Մխիթար առանձին, եւ մատնեցաւ ՚ի ձեռս քաջաց. այլ տէր Աւետիք ՚ի վերայ հասեալ` զերծոյց զնա. յայնժամ երկոքին նոքա վանեալ զթորգոմացիսն ` առին զաւար նոցա: Եւ եղեւ ՚ի դառնալ սոցա ուրախութեամբ` եհաս գուժկան առ Դաւիթ, թէ իշխանն Բարկաշատայ դիմեալ գայ ընդ լեռնակողմն բազմութեամբ զօրաց. եւ Դաւիթ առաքեաց ընդառաջ նոցա զՄխիթար հազար ութն հարիւր վառելովք. ընդ որս էր եւ Ստեփաննոս Վրթանիսեան իշխանն Կենաւուզայ, եւ Պալի զօրավար` որդի Փարսադանայ. Պատահեալ սոցա ընդդէմ թշնամեաց ՚ի կողմանս Խոտանանու` սկսան հարկանել զմիմեանս:
       Այլ քանզի` որպէս կարծի` խեթացեալ էր սիրտ Մխիթարայ ընդդէմ Դաւթի, իբրեւ սաստկացաւ մարտն, յետս եկաց Մխիթար, ընդ նմա եւ այլք ոմանք. զայն տեսեալ եւ այլոց` սկսան փախչիլ եւ նոքա. եւ թշնամիք պնդեալ զհետ նոցա` հարին ՚ի նոցանէ իբր չորս հարիւր այր. եւ կալեալ զոմանս կենդանւոյն` ընդ որս եւ զՍտեփաննոս` ածին ՚ի Բարկաշատ: Զայս իբրեւ լուաւ Դաւիթ, եդ ՚ի մտի մատնել ՚ի մահ զՄխիթար այլ ՚ի մէջ մտեալ մեծամեծացն Հայոց` ցածուցին զբարկութիւն նորա, եւ հաշտեցուցին զՄխիթար ընդ նմա. բայց ՚ի սուգ էր սիրտ Դաւթի վասն կորստեան այնչափ անձանց, եւ մանաւանդ վասն Ստեփաննոսի եւ վասն Պալի զօրավարին:
       Այլ յորժամ ածաւ Ստեփաննոս ՚ի Բարկաշատ մի ոմն ՚ի ծառայից խանին առեալ ՚ի նմանէ խոստումն մեծի պարգեւաց` թոյլ ետ նմա փախչիլ, եւ ՚ի գալ նորա ՚ի Հալի ձոր` տեսեալ զնա գաւթի` մխիթարեցաւ յոյժ: Իսկ Պալին մնացեալ էր ՚ի մէջ դիականց անկելոց. զի պարանոց նորա հարեալ ըստ մասին նուաղեալ էր. եւ իբրեւ դարձաւ ՚ի յուշն, կալաւ զվէրս իւր, եւ մտեալ ՚ի մացառս վայրացն` սկսաւ գնալ բազում տարժանմամբ. եւ յետ երկուց աւուրց եհաս ՚ի Հալի ձոր. եւ դարման գտեալ` մնաց կենդանի: