Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Հաստատեալ Եղիազարու Անթապցւոյ ՚ի պատրիարգութեան Երուսաղէմի, միանգամայն եւ յառանձին կաթուղիկոսութեան իւրում, առաքեաց վաղվաղակի թուղթս ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ յայլեւայլ կողմանս իբր աւետաւորութիւն իմն մատուցանելով, թէ թագաւորն պարգեւեաց ինձ նաեւ զպատրիարգութիւն Երուսաղէմի: Յղեաց առանձին թուղթ եւ առ միաբանս Երուսաղէմի, եւ ասէ. եթէ Յակոբ կաթուղիկոս վասն ուխտի իցէ եկեալ այդր, յուղարկեսջի'ք զնա պատուով մեծաւ, եւ ելցէ ՚ի տեղւոջէ անտի. ապա եթէ վասն այլ ինչ իրաց, մի ' թողջիք զնա եւ ոչ զմի օր ՚ի վանսդ: Յորժամ եհաս այս գիր յԵրուսաղէմ, Յակոբ կաթուղիկոս ինքնին ել ՚ի վանաց սրբոյն Յակոբայ, եւ օթեցաւ ՚ի վանս Յունաց. զի մի ' շփոթութիւն ինչ ծագեսցի: Եւ քանզի մինչեւ ցայնվայր բազում ինչ ծախեաց պարտիւք ՚ի դրունս նա ինքն Յակոբ կաթուղիկոս` պատեցան անդ զնովաւ պարտատեարք նորա եւ նեղէին զնա: Նոյնպէս եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս Թլթլեանք եւ Ջահուկեանք` որք ծախեցին ինչս վասն Յակոբայ կաթուղիկոսի` տագնապէին ՚ի ձեռաց պարտատեարց. եւ կամէին զի եկեսցէ նա ինքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. քանզի ակն ունէին հանել դրամս ՚ի նմանէ. եւ լուեալ թէ նա եւս նեղեալ է ՚ի ձեռաց պարտատեարց` առին գիր արքունուստ, զի ամենայն ոք` որ ունիցի վէճ ընդ Յակոբայ կաթուղիկոսի վասն դրամոց ` մի ' ելցէ ՚ի դատ այլուր, այլ եկեսցէ ընդ նմա ՚ի թագաւորական քաղաքն: Եւ այսպէս հարկ եղեւ Յակոբայ կաթուղիկոսի ճանապարհ առնել եւ գալ հանդերձ պարտատեարբք ՚ի Կոստանդինուպօլիս` յամսեանն սեպտեմբերի:
       Իսկ Եղիազար չեւ առեալ զլուր գալստեան նորա ` արար ՚ի Կոստանդինուպօլիս զհանդէս կաթուղիկոսութեան եւ պատրիարգութեան իւրոյ, եւ ձեռնադրեաց անդ եպիսկոպոսունս եօթն. եւ ապա հաւաքեալ զնուէրս Երուսաղէմի, եմուտ ՚ի նաւ յելս օգոստոսի` հանդերձ երկերիւր եւ յիսուն ուխտաւորօք. եւ յետ անցանելոյ ընդ նեղուցն` ապա լուաւ, թէ եկեալ է Յակոբ կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Այլ ՚ի հասանել Յակոբայ յԻւսկիւտար` ժողովեցան առ նա Ջահուկեանք եւ Թլթլեանք. եւ սկսան պատմել գանգատանօք զգործս Եղիազարու եւ հետեւողաց նորա. եւ նա լուռ լինէր: Եկն յողջոյն նորա եւ Ապրօ չէլէպի հանդերձ Երեմիայիւ միանգամ եւ երկիցս. եւ սպասէր լսել գանգատ ՚ի բերանոյ կաթուղիկոսին. իսկ նա ամենեւին ինչ ոչ ասաց, եւ ոչ յիշեաց զեղեալսն եւ ոչ զպատճառ գալստեան իւրոյ: Յայնժամ ինքնին Ապրօ բանս ՚ի մէջ արկեալ` սկսաւ համոզել զնա, զի թոյլ տացէ Եղիազարու վարել զկաթուղիկոսութիւն իւր յԵրուսաղէմ` ունելով ընդ իւրեւ զհայս եղեալս ՚ի տէրութեան օսմանցւոց. եւ դու ասէ ունիս ընդ քեւ զարեւելեայս` որք են ընդ իշխանութեամբ Պարսից. եւ մեք ասէ ոչ օտարանամք ՚ի սիրոյ քումմէ: Իսկ Յակոբ կաթուղիկոս` քանզի էր այր իմաստուն եւ առաքինի` հեղութեամբ եւ հանդարտութեամբ արար նմա պատասխանի, եւ ասէ. եթէ խղճիւ մտացս ճանաչէի զայդ խորհուրդ ուղիղ լինել, անսայի յիրաւի ` եւ ոչ ընդդէմ դառնայի. մանաւանդ զի տեսանեմ զիս հասեալ ՚ի ծերութիւն. եւ չէ ինձ փոյթ բազմաց հովուեցից կամ սակաւուց. այլ զայս ինչ ստոյգ գիտեմ, որպէս եւ դու իսկ քաջ ճանաչես, զի այդ պառակտումն կաթուղիկոսութեան հայի յանհնարին վնաս ազգիս Հայոց, եւ ոչ վերջասցի հանապազորդեան կագ եւ կռիւ. զի թէ սկիզբն սորա այսչափ խռովութեամբ եղեւ, քանի՞ եւս եթէ գոյնօրինակ յաջորդեսցեն երկոքին Աթոռք. թո'ղ զայլ Աթոռս, յորոց թէ զի'նչ կրէ ազգ մեր` դու իսկ տեսանես: Զայս եւ որ սոցին նման բանք էին` խօսեցաւ Յակոբ կաթուղիկոս ընդ Ապրօյի. եւ արձակեաց զնա յիւրմէ սիրով եւ պատուով:
       Եւ իբրեւ եմուտ նա ինքն Յակոբ կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եկին ՚ի տեսութիւն նորա բազումք ՚ի մեծամեծացն Հայոց. եւ թէպէտ գրեթէ ամենեքին նոքա ՚ի կողմն Եղիազարու էին, բայց յորժամ տեսին զքաղցր բարս եւ զառաքինազարդ քաղաքավարութիւն նորա, որում չէին այնչափ տեղեակ յառաջնմէ, յարեցան ՚ի նա ՚ի սրտէ. եւ բազումք դարձան ՚ի կողմն նորա. եւ յորդոր եւս եղեն նմա. դու ասեն ե'րթ մատո ' աղերս ՚ի դուռն արքայի, եւ մեք լինիմք քեզ ձեռնտու. մատուցին նմա եւ դրամս ՚ի սատարութիւն այսր: Եւ Յակոբ կաթուղիկոս դիմեալ յԱդրիանուպօլիս, ուր էր թագաւորն. եւ ծախեալ ՚ի դրունս իշխանաց երեսուն քսակ` ընկալաւ յարքայէ նոր հրովարտակ եւ հրամանագիր առ ՚ի հաստատուն ունելոյ զիւր կաթուղիկոսական իշխանութիւն նաեւ յերկիր տէրութեան օսմանցւոց. էառ եւ զպատրիարգութիւն Երուսաղէմի, եւ դարձոյց զայն ՚ի վերայ Մարտիրոս վարդապետի: Անդ ՚ի դրան էր յայնժամ եւ Սարգիս Թէքիրտաղցի` որ անկեալ էր ՚ի պատրիարգութենէ Կոստանդինուպօլսոյ. եւ սորա տեսեալ զյաջողութիւն իրաց կաթուղիկոսին` դիմեաց առ նա, եւ աղաչեաց օգնել ինքեան, զի միւսանգամ հասցէ իշխանութեան իւրում. եւ զի Յակոբ կաթուղիկոս չէր հաւան ընդ գործս Յովհաննու Թութունճի կոչեցելոյ` որ վերստին կալեալ էր զԱթոռ պատրիարգութեան Կոստանդինուպօլսոյ, էառ հրաման ՚ի թագաւորէ փոխել զնա. եւ անդրէն նստոյց զՍարգիս. ընդ որ հաճեցան եւ ժողովուրդք քաղաքին. եւ ինքն Յակոբ կաթուղիկոս յետ կատարելոյ զայս ամենայն, եւ յետ վճարելոյ զպարտսն` դարձաւ ՚ի տեղի իւր յԷջմիածին:
       բ. Իսկ Եղիազար յետ հասանելոյ յԵրուսաղէմ ոչ ինչ գիտելով զգործոց Յակոբայ կաթուղիկոսի, օրհնեաց մեռոն. եւ բաշխեաց ձրի ՚ի տէրութեան օսմանցւոց. եւ սկսաւ բազում շինութիւնս առնել յԵրուսաղէմ եւ ՚ի վանսն Յոպպէի: Եհաս անդր յետ սակաւուց Մարտիրոս վարդապետ` թագաւորական հրամանաւ. եւ ՚ի բաց վարեալ անտի Եղիազար կալաւ զպատրիարգութիւն տեղւոյն. եւ Եղիազար գնացեալ նստաւ ՚ի Ռամլայ առ ժամանակ մի, եւ երբեմն յԱրղնի. Եւ քանզի միաբանք սրբոյն Յակոբայ չէին հաւան ընդ Մարտիրոս վարդապետ, եւ զի տակաւին կենդանի կայր ծերունին Աստուածատուր, ծախեալ դրամս ինչ` ընկալան ՚ի դրանէ հրաման վասն պատրիարգութեան նորա. եւ յայնժամ Մարտիրոս կարգեցաւ իբր փոխանորդ նորա. եւ մնաց պատրիարգութիւնն Երուսաղէմի յայսպիսի վիճակ ամս իբր երեք. մինչեւ վախճանեցաւ Աստուածատուր վարդապետ յամի 1670. ՌՃԺԹ:
       Դիմեալ ապա Եղիազարու առ Քեօփրիւլիւ օղլու եպարքոսն` էառ ՚ի նմանէ վերստին զիշխանութիւն Երուսաղէմի. եւ եկեալ նստաւ անդ յԵրուսաղէմ պատրիարգ եւ կաթուղիկոս անուամբ. եւ Մարտիրոս ոչ կարացեալ կալ յայնոսիկ կողմանս` ել եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ եղեւ ՚ի նմին ամի ՚ի մեռանիլ Սարգսի պատրիարգի քաղաքին` իբրեւ կամեցաւ Մարտիրոս հետամուտ լինել այնմ, ժողովուրդքն ընտրեցին զՍտեփաննոս վարդապետ Մեղրցի` որ էր այր իմաստուն եւ գիտնական, մին ՚ի միաբանից Էջմիածնի. եւ սա այն է` որ գրեաց քանի մի ամոք յառաջ թուղթ յԷջմիածին վասն հրկիզութեան. որպէս յիշի ՚ի գիրս Առաքելի գլուխ Ծ: Սա խաղաղութեամբ եւ զգօնութեամբ վարեալ զիշխանութիւն իւր ամս Դ. վախճանեցաւ. եւ յայնժամ էառ զպատրիարգութիւնն Յովհաննէս վարդապետ Ամասիացի` որ Թօփալ ասի, զոր ոմանք կոչեն Յովհան երէց Սամաթիացի. յորոյ երկրորդ ամի բազում դրամս ծախեցին հայք ՚ի դրունս, եւ հրաման առին շինել զեկեղեցի սրբոյն Սարգսի. բայց մինչեւ էր աւարտեալ նոցա զայն` բանսարկութեամբ ոմանց վերստին քակեցաւ ՚ի հիմանց:
       Եւ ՚ի շփոթութեան անդ Անդրէաս ոմն երէց ՚ի վիճակէ անտի սրբոյն Սարգսի ՚ի մնացորդացն Թլթլեանց. զոր եւ յիշեցաք ՚ի վերոյ, էարկ յանցանս մեծ ՚ի վերայ Յովհաննու պատրիարգի, եւ ընկեցեալ զնա յԱթոռոյ` ինքն կալաւ զիշխանութիւն նորա իբր ամ մի. եւ յայն աւուրսն տակաւին ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր Մարտիրոս Կաֆացի. որ թէպէտ եւ յառաջնմէ բարեկամութեամբ էր ընդ Անդրէի երիցու, բայց դժկամակ եղեւ ընդ նա վասն գրաւելոյ նորա զպատրիարգութիւնն:
       Եւ եղեւ յետ սակաւուց իբրեւ մեռաւ եպարքոսն Քեօփրիւլիւ Օղլու Ահմէտ փաշայ, եւ կարգեցաւ ՚ի տեղի նորա մարզուանցի Քարա Մուստաֆայ փաշայն, յոյս մեծ էառ Մարտիրոս վարդապետ վասն յաջողութեան իւրոց իրաց ընդդէմ Եղիազարու: Սմին իրի միաբանեալ ընդ իւր զոմանս յառաջին գործակցաց անտի` դիմեաց մեծամեծ ընծայիւք առ եպարքոսն, որ էր յԱդրիանուպօլիս. եւ մատուցեալ գիր ամբաստանութեան ՚ի վերայ Եղիազարու` չարախօս եղեւ զնմանէ. թէ առանց թագաւորական հրամանի շինեալ իցէ բազում շինուածս յեկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս` յԵրուսաղէմ, եւ ՚ի մօտակայ տեղիս. եւ էառ հրաման` զի ինքն լիցի վերստին պատրիարգ Երուսաղէմի: Դարձ արարեալ ապա Մարտիրոս վարդապետի եւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ծանուցումն արար յեկեղեցիս, թէ նոր եպարքոսն յիմ կողմն է, եւ ինձ ետ զիշխանութիւն հովուելոյ զամենեսին` որք են ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց. եւ զի զայն վայր յանուն Եղիազարու տային ժողովուրդք նուէրս Երուսաղէմի, ջանացաւ ինքն հաւաքել յանուն իւր. եւ կորզեաց ինչ ինչ` յոմանց ողոքանօք, եւ յոմանց սպառնալեօք:
       Այլ քանզի Եղիազար տակաւին վարէր զիւր իշխանութիւն յԵրուսաղէմ, գրեաց առ նա թուղթ Մարտիրոս վարդապետ, եւ ասէ իբր սպառնալեօք. զգուշութեամբ պահեսջի'ր զանօթս վանից սրբոյն Յակոբայ, զի մի ' յաւարի առցեն սպասաւորք դրանն, որք աւադիկ գան այդր հրամանաւ եպարքոսի: Բայց Եղիազար իւր բարեկամ արարեալ զբդեշխն Երուսաղէմի եւ զԴամասկոսի եւ զայլ իշխանս` միջնորդութեամբ նոցա հաճեցոյց եւ հաւանեցոյց զեպարքոսն ` մնալ հաստատուն յիւրում իշխանութեան յԵրուսաղէմ: Եւ ՚ի հասանել անդր սպասաւորաց դրանն` իբրեւ կամէին կործանել զշինուածսն` զորս նորոգ կերտեալ էր նորա, տրովք ոսկւոյ հաճեցոյց զկամս նոցա. եւ նոքա առ ՚ի կատարումն հրամանաց եպարքոսին` քակեցին միայն զփոքրիկ շինուած մի արտաքոյ եկեղեցւոյ եւ վանից, եւ զզարդս ինչ պատշգամբաց, եւ դարձան յետս:
       գ. Տեսեալ Մարտիրոսի` թէ ոչ կարաց հանել յԵղիազարէ զպատիւ պատրիարգութեան Երուսաղէմի, նստաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս յեկեղեցի Աստուածածնի` անուամբ նոր իմն պատուոյ, կոչելով զինքն առաջնորդ Երուսաղէմի` անկախ յԵղիազարէ. եւ ժողովէր զտուրս ժողովրդեան` զորս տային յեկեղեցիս վասն սրբոյն Յակոբայ: Եւ զի ընդդէմ դարձաւ նմա Անդրէաս երէց` որ ունէր զպատրիարգութիւնն Կոստանդինուպօլսոյ, ծախեաց Մարտիրոս ՚ի դրունս զամենայն ինչս իւր` զորս ժողովեաց, եւ ետ ընկենուլ զԱնդրէաս. եւ ՚ի տեղի նորա կարգեաց զերէց ոմն Կեսարացի Կարապետ անուն` զոր ռամիկք Կրպօ կոչէին. ընդ որ դժուարեալ ժողովրդեան` մեղադիր լինէին յոյժ Մարտիրոսի, զի Կարապետն այն աղքատ էր յիմաստից եւ անգէտ ոք: Եւ Երեմիա Չէլէպի` որ երբեմն նօտար էր Մարտիրոսի, ոչ կամելով բերան ՚ի բերան ստգտանել զայն գործ նորա` գրեաց թուղթ առ նա ինքն Մարտիրոս, թէ յորմէ ' ովւոյ շարժեցար դնել մեզ գլուխ զԿրպօ, զի'նչ ազնուութիւն տեսեր ՚ի նմա, եւ այլն. եւ յաւել այլ եւս բանս ծանունս ՚ի պախարակել զանընդունակն գոլ Կրպօյի:
       Իսկ Մարտիրոս` որ այնչափ բարերարութիւն տեսեալ էր յԵրեմիայէ, յետ ընթեռնլոյ զթուղթ նորա` կնքեաց եւ առաքեաց զայն ՚ի ձեռս Կրպօյի: Եւ յայնմհետէ երկոքին նոքա հետամուտ եղեն ՚ի ձեռս բերել զԵրեմիա. այլ նա թաքոյց զանձն ՚ի նոցանէ: Եւ զի նաեւ ռամիկք պախարակէին` թէ որպէս Անդրէաս` նոյնպէս եւ այս Կրպօ ` երէց ոք է, եւ ոչ վարդապետ. եւ զի'նչ աւելի ունի սա քան զնա, Մարտիրոս վարդապետ եկեալ յեկեղեցի` հանդիսիւ անցոյց վեղար ՚ի գլուխ նորա, եւ ետ ՚ի ձեռս գաւազան վարդապետական, եւ կոչեաց զնա րաբուն:
       Իսկ Անդրէաս բողոք կալեալ գանգատէր առ ամենեսին, թէ ես այնչափ ձեռնտու եղէ յառաջնմէ Մարտիրոսի վասն ՚ի պատիւ հասուցանելոյ զնա. եւ այժմ զայս հատոյց ինձ փոխարէն. եւ ընդ հակառակն` Կրպօ էր ասէ մի ՚ի հակառակորդաց նորա, եւ զնա պատուիրեաց փոխանակ իմ: Այսպիսի բանիւք որսացեալ Անդրէն զոմանս ՚ի կողմն իւր` հաճեցոյց ապա բազում տրովք զիշխանս այլազգեաց, եւ էառ հրաման յեպարքոսէ նստիլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս անուամբ առաջնորդութեան Երուսաղէմի` փոխանակ Մարտիրոսի. եւ եկեալ արքունի սպասաւորօք յեկեղեցի Աստուածածնին` ՚ի բաց վարեաց անտի զՄարտիրոս, եւ կալաւ զտեղի նորա: Բայց յետ տարւոյ միոյ վերստին դիմեաց Մարտիրոս ՚ի դրունս ձեռնտուութեամբ Կրպօյին. եւ ծախեալ քսան քսակս` դարձոյց յինքն զանուն առաջնորդութեան Երուսաղէմի: Եւ մինչչեւ էր լրացեալ ամ մի, զինեցաւ ընդդէմ նորա Յովհան` Թօփալն կոչեցեալ, որ երբեմն պատրիարգ նստաւ Կոստանդինուպօլսոյ, եւ էառ ՚ի նմանէ զայն անուն առաջնորդութեան Երուսաղէմի, եւ հալածեաց զնա:
       ՚Ի նմին ժամանակի եւ Սարգիս ոմն այր աշխարհիկ` էքմէքճի ասացեալ, որ էր հացագործ ՚ի բանակն օսմանցւոց, էառ իշխանութիւն տեղակալելոյ զԱթոռ պատրիարգութեան Կոստանդինուպօսոյ. եւ եկեալ ՚ի բաց վարեաց անտի զԿարապետ. եւ յետ սակաւուց ձեռնադրեալ ՚ի կարգ երիցութեան` նստաւ պատրիարգ:
       դ. Լուեալ Յակոբայ կաթուղիկոսի զայսպիսի անցս Հայոց` որ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ցաւակից լինէր ոգւով չափ` տարաբախտ վիճակի հօտին իւրոյ, տեսանելով զնոյն մատնեալ ՚ի ձեռս այսպիսի ինքնագլուխ արանց. եւ զի տակաւին Եղիազար եւս չէր յետս կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութենէ իւրմէ յԵրուսաղէմ, կամեցաւ Յակոբ կաթուղիկոս դարման ինչ մատուցանել այսմ ամենայնի. եւ ոչ հայեցեալ ՚ի ծերութիւն իւր` ել յԷջմիածնէ, եւ ճանապարհ արար միւսանգամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ հասեալ անդր յամսեանն դեկտեմբերի` յամի 1679. ՌՃԻԸ. գրեաց անտի թուղթ սիրոյ առ Եղիազար յամսեանն յունվարի, եւ ասէ. սիրեցեալդ իմ ՚ի Քրիստոս պատուական եղբայր` հայեա'ց եւ աղեխորո'վ լեր ՚ի վերայ թշուառութեան մերայոց` որք կան ՚ի թագաւորական քաղաքիս. զի եւ դու մասամբ իւիք եղեր պատճառ ցաւոցս այսոցիկ. ե'կ այսր, եւ խորհուրդ արարեալ գտցուք ելս հնարից յօգուտ ազգին: Եւ Եղիազար թէպէտ եւ յօժարեցաւ գնալ, բայց յամեալ փոքր մի` գրեաց պատասխանի առ Յակոբ կաթուղիկոս, եւ ասէ. մերձեալ են աւուրք աղուհացից, եւ կայ առաջի տօն Զատկի. եւ ժողովեալ են աստ ուխտաւօրք բազում, որք ոչ թողուն ելանել ինձ աստի նախ քան զտօն Սուրբ Յարութեան. վասն որոյ խնդրեմ ներել դանդաղանացս: Եւ Յակոբ կաթուղիկոս երկայնամտեալ` զտեղի կալաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Եւ յայն աւուրս Մարտիրոս վարդապետ ժողովեալ պարտիւք դրամս բազումս` ծախեաց ՚ի դրունս, եւ դարձոյց միւսանգամ յինքն զանուն առաջնորդութեան Երուսաղէմի, օգնական իւր ունելով զԽոսրով Արեւելցի. նաեւ վերստին ջանացեալ նստոյց անդրէն պատրիարգ զԿարապետ: Յայնժամ մատուցեալ Երեմիայ առ Յակոբ կաթուղիկոս` յորդորեաց զնա առաքել զՄարտիրոս վարդապետ յԵրուսաղէմ հանդերձ յանձնարարական թղթով, զի գնացեալ անդր` հաշտեսցի ընդ Եղիազարու եւ հանդարտեսցի. եւ ՚ի դարձին նորա` եթէ կամեսցի` եկեսցէ ընդ նմա ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ ՚ի հաւանել կաթուղիկոսին` հաճեալ եւ Մարտիրոսի` ել եւ գնաց յԵրուսաղէմ. եւ Եղիազար սիրով ընկալաւ զնա, եւ ետ նմա առանձին տեղի բնակութեան ՚ի դարպասի:
       Յետ քանի մի աւուրց նուիրեցան ոմանք ձեռնադրիլ եպիսկոպոս յԵղիազարէ իբրեւ ՚ի կաթուղիկոսէ իւրեանց. իսկ Եղիազար ասէ ցնուիրեալսն . գնացէ'ք ասացէ'ք Մարտիրոս վարդապետին` զի նա եկեալ աղաչեսցէ վասն ձեր. եւ յայնժամ ձեռնադրեցից զձեզ: Եւ նոցա առեալ ընդ իւրեանս զոմանս յուխտաւորաց` խօսեցան ընդ Մարտիրոսի վասն այսր բանի. եւ նա յօժարութեամբ անսացեալ աղաչանաց նոցա` եկն առ Եղիազար, եւ միջնորդ լեալ աղերսէր զնա ձեռնադրել զնուիրեալսն: Եւ Եղիազար ասէ. արարից ըստ բանի քում, եւ կատարեցից անյապաղ զխնդիր քոյ:
       Ձեռնադրեալ ապա Եղիազարու հանդիսիւ զնուիրեալսն յեպիսկոպոսութիւն` արար խնճոյս մեծ. եւ ՚ի սեղանի անդ յանդիման բազմութեան ասէ ցՄարտիրոս վարդապետ. ո՞չ դու այն էիր` որ ցայսքան ժամանակ այսչափ վրդովմունս յարուցեր` կենօք եւ մահու ընդդէմ զինելով ինձ, եւ հնարս գործէիր խափանել զգործ կաթուղիկոսութեանս. քարոզ կարդայիր առ ամենեսին` թէ չէ նա կաթուղիկոս, մի ' օրհնեսցէ մեռոն, մի ' ձեռնադրեսցէ եպիսկոպոս եւ այլն. եւ զիա՞րդ այժմ դու քեզէն եկեալ` ինձ աղաչաւոր` մաղթանս արկեր, եւ ետուր ինձ իբր կաթուղիկոսի ձեռնադրել զդոսա եպիսկոպոս: Եւ ես այժմ ձեռնհաս էի առնել ընդ քեզ` զոր ինչ դու ընդ իս կամէիր առնել, բայց ՚ի շնորհս պատուական եղբօր իմոյ Յակոբայ կաթուղիկոսի ներեմ քեզ, միայն թէ մնասցես հաւատարիմ ՚ի սէրդ: Զայս լուեալ Մարտիրոսի` ափշեցաւ, եւ սարսափ կալաւ զնա, եւ լուռ եկաց:
       Յետ այսորիկ զկնի աւուրց Պէնտեկոստէի ՚ի պատրաստիլ Եղիազարու գնալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` հիւանդացաւ Յակոբ կաթուղիկոս ՚ի թագաւորական քաղաքի անդ. եւ օր քան զօր տկարացեալ` փոխեցաւ ՚ի կենցաղոյս յերկրորդ աւուր ամսեանն օգոստոսի , յամի Տեառն 1680. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԻԹ. ՚ի հասակի ութսուն եւ երկու ամաց, կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամս ԻԵ. եւ ամիսս 4: Եւ տարեալ թաղեցին զմարմին նորա պատուով մեծաւ ՚ի գերեզմանատեղին Հայոց ՚ի Պէյօղլու: Այլ միով աւուրբ յառաջ քան զմեռանիլ իւր ետ թղթով զդաւանութիւն ուղիղ հաւատոյ, ընդունելով եւ ՚ի նմին զչորս ժողովսն, եւ զայն ամենայն` զոր ընդունի Հռովմէական սուրբ եկեղեցի. որպէս տեսանի ՚ի թուղթն նորա, որոյ սկիզբն է. *«Աստ անշուշտ եւ անհրաժեշտ, եւ այլն »: Գրեաց սա եւ յառաջն թուղթ սիրոյ եւ հպատակութեան միանգամ եւ երկիցս (որպէս եւ նախընթացք իւր ) առ քահանայապետն Հռովմայ առ Աղեքսանդր Եօթներորդ. եւ առ Իննովկենտիոս Մետասաներորդ:
       Իսկ Եղիազար հասեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ տեսեալ թէ վախճանեալ է Յակոբ կաթուղիկոս, կամ ըստ ասելոյ ոմանց ՚ի ճանապարհի լուեալ զմահ նորա, դարձաւ անդրէն փութանակի յԵրուսաղէմ. եւ յայնմ օրէ տիրաբար վարէր զկաթուղիկոսութիւն իւր ՚ի վերայ Հայոց: Եւ վասն այսր իսկ անկաւ շփոթութիւն ՚ի մէջ միաբանից Էջմիածնի. զի տարակուսեալ էին նոքա թէ զի'նչ արասցեն. ոմանք ՚ի նոցանէ կամէին զայլ ոք ձեռնադրել կաթուղիկոս. իսկ այլք ոչ հաւանէին. զի երկնչէին թէ գուցէ երկպառակութիւն մեծ հաստատեսցի յազգին. այլ կէսք եւս պնդէին կոչել զԵղիազար, բայց ոչ համարձակէին. զի մի ' երեւեսցին գործել ինչ անհաճոյ ընդդէմ իշխանութեան Պարսից. եւ այսպէս անորոշ մնաց բանն իբր զերկամեայ ժամանակ:
       Հուսկ յետոյ ՚ի մի խորհուրդ հաստատեալ` դիմեցին առ պարսիկ իշխանն Երեւանայ, եւ ընծայիւք հաճեցուցին զմիտս նորա` ընդունիլ զկաթուղիկոսին Եղիազարու: Եւ իբրեւ առին ՚ի նմանէ հաւանութիւն, առաքեցին հրաւիրակ յԵրուսաղէմէ զՊետրոս վարդապետ ոմն եւ զայլս ոմանս ընդ նմա առ Եղիազար կաթուղիկոս. եւ կոչեցին զնա գալ նստիլ յԷջմիածին, եւ տիրել ՚ի վերայ ամենայն Հայոց` եւ ոչ սոսկ միոյ մասին եւեթ: Յանձն առեալ Եղիազարու` ել յԵրուսաղէմի փառօք եւ եկն նախ` ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի սկզբան մարտի. եւ անդ էառ հաստատութիւն իշխանութեան իւրոյ արքունուստ. եւ կացեալ զաւուրս քանի մի` ձեռնադրեաց եպիսկոպոս զԿարապետ վարդապետ զպատրիարգ քաղաքին` Կրպօ րաբուն կոչեցեալ. եւ ապա յամսեանն յունիսի նաւեալ ընդ ծով ՚ի Պոնտոս` գնաց յԷջմիածին. եւ ՚ի քսան եւ երկու երրորդ աւուր օգոստոսի հասեալ անդր` նստաւ կաթուղիկոս ամենայն Հայոց. եւ վարեաց իմաստութեամբ եւ քաղցրութեամբ զիշխանութիւն իւր. եւ հաճոյ եղեւ յաչս ամենեցուն. արար եւ բազում շինուածս յԷջմիածին. եւ կանգնեաց անդ զայլ եւս երիս փոքր զանգակատունս, եւ զզանգակատուն Սրբոյն Գայիանեայ. եւս եւ զեկեղեցիս յանապատին Ձորագեղայ:
       ե. Զկնի մեկնելոյ Եղիազարու ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` եհաս անդր Մարտիրոս Կաֆացի, եւ փութացաւ առնուլ յինքն զպատրիարգութիւն Երուսաղէմի, զորոյ զառաջնորդութեան եւեթ առեալ էր զանուն. եւ յետ կրելոյ բազում տառապանս, եւ յետ մտանելոյ ՚ի բանտ վասն բազմադէզ պարտուց իւրոց, ՚ի վախճանի ընկալաւ զայն իշխանութիւն` արքունի հրամանաւ. եւ գնացեալ նստաւ յԵրուսաղէմ: Այլ զկնի սակաւ աւուրց անկաւ գժտութիւն ընդ նա եւ ընդ յոյն պատրիարգն Երուսաղէմի. եւ ջանայր Մարտիրոս ձեռամբ լատինացւոց յաղթահարել զնա: Եւ իբրեւ չվճարեցաւ ինչ, գնացին երկոքին եւս յԱդրիանուպօլիս յատեան եպարքոսի. եւ անդ արդարացուցեալ յոյն պատրիարգին զդատաստան իւր` զօրացաւ ՚ի վերայ Մարտիրոսի, եւ կամէր վրէժս առնուլ ՚ի նմանէ. գրեաց յայնժամ Երեմիա Չէլէպի թուղթ աղաչանաց առ յոյն պատրիարգն` ընդ որում ունէր բարեկամութիւն եւ ընտանութիւն մեծ. եւ շահեալ զսիրտ նորա` հաստատեաց խաղաղութիւն ՚ի մէջ նորա եւ ՚ի մէջ Մարտիրոսի: Եւ եղեւ յետ այսորիկ ՚ի չուել Մարտիրոսի յԵրուսաղէմ` հասեալ յԵգիպտոս` հիւանդացաւ եւ մեռաւ անդ, եւ թաղեցաւ յեկեղեցւոջ Սրբոյն Մինասայ. յամի 1683. ՌՃԼԲ. յաւուրս պահոց վերափոխման կուսին` յերկրորդ ամի նստելոյ Եղիազարու յԷջմիածին. եւ մահ իւր զերծոյց զնա ՚ի ձեռաց պարտատեարց իւրոց:
       ՚Ի նոյն աւուրս առաքեաց Եղիազար կաթուղիկոս նուիրակ ՚ի Կոստանդինուպօլիս զԵփրեմ վարդապետ, որ էր ՚ի Փոքր Սիւնեաց այսինքն է ղափանցի. որոյ կացեալ զամ մի ՚ի քաղաքի անդ` զհետ եղեւ պատրիարգութեան. եւ ծախեալ ՚ի դրունս իշխանաց զամենայն` զոր ժողովեալ էր նուիրակութեամբ, ընկեց զԿարապետ վարդապետ, եւ նստաւ ինքն յօգոստոսի. 15: Այլ յետ քսան ամսոց վերստին էառ Կարապետ, զպատրիարգութիւն: Բայց ընկէց զնա յԱթոռոյ Թորոս երէց ոմն, որ յառաջն նստեալ էր պատրիարգ աւուրս քառասուն. եւ յայսմ նուագի եւս նստաւ իբր զտարի մի. որում յաջորդեաց Խաչատուր երէց Ճլեցի. եւ ապա վերստին Կարապետ ամսօրեայ ժամանակօք. եւ յետ նոցա յամի 1690. ՌՃԼԹ. դարձեալ կալան զԱթոռն ական տեղակալք` Սագայ օղլու, եւ Շահին ոմն. եւ ապա նստաւ յամի 1692. ՌՃԽԱ. Մատթէոս Կեսարացի` Սարի կոչեցեալ. որ յետ կալոյ ամս երկու ՚ի պատրիարգութեան կարգեցաւ կաթուղիկոս Սսոյ` ՚ի կենդանութեան Աստուածատրոյ Նարինայ. իսկ զպատրիարգութիւն Կոստանդինուպօլսոյ էառ անդրէն նախասացեալ Եփրեմ Ղափանցի` յամի 1694. ՌՃԽԳ. եւ եկաց յայնմ իշխանութեան այլ եւս ամս երիս. զորմէ ունիմք գրել եւ ՚ի յաջորդ գլուխդ:
       Սոյնպիսի իմն էր գրեթէ եւ վիճակ Աթոռոյն Երուսաղէմի. զի այր ղարամբ ելանելով` անդ եւս փոփոխէին պատրիարգունք տեղւոյն, եւ երբեմն նաեւ ոմանք յաշխարհականաց տեղակալէին: Եւ զի ՚ի պատճառս այսպիսի շփոթութեանց անբաւ դրամք վատնէին, եւ պէսպէս վրդովմունք լինէին` մանաւանդ ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, մեծամեծք Հայոց` եւ առաւել եւս Երեմիա Չէլէպի Քեօմիւրճեանց` այրն երեւելի` յաճախ խօսէին ընդ երիցունս եւ ընդ վարդապետս, եւ աղաչէին զնոսա` գտանել զելս իրաց, եւ բառնալ ՚ի միջոյ զգայթակղութիւն ժողովրդեան. բայց մինչչեւ էր սոցա համոզեալ զոք, այլ ոմն ՚ի վեր երեւեալ` կրկին գրգռէր զաղմուկ շփոթիցն:
       Յայսպիսի աւուրս խռովութեան յաւելաւ եւ այլ իմն նոր շփոթութիւն ՚ի մէջ ազգին. քանզի վէճ յարուցեալ ՚ի վերայ իրաց հաւատոյ եւ կրօնի` սկսան կագել ընդ միմեանս, եւ կոչել զոմն կաթոլիկ, եւ զոմն ուղղափառ, զոմն ֆրանկ եւ զոմն հայ, զոմն այսպիսի եւ զոմն այնպիսի. եւ զայս սերմանեաց զառաջինն` Սարգիս ոմն եւդոկիացի (որ յետոյ ՚ի յեպիսկոպոսութեան իւրում անկաւ ՚ի հաւատոց. որպէս ունիս տեսանել ՚ի ստորեւ ՚ի գլուխ խդ . ): Եւ այնուհետեւ արկաւ հիմն հակառակութեան խստագոյն վիճմանց եւ դառն տարաձայնութեանց. եւ օր քան զօր զօրացեալ` իբր հրդեհ բորբոքեցաւ. եւ չէր ոք որ շիջուցանէր: Տեսեալ Երեմիա Չէլէպիին զայնպիսի յուզմունս խռովութեանց, բազում անգամ գրեաց թուղթ աղերսանաց եւ յորդորանաց առ Եղիազար կաթուղիկոս յԷջմիածին` դարման մատուցանել տառապանաց ազգին: Եւ Եղիազար թէպէտ եւ փոյթ մեծ ունէր, այլ չեղեւ ձեռնհաս առնել ինչ. մանաւանդ զի յերկաքանչիւր կողմանց այլեւայլ զրոյցք հասանէին առ նա, եւ այր իւրաքանչիւր զանձն արդարացուցանէր. ընդ որ մեծապէս ցաւէր նա. զի ինքն յորմէ հետէ նստաւ կաթուղիկոս` հանապազ զհետ էր խաղաղութեան հօտին. եւ յամենայնի հսկէր պահել զիւրսն ՚ի սէր միաբանութեան ընդ այլ եկեղեցիս քրիստոնէից` մանաւանդ ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ:
       Գրեաց ՚ի վախճանի Երեմիա միւս եւս թուղթ ընդարձակ` յամի 1690. ՌՃԼԹ. առ նոյն Եղիազար կաթուղիկոս եւ առ միաբանս Էջմիածնի, յայտ արարեալ եւ զշփոթութիւնս` որ ՚ի պատճառս իշխանութեան պատրիարգաց եւ Երուսաղէմի. եւ այս ամենայն ասէ յաճախեալ է ՚ի մեզ, *«զի ոչ գոյ ՚ի ժամանակիս իշխան մարգարէ. եւ հոգեւոր տէրդ հեռի է ՚ի մէնջ. եւ ոչ ոք ծանուցանէ ըստ Աստուծոյ զեղեալ անկարգութիւնս, որ ՚ի վերոյ ասացաւ` վասն եկեղեցւոյ եւ եպիսկոպոսութեան եւ վասն Երուսաղէմի վիճակին մերոյ: Ապա ո՞ւր դիցուք աստանօր եկեալ հասեալ հեռ եւ նախանձ եւ վրդովումն նոր ՚ի մէջ Հայոց, յորմէ եւ գայթակղութիւն բազմաց, կաթոլիկ եւ հերձուածօղ, ֆռէնկ եւ հայ շշնջելով` հանդերձ այլովք աղճատանօք. եւ կատարածն ո ' գիտէ ո'ւր նկատելոց է եւ դադարելոց. որոյ եղեւ առիթ Սարգիս ոմն թօխաթցի: Մեք զմեր ցաւն ունէաք. եւ արդ զսկիզբն երկանցն կասկածեալ` շուարեալ մնամք. մինն օրհնէ, միւսն անիծէ. եւ երրորդն` որ չար եւս է, ՚ի հաւատոց զմեզ հանէ »: Եւ ապա յաւելու գրել. այլ ես ասէ` որ կամիմ հնարս գտանել խաղաղութեան` անգոսնիմ յանոպայ անձանց, յասել նոցա` թէ ո՞ կացոյց զքեզ իշխան եւ դատաւոր ՚ի վերայ մեր. նմին իրի եւ անյոյս լեալ` լռեցի ՚ի խօսելոյ. եւ իբր վերջին ազդարարութիւն գրեցի զայս թուղթ, զի անպարտ եղէց առաջի Աստուծոյ:
       Ընկալեալ Եղիազարու կաթուղիկոսի զայս գիր` խորհեցաւ առաքել զարս իմաստունս ՚ի Կոստանդինուպօլիս` գտանել հնարս խաղաղութեան. եւ մինչդեռ յայսմ խորհրդի էր, եհաս նմա վախճան կենաց ՚ի հետագայ տարւոջ, այն է յամի Տեառն 1691. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԽ. յօգոստոսի. 8. կացեալ յԱթոռ հայրապետութեան յէջմիածին ամս Թ. եւ յառաջ քան զայն` յԵրուսաղէմ, ամս Բ. ՚ի մահուանէ անտի Յակոբայ Ջուղայեցւոյ . թո'ղ զժամանակ առանձին կաթուղիկոսութեան նորա ՚ի կենդանութեան տեառն Յակոբայ: Եւ յայնմ հետէ առաւել եւս արծարծեցաւ շփոթութիւն վիճից ՚ի վերայ կրօնի. որպէս տեսցի ՚ի յաջորդ գլուխսդ:
       Զայս շփոթութիւն` նոր իմն համարի Երեմիա Չէլէպի. զի որպէս ինքն ծանուցանէ, մինչեւ ցայնժամ այսպիսի երկպառակութիւն չէր լեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Զսոյն ասէ եւ տիրացու Մաղաքիա, որ ծաղկեցաւ զկնի Երեմիայի. *«մեք ասէ զայսպիսի ինչ ոչ գիտէաք, զի զեկեղեցին Քրիստոսի մի ճանաչէաք. եւ ահա այժմ խստութիւնք բիրտ արանց հաստեցին ՚ի մէջ եկեղեցւոյ բաժանումն չար»:
       Իսկ ինքն Երեմիա Չէլէպի լցեալ զաւուրս կենաց իւրոց` մեռաւ յամի 1695. ՌՃԽԴ. ՚ի հասակի վաթսուն ամաց: Սա երեւելի էր ՚ի մէջ Հայոց. եւ ծանօթ ՚ի դրունս մեծամեծաց. եւ պատուեալ առաջի Յունաց եւ լատինացւոց` գոլով տեղեակ լեզուի նոցա. եւ զի էր գրասէր եւ հետամուտ իմաստութեան, ՚ի մեռանիլ իւրում եթող զբազում գրուածս ՚ի վերայ պէսպէս իրեց: Շարադրեաց զպատմութիւն օսմանցւոց թագաւորութեան ընդարձակ ՚ի հինգ գիրս. եւ զհամառօտութիւն նորին ՚ի մի գիր. եւ միւս եւս առանձին ոտանաւոր ՚ի խնդրոյ Յակոբայ կաթուղիկոսի. նոյնպէս եւ զպատմութիւն Աղեքսանդրի ոտանաւոր տաճիկերէն: Թարգմանեաց եւ ՚ի խնդրոյ գրագիտացն տաճկաց ՚ի լեզու նոցա զպատմութիւն Խորենացւոյն քաղուածով, ընդ նմին եւ զհամառօտ տեղեկութիւն ինչ ՚ի վերայ Բագրատունեաց եւ Ռուբինեանց: Գրեաց եւ ՚ի խնդրոյ դեսպանին Ալամանաց ՚ի վերայ աշխարհաց Պարսից, Հնդկաց եւ Անատոլիոյ. եւ ընդարձակ եւս ՚ի վերայ Հայաստանու, եւ ՚ի վերայ թեմից իւրաքանչիւր կաթուղիկոսարանաց եւ ամենայն վանորէից. զորս եւ յանդիման արար ՚ի պատկեր աշխարհացուցի: Գրեաց եւ վիճաբանութիւն ընդդէմ հրէից. Գրեաց եւ զբազում քարոզս եւ ճառս հայերէն եւ տաճկերէն, եւ ոտանաւորս յոգունս. եւ զպատմութիւն անօրինական տեղեաց Երուսաղէմի: Թարգմանեաց եւ զնոր կտակարան ՚ի հայէ ՚ի լեզու տաճկաց. նոյնպէս եւ ինչ ինչ ՚ի Հին կտակարանէ: Թարգմանեաց եւ բազում ինչ ՚ի Յունաց եւ ՚ի Լատինացւոց ՚ի Հայս: Գրեաց եւ թուղթս բազումս զօրաւոր բանիւք: Գրեաց եւ զպատմութիւն անցից իւրոյ ժամանակի` ստուգութեամբ եւ հաւատարմութեամբ. յորմէ առեալ եւ մեր` աւանդեցաք ինչ ինչ ՚ի ԼԲ. գլխոյ մինչեւ ցայսր, հայելով եւ յայլ յիշատակարանս եւ ՚ի հատուկտիր գրութիւնս: Իսկ գրուածք Երեմիայի ըստ մեծի մասին անկան ՚ի ձեռս մտերիմ ծանօթի նորա ճէվահիրճի տիրացու Մաղաքիայի, որ եւ յետ նորա գտաւ նման նմին հետամուտ գրոց. եւ ինքն եւս շարադրեաց բազում ինչ. ընդ որս գրեաց ստուգութեամբ եւ զանցս իւրոյ ժամանակի. յորմէ ունիմք աւանդել` սկսեալ ՚ի յաջորդ գլխոյ մինչեւ ՚ի գլուխ խդ :