Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զաքարէ սպասալար` քաջ իշխանին Հայոց եւ զօրավար վրաց, զորմէ գրեցաք ՚ի գլուխ ԺԹ. կարի իմն զբաղեալ էր զայսու ժամանակաւ ՚ի մարտս ընդդէմ Պարսից` նիզակակից ունելով զեղբայր իւր զԻւանէ Աթաբէկն: Եւ տեսեալ թէ հանապազ ՚ի բացօթեայս կալով ՚ի պատճառս պատերազմաց` մնայ առանց պատարագի` ինքն եւ զօրք իւր, տխրէր յոյժ. զի էր այր բարեպաշտ. մանաւանդ զի տեսանէր, զի իշխանք Վրաց եւ սեփական զօրք նոցա ունելով ընդ ինքեանս զքահանայս եւ զսեղանս` հանապազ տեսանէին զպատարագ, եւ առնուին ստէպ զսուրբ հաղորդութիւն, եւ լսէին զերգս պաշտամանց, եւ կատարէին տօնս ըստ պատշաճի: Վասն որոյ եւ նախանձ բարի բերէր յանձն իւր. եւ ցանկայր` զի եւ ինքն արասցէ այնպէս . բայց ոչ կարէր. զի ոչ գոյր յայնժամ յազգին Հայոց այնպիսի սովորութիւն. այսինքն է` ՚ի բացօթեայս պատարագել. վասն զի որպէս այլուր յիշատակեալ է մեր, ՚ի բառնալ իշխանութեան Բագրատունեաց` բարձաւ եւ սովորութիւն այնպիսի իրաց: Եւ յայս իսկ մեղադրէին Վիրք զԶաքարէ եւ զզօրս նորա. մինչեւ ասել եւս, թէ ցոյցք քրիստոնէութեան ոչ երեւի ՚ի ձեզ:
       Ապա ստիպեալ Զաքարեայ` ժողովեաց առ ինքն զվարդապետս Հայոց, որք գտանէին յայնոսիկ կողմանս. եւ եհարց ցնոսա, թէ արդեօք եւ ինքն կարիցէ՞ շրջեցուցանել ընդ իւր զքահանայս եւ զսեղան պատարագի: Եւ նոքա ասեն միաբերան. այդ սովորութիւն ՚ի հին ժամանակս եւս կայր. զոր եւ արար Տրդատ թագաւոր, եւ Վարդան զօրավար, եւ այլք: Եւ իբրեւ խնդրեաց Զաքարէ` զի եւ ինքեան տայցեն հրաման զայն առնելոյ, նոքա ետուն պատասխանի. մեք ասեն ոչ կարեմք հաւանիլ այդմ առանց հաւանութեան կաթուղիկոսին, եւ թագաւորին մերոյ Լեւոնի: Զայսպիսի բանս լուեալ ՚ի նոցանէ Զաքարեայ` գրեաց թուղթ առ Լեւոն թագաւոր, եւ առ Յովհաննէս կաթուղիկոս (որովհետեւ ոչ էր նորա լուեալ դերեւս զկաթուղիկոսութենէն Դաւթայ ). եւ առաքեաց եւս զդեսպանս առ նոսա. եւ խնդրեաց ՚ի նոցանէ հրաման տալ ՚ի վերայ երից իրացս. մի` զի շրջեցուսցէ ընդ իւր զսեղան պատարագի. երկրորդ` զի քահանայք հանդիսիւ կատարեսցեն զպատարագն, որպէս առնէին Վիրք` սարկաւագօք եւ դպրօք. եւ երրորդ` զի զտօնսն, մանաւանդ վերափոխման եւ խաչի կատարեսցեն ըստ աւուրց պատշաճի ընդ վրաց:
       Ընկալեալ Լեւոնի արքայի զթուղթ Զաքարեայ իշխանին, եւ լուեալ զբանս ՚ի բերանոյ դեսպանացն` խորհուրդ արար ընդ Դաւթայ կաթուղիկոսի, եւ հրամայեաց վաղվաղակի հրաւիրել առ ինքն ՚ի Սիս քաղաք զշրջակայ եպիսկոպոսունս եւ զվանահարս եւ զիմաստունս. եւ առնել ժողով ՚ի վերայ այնոցիկ խնդրոց, զորս գրեալ էր Զաքարեայ: Եւ ՚ի գումարիլ ժողովոյն` քննեալ զիրսն, գտին ուղիղ եւ բանաւոր, եւ համաձայն առաքելական կանոնաց. եւ զի կային յայնժամ քանի մի եւս քննելի իրք, որոց գլխաւորն էր յարգութիւն պատկերաց, որ յայնժամ ուրեք նուազեալ էր ՚ի կողմանս արեւելից յահէ այլազգեաց, զայնոսիկ եւս ՚ի քննութիւն մատուցեալ` որոշեցին եւ վճռաւ հաստատեցին զութն գլուխս բանից:
       Առաջին` մատուցանել զպատարագ սարկաւագօք եւ դպրօք եւ քահանայական զգեստուք. որպէս սովորութիւն էր յառաջն յազգի մերում, եւ որպէս օրէն է ամենայն քրիստոնէից: Երկրորդ` ունել հրաման պատարագ մատուցանելոյ վրանաւ ՚ի բանակի ՚ի վերայ շարժական սեղանոյ ՚ի բացօթեայս: Երրորդ` մատուցանել պատարագ ոչ միայն վասն ննջեցելոց, այլեւ վասն կենդանեաց: Չորրորդ` զտօն Վերափոխման սրբոյ Աստուածածնին կատարել յօգոստոսի ԺԵ. յորո'ւմ աւուր եւ պատահեսցի, եւ զԽաչին ՚ի սեպտեմբեր ԺԴ. յերկիր տէրութեան Յունաց եւ Վրաց: Հինգերորդ` պահել ՚ի ճրագալոյցսն Յայտնութեան եւ Զատկի մինչեւ ցերեկոյ. եւ յերեկոյին ոչ այլ իւիք լուծանել , բայց եթէ ձկամբք եւ ձիթով: Վեցերորդ` յարգել զպատկերս Փրկչին եւ սրբոց ամենայնի: Եօթներորդ` մի ' առանց դպիր ձեռնադրելոյ` սարկաւագ ձեռնադրել: Ութերորդ` մի ' ստանալ կրօնաւորաց առանձին ինչ ստացուած, եւ կալ միաբան ՚ի վանս, եւ չուտել եւս զմիս: Զայսոսիկ ութն գլխակարգութիւնս այսպէս հաստատեալ ՚ի ժողովի անդ` յղեցին դեսպանօք առ իշխանն Զաքարէ յարեւելս: Իսկ Յովհաննէս կաթուղիկոս Հռոմկլայու յառաջ քան զելանել դեսպանաց ժողովոյն ՚ի Սսոյ, կանխագոյն պատրաստեալ փութացաւ եւ առաքեաց առ Զաքարէ զվրան մի գմբեթազարդ եւ եկեղեցանման, եւս եւ զմարմարոնեայ սեղան մի, եւ զսպասս սեղանոյ եւ զպաշտօնէից. եւ զեպիսկոպոս մի Մինաս անուն, եւ զերիս քահանայս, եւ զչորս սարկաւագունս, եւ զդպիրս քաղցրանուագս, հանդերձ թղթով , յորում հրաման տայր Զաքարէի առնել զայն` զոր խնդրէր: Զայս լուեալ Լեւոնի արքային` ամենեւին ինչ ոչ ասաց, այլ` լուռ եղեւ, որպէս թէ իւրով հրամանաւ լեալ իցէ եւ այն. զի մի ' շփոթութիւն ինչ արկցէ յԱրեւելս:
       բ. Հասեալ դեսպանացն յերկոցունց կողմանց ՚ի Լոռի քաղաք` մատուցին առ Զաքարէ զընծայսն. եւ եդին առաջի նորա զթուղթ եւ զվճիռ ժողովոյն: Ընդ որ ուրախացեալ յոյժ Զաքարեայ` հրամայեաց վաղվաղակի` ժողով գումարել. եւ եկին անդ ՚ի Լոռի քաղաք սանահնեցին Գրիգոր Տուտէորդի, որ կարգեցաւ յեպիսկոպոսութիւն Հաղբատայ, որ եւ էր ազգական նորին իսկ Զաքարեայ. եւ Յովհաննէս վարդապետ Սանահնի. եւ Դաւիթ Քոբարեցի. եւ Սարգիս եպիսկոպոս Անւոյ` (զի մեռեալ էր Բարսեղ ). Վրթանէս եպիսկոպոս Բջնոյ. Գրիգոր եպիսկոպոս Դունայ. Յովհաննէս եպիսկոպոս Կարուց. Եղիա վանահայր Հաւուց Թառայ. Տուրքիկ Թեղենեաց. Մոնոնիկ Գրիգոր Կեչառացի. Սարգիս Սեւանեցի. եւ այլ եւս վարդապետք եւ վանահարք եւ քահանայք բազումք. յորս երեւելի էին եւ իբրեւ առաջիկայ Խաչատուր վարդապետ Տարոնացի` առաջնորդ Հողարծնի կամ Հաղարծնի վանաց, եւ Մխիթար վարդապետ Գանձակեցի առաջնորդ Գետկայ` Գօշն կոչեցեալ:
       ՚Ի ժողովիլ սոցա ամենայնի ՚ի Լոռի` հրամայեաց իշխանն Զաքարէ ընթեռնուլ առաջի ամենեցուն զվճիռս ժողովոյն Սսոյ, եւ զթուղթս կաթուղիկոսացն Յովհաննու եւ Դաւթի, եւ զպատգամս արքային Լեւոնի: Եւ նոքա իբրեւ լուան եւ ծանեան զբանս թղթոցն եւ զվճռոց, ոմանք ետուն անդէն զհաւանութիւն` մանաւանդ Խաչատուր վարդապետ եւ Մխիթար. եւ կէսք գտան անհաւան, մանաւանդ Գրիգոր Տուտէորդի , Դաւիթ Քոբարեցի, Յովհաննէս Սանահնին, եւ այլք ոչ սակաւք. որք անմիաբան լեալ` քակտեցան ՚ի միմեանց:
       Զայն իբրեւ ետես Զաքարէ, ՚ի նախանձ սրտմտութեան վառեցաւ ընդդէմ նոցա. այլ զի մի ' շփոթութիւն ինչ ծագեսցի ՚ի ժողովի անդ, լուռ եկաց յաւուր յայնմիկ: Եւ քանզի բազումք ՚ի ցրուելոց անտի` կասկածէին, թէ գուցէ բռնասցի Զաքարէ ՚ի վերայ իւրեանց, կէսք ՚ի նոցանէ թաքեան ՚ի զանխուլ վայրս, եւ կէսք փախեան գիշերայն ՚ի քաղաքէ անտի, եւ գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց: Իրազեկ լեալ այսմ Զաքարեայ` արգել զայլսն ՚ի քաղաքի անդ. եւ յետ աւուրց ինչ ժողովեալ առ ինքն զբարեհաւանսն` ետ մատուցանել պատարագ հանդերձ պաշտօնէիւք եւ եկեղեցական զարդուք: Եւ զի այս հանդէս նոր իմն էր ըստ առաջիկայ ժամանակին, մանաւանդ ըստ զարդուց զգեստուցն եւ պաշտօնէից, յայնմ վայրի Խաչատուր վարդապետ ասաց ՚ի խորհուրդ սպասուց քահանայի, զհրաշափառն յերգս, *«խորհուրդ խորին, անհաս, անսկիզբն եւ այլն ». զոր եւ մինչեւ ցայժմ երգէ եկեղեցիս Հայոց ՚ի զգենուլ քահանայի զսպաս հանդերձիցն:
       Եւ յետ այսորիկ առաքեաց Զաքարէ իշխանն զպատգամաւորս յամենայն վանորայս, որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին, եւ հրամայեաց նոցա եւս այնպէս առնել. եւ զտօնս Աստուածածնի եւ Խաչի ըստ պատշաճի աւուրն կատարել, եւ ոչ ՚ի կիւրակէն: Եւ իբրեւ զօրացաւ հրաման Զաքարեայ իշխանին ՚ի վանորայս, բազում աղետալի եւ արտասուաց արժանի գործք գործեցան` ըստ գրելոյ Կիրակոսի, թշնամութիւնք, երկպառակութիւնք, աղաղակք, կռիւք, եւս եւ սպանութիւնք` յանհրահանգելի յամառութեանց անոպայ անձանց ոմանց. որք յաւէտ կամելով զկամս իւրեանց պաշտել` զինեցան յապստամբութիւն ընդդէմ իշխանին իւրեանց եւ ընդդէմ ժողովոյն: Բայց որչափ նոքա զաղմուկ խռովութեան իւրեանց սաստկացուցանէին, այնչափ եւս Զաքարէ իշխանն բռնանայր ՚ի վերայ նոցա. մինչեւ կամայ եւ ակամայ ետ առնել նոցա` զոր կամէր: Յայսմ շփոթութեան ժամանակի վախճանեցաւ եւ Դաւիթ կաթուղիկոս` կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս իբր Գ:
       գ. Յետ փոքր ինչ նուաճելոյ Զաքարեայ զմօտակայ վանորայսն` առաքեաց ՚ի Հաղբատ զՄինաս եպիսկոպոս, որ եկեալ էր ՚ի կաթուղիկոսէն Յովհաննէ, եւս եւ զպաշտօնեայս իւր, զի եւ անդ հաւանեցուսցեն առնել նոյնպէս: Այլ առեալ զլուր այսր Գրիգոր Տուտէորդի` առաքեաց ընդդէմ նոցա արս ամեհիս եւ կատաղիս. որոց պատահեալ նոցա ՚ի ճանապարհի` հարին զնոսա բրօք չարաչար , մանաւանդ զեպիսկոպոսն. եւ զամենայն ջորիս նոցա գահավէժ արարեալ սատակեցին. եւ ինքեանք դարձան ՚ի վանս: Իսկ հարուածեալքն մնացին անդէն ՚ի դաշտին, եւ ոչ կարէին գնալ. զի մերձ ՚ի մահ գանեալ եւ վիրաւորեալ էին ՚ի թիկունս եւ ՚ի գլուխս իւրեանց: Բայց ոմանք ՚ի նոցանէ` որոց թեթեւ հարուածս ընկալեալ էր, կալեալ ՚ի վարձու ՚ի մօտակայ գիւղօրէից զջորիս` բարձին զեպիսկոպոսն եւ զայլ եւս վիրաւորեալս. եւ տարան ՚ի Լոռի առ իշխանն Զաքարէ:
       Զայն իբրեւ ետես Զաքարէ, վառեցաւ յանհնարինս ՚ի սրտմտութիւն բարկութեան. եւ առաքեաց զօրս ՚ի Հաղբատ` ըմբռնել զԳրիգոր եպիսկոպոս, եւ զարսն` որք զայն գործեցին, եւ կապանօք ածել առ ինքն: Այլ իբրեւ ազդ եղեւ այս Գրիգորի, առժամայն ելեալ ՚ի վանաց` փախեաւ անտի բոկոտն հանդերձ անոպայիւքն իւրովք, եւ անկաւ ՚ի գաւառն Կայենոյ. եւ մտեալ ՚ի վանքն Գետիկ կոչեցեալ` ապաւինեցաւ ՚ի Գօշն Մխիթար, որ նստէր անդ. քանզի ունէր նա համարձակութիւն մեծ առ Զաքարէ . որով եւ յուսայր Գրիգոր ապրիլ ՚ի բարկութենէ նորա: Եւ թէպէտ յայնժամ զերծաւ նա, բայց յետոյ ըմբռնեալ ՚ի սահմանս Կեչառուսայ` եդաւ ՚ի բանտի: Եւ զի Յովհաննէս վարդապետ Սանահնի` որ էր յերկրէն Խաչենոյ, յօժարութեամբ խոնարհեալ էր յայնժամ ՚ի կամս Զաքարեայ, զնա եդ եպիսկոպոս Հաղբատայ փոխանակ Գրիգորի. մանաւանդ զի սա ինքն Յովհաննէս յառաջնմէ կարգեալ էր յառաջնորդութիւն Հաղբատու, եւ Տուտէորդին Գրիգոր վտարեալ զնա ՚ի բաց` ինքն էր նստեալ ՚ի տեղի նորա:
       Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` առաւել եւս յաճախեցին յԱրեւելս անդ ՚ի վանորայս Հայոց բազմադիմի շփոթութիւնք, եւ անհնարին աղմուկք եւ շշուկք: Որոց համբաւ հասեալ ՚ի Կիւլիկիա յականջս Լեւոնի արքայի, եւ Յովհաննու կաթուղիկոսին` տրտմեցոյց զնոսա յոյժ. թէպէտ եղեւ եւս պատճառ հաշտութեան երկոցունց նոցա. իբրզի սովին առիթ առեալ նոցա` սկսան պատգամս բանից առաքել առ միմեանս. որով եւ զիջան իսկ եւ հաշտեցան. եւ այնուհետեւ կրկին հաստատեցաւ Յովհաննէս ՚ի կաթուղիկոսութեան. եւ զի Դաւիթ յառաջն ՚ի Սիս էր նստեալ , սոյն այս Յովհաննէս եւս անդ նստաւ առ ժամանակ մի. այլ յաջորդք նորա ՚ի Հռոմկլայ նստէին. բայց զՍիս եւս ունէին իբրեւ երկրորդական Աթոռ: ՚Ի նոյն ամս մեռաւ եւ Անանիա առանձին կաթուղիկոս Սեբաստիոյ. եւ բարձաւ իսպառ երկպառակութիւնն ` որ կայր յիշխանութեան կաթուղիկոսութեան:
       դ. Իսկ Զաքարեայ տեսեալ` թէ օրըստօրէ առաւել սաստկանան շփոթութիւնք ՚ի վանորայս արեւելեայց, հրամայեաց դարձեալ ժողով գումարել ՚ի գաւառն Շիրակայ յԱնի քաղաք, զոր ինքն իսկ առեալ էր ՚ի ձեռաց Պարսից. եւ ժողովեցան անդ նոյն եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք, որք զառաջինն ՚ի Լոռի ժողովեալ էին: Բայց ոչ եկն անդ Գօշն Մխիթար` պատճառելով զծերութիւն եւ զհիւանդութիւն իւր. այլ գրեաց առ Զաքարէ իշխանն, թէ հաւա'ն եմ եւ ես այնմ ամենայնի , զորս վճռեսցեն վարդապետք ՚ի ժողովի անդ. քանզի ակն ունէր զիջանելոյ նոցա: Եւ իբրեւ կարգեալ կազմեցաւ ժողովն, ստիպեաց Զաքարէ զվարդապետսն` հաւանիլ խնդրուածոց իւրոց, եւ տալ ձեռագիր եւս համաձայն բանից թղթոյ ժողովոյն Սսոյ: Իսկ նոքա իբրեւ կարի իմն ստիպեցան, ասեն միաբերան, անհնա'ր է մեզ զայդ առնել առանց մեծի վարդապետին Մխիթարայ. եւ Զաքարէ ցուցեալ նոցա զթուղթն Մխիթարայ` ընթերցաւ առաջի նոցա, եւ ասէ. աւասիկ այս ձեռագիր նորա է. ՚ի հաճիլ ձեր` եւ նա հաճեսցի: Ընդ այս հաճեալ հաւանեցան եպիսկոպոսունքն. իսկ ոմանք ՚ի վարդապետաց անհաւան գտեալ` խնդրեցին ՚ի Զաքարեայ փոքր ինչ ժամանակ, մինչեւ ինքեանք եւս գրեսցեն առ Մխիթար, զի եկեսցէ անդ: Եւ առաքեալ առ նա թուղթ` աղաչէին զնա փութալ գալ ՚ի ժողովն. եւ մի ' ինչ պատճառեր ասեն զտկարութիւն մարմնոյդ. եւ եթէ ՚ի ճանապարհի հասցէ քեզ մահ, զյիշատակ քո կարգեսցուք ընդ առաջին սուրբ վարդապետս. միայն թէ ե'կ այսր: Ընթերցեալ Մխիթարայ զայս թուղթ նոցա, եւ գիտացեալ` թէ առանց գնալոյ իւր` նոքա ոչ զիջանին, ել ՚ի վանաց իւրոց ՚ի Գետկայ, եւ եկն ՚ի քաղաքն Անի: Այլ մինչչեւ մտեալ էր նորա ՚ի ներքս, առաքեաց Զաքարէ ընդառաջ նորա զիշխան ոմն, զի նախքան զգնալ նորա ՚ի ժողովն` եկեսցէ առ ինքն. եւ թէպէտ ոչ հաճեցաւ նա ընդ այս, բայց իշխանն ինքնին կալեալ զերասանակ երիվարի նորա` փութացոյց տանիլ առ Զաքարէ:
       Իբրեւ զայս լուան ժողովեալ վարդապետքն, խռովեցան յոյժ յոյժ. եւ վաղվաղակի առաքեցին առ Մխիթար զվարդապետ ոմն Ներսէս անուն, զի հաւանեցուսցէ զնա` նախ քան զմտանելն յապարանս Զաքարեայ` գալ առ ինքեանս. եւ նորա հազիւ հասեալ առ Մխիթար` եգիտ զնա առ դրան Զաքարեայ` մինչդեռ ՚ի մուտս էր. եւ ոչ կարելով ինքն եւս ՚ի ներքս մտանել` ձայնեաց զկնի նորա, եւ ծանոյց զպատգամս ժողովոյն. եւ ստիպէր զնա` դառնալ անտի, եւ գալ նախ ՚ի ժողովն: Եւ իբրեւ ոչ կարաց դարձուցանել զնա յետս, եկեալ առ իւրսն` բազում ինչ խօսեցաւ վասն նորա եւ վասն Զաքարեայ. մինչեւ կրկին խռովիլ նոցա եւ շփոթիլ, եւ յարուցանել զաղմուկ մեծ :
       Իսկ Զաքարեայ տեսեալ զՄխիթար` եհարց զկարծիս նորա . եւ ՚ի հաւանիլ նորուն` ոչ եւս անսաց հաւանութեան ժողովոյն. եւ պատուիրեաց նմա գնալ եւ արձակել զժողովեալսն զիւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց, եդեալ ՚ի մտի զամենեսին զնոսա վարել ՚ի սահմանաց իւրոց: Յայնժամ առաքեաց եւ Մխիթար զպատգամս Զաքարեայ առ ժողովն, եւ յորդորեաց զնոսա` մեկնիլ անտի, եւ գնալ ՚ի վանսն` ուստի եկեալ էին: Եւ ապա յետ փոքր ինչ ժամանակի վարեալ արտաքսեաց Զաքարէ իշխան զոմանս ՚ի նոցանէ գաղտ ՚ի միմեանց ՚ի վանաց իւրեանց յայլ տեղիս : Այլ յետոյ Իւանէ եղբայր նորա միջնորդ լեալ առ Զաքարէ` դարձոյց զնոսա անդրէն. որոց ոմանք սկսան ըստ հաճութեանն Զաքարեայ եւ ըստ ժողովոյն Սսոյ առնել, եւ ոմանք ըստ իւրեանց սովորութեան, այսինքն է` պատարագել առանց պաշտօնէի, եւ առանց քահանայական զգեստուց, եւ առանց բանալոյ զդուռն եկեղեցւոյ ՚ի ժամ խորհրդոյ. այլ յետ ժամանակաց ինչ բարձան եւ ՚ի նոցանէ այն անկարգութիւնք:
       ե. Յետ այսոցիկ իրագործութեանց` զօրաժողով լեալ Զաքարեայ իշխանին հանդերձ եղբարբ իւրով Իւանեաւ` յարձակեցաւ ՚ի Մարանդ գաւառ, եւ էառ զայն ՚ի ձեռաց Պարսից. եւ կործանեալ աւերեաց զամենայն շրջակայ գաւառսն, եւ կոտորեաց զանհամար անձինս, եւ գերեաց զբազումս. որոց եւ ոմանք առ ահի ընկալան զքրիստոնէական հաւատս, եւ մկրտեցան: Դիմեալ ապա Զաքարեայ ՚ի քաղաքն Արտաւիլ` էառ եւ զայն. եւ զամենայն իշխանազունս` որք էին անդէն` ժողովեաց յաղօթատեղիս իւրեանց. եւ հրամայեաց զօրաց իւրոց բերել վաղվաղակի խոտ բազում եւ նաւթ. եւ արկեալ զայնս ՚ի ներքս` բորբոքեաց հուր ՚ի նմա, եւ զամենեսին այրեաց անդէն. այս է ասէ հատուցումն աշխատանաց նոցա, որով այրեցին զպատուական նախարարս Հայոց ՚ի Նախջուան ՚ի մէջ եկեղեցւոյ առ նախնեօք: Եւ զայլ եւս բազում գործս քաջութեան ցուցեալ Զաքարեայ ընդ եղբօր իւրում Իւանեայ, իբրեւ դէպ եղեւ նմա դառնալ ՚ի քաղաք իւր ՚ի Լոռի, հիւանդացաւ ՚ի ճանապարհի. եւ յետ տարւոյ միոյ վախճանեցաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի վանսն Սանահնին առաջի դրան խորանի եկեղեցւոյն ՚ի թուին Հայոց ՈԿ. եւ սուգ մեծ եղեւ զօրաց նորա` եւ թագաւորին Վրաց Լաշայի որդւոյ Թամարայ դստեր քաջին Գորգեայ. զի նա էր զօրավար նոցա:
       Էառ յայնժամ զիշխանութիւն զօրավարութեանն եղբայր նորա Իւանէ Աթաբէկն. եւ զի ունէր Զաքարէ զորդի մի հնգամեայ` որում անուն էր Շահնշահ , առեալ սնոյց եւ զնա ընդ որդւոյ իւրում Սարգսի` որ աւագն կոչեցաւ. մինչեւ եհաս Շահնշահ յարբունս հասակի, եւ եղեւ իշխան Անւոյ քաղաքի: Սոյն այս Իւանէ ունէր եւ զերիս քորս, Շուշէն, Խորիշահ եւ Նանան, Շուշէն եղեւ կին Դաւթայ ուրումն, յորմէ ծնաւ Գրիգոր Դուփեանց: Իսկ Խորիշահ եղեւ կին Վախտանկայ Սակառեանց, որ եւ էր իշխան Հաթերքայ ամրոցին յերկրին Խաչենոյ հայ ազգաւ. եւ եղեն ՚ի նմանէ երեք որդիք, այն է Ջալալ` որ եւ Հասան, եւ Զաքարիա, եւ Իւանէ Փոքր: Եւ իբրեւ մեռաւ Վախտանկ իշխանն ՚ի թուականութեան Հայոց ՈԿԳ. տիկինն Խորիշահ գնացեալ յԵրուսաղէմ վախճանեցաւ անդ սրբութեամբ. իսկ Նանան եղեւ կին Աբասայ Բագրատունւոյ:
       Այլ թէ ո'վ իցէ այս Աբաս, գիտելի է, զի որպէս յիշատակէցաք. գիրք Դ. երես 1047. իբրեւ մեռաւ Կորիկէ Բագրատունի արքայ Աղուանից որդի Դաւթի Անհողինի, մնացին նորա երկու որդիք` Դաւիթ եւ Աբաս, որք նեղեալ ՚ի վրաց` թողին զԼոռի քաղաք իւրեանց, եւ գնացեալ առ պարսիկ իշխան գաւառին Ռանայ` ձեռնտուութեամբ նորա դարձան եւ ժառանգեցին զերկուս բերդս. զՏաւուշ եւ զՄածնաբերդ. եւ զի Տաւուշ բերդ անկաւ յետոյ ՚ի ձեռս Պարսից, երկոքին նոքա նստան ՚ի Մածնաբերդ: Եւ ՚ի մեռանիլ նոցա` մնաց որդի մի ՚ի Դաւթայ Կորիկէ անուն, որ եւ նստէր ՚ի նմին ամրոցի: Եւ նա եւս վախճանեալ` եթող որդի մի Աբաս անուն, եւ դուստր մի Բաւրինա կոչեցեալ, եւ ահա սա ինքն Աբաս կրտսէր փեսայացաւ Զաքարէի մեծի եւ Իւանէի` առեալ զքոյր նոցա զՆանան. բայց ոչ յերկարեալ զկեանս` մեռաւ զկնի երկուց ամաց, թողեալ մանուկ մի ստնդիաց, զոր սնոյց առ իւր քոյրն Աբասայ Բաւրինա, եւ անուն եդ նմա Աղսարթան. որոյ ՚ի չափ հասեալ` ժառանգեաց զՄածնաբերդ, եւ եղեւ այր բարեպաշտ:
       Իսկ Դաւիթ ոմն իշխան` որ նստէր յամուրն Նոր բերդ ասացեալ` յազգականութենէ Բագրատունեաց, դաւաճանութեամբ փեսայացոյց ինքեան զԱղսարթան. եւ յետ աւուրց ինչ ՚ի բաց վարեալ զնա` յինքն կորզեաց զամրոց նորա զՄածնաբերդ: Այլ բնակիչք ամրոցին յանկարծուստ պաշարեալ զտունն Դաւթի` կալան զնա եւ հանին արտաքս հանդերձ ընտանեօքն, եւ ետուն անդրէն զամրոցն յԱղսարթան. եւ սա յետ ժամանակաց ՚ի կենդանութեան իւրում յանձն արարեալ զայն բերդ ՚ի ձեռս որդւոյ իւրոյ` որ կոչիւր Կիւրիկէ, ինքն կրօնաւորեցաւ ՚ի վանքն Գետակիցք կոչեցեալ: Եւ Կիւրիկէի եղեն երեք որդիք Փոյփահլուան, Թաղիադին եւ Աղսարթան: Իսկ Դաւթի Բագրատունւոյն որդի եղեւ Վասակ` այր անուանի քաջութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ. որ ՚ի թուին Հայոց ՈՁԹ. շինեաց եկեղեցի հոյակապ յանուն Սուրբ Աստուածածնի ՚ի վանսն` որ կոչիւր Անապատ` մօտ ՚ի Նոր բերդ, առաջնորդութեամբ եւ ձեռնտուութեամբ արքեպիսկոպոսի կողմանցն այնոցիկ` որում անուն էր Յովհաննէս Ուձնացի:
       Յայն աւուրսն երեւելի էին եւ այլ երկու իշխանք յաշխարհէն Արցախոյ` նիզակակիցք եւ ազգականք Զաքարէի եւ Իւանեայ` Բլու Զաքար եւ Սարգիս եղբարք. եւ միւս եւս Սարգիս մերձաւոր նոցա: Սոքա առին ՚ի ձեռաց Պարսից զմեծ բերդն Գարդման ՚ի գաւառին Գարդմանաց , եւ զՔարհերձ, զԵրգեվանք, զՏաւուշ, զԿածարեթ, զՏէրունական, եւ զԳագ. եւ որդի այսր Բլու Զաքարի Վահրամ անուն պայազատեալ յայսոսիկ տեղիս եւ ՚ի բովանդակ գաւառին Խաչենոյ` էառ ՚ի Պարսից եւ զՇամքոր. եւ էր հաւատարիմ ընդ իշխանութեամբ Վրաց. զորմէ եւ ունիմք յիշել այլուր ՚ի ստորեւ:
       Այլ զկնի վախճանելոյ մեծին Զաքարէի սպասալարի` վախճանեցաւ յետ երկուց ամաց եւ մեծ վարդապետն Գանձակեցի` Մխիթար Գօշն. յամի 1213. ՈԿԲ. եւ թաղեցաւ ՚ի վանս Գետկայ: Եղեն սորա աշակերտք բազում. յորս երեւելի եղեւ Յովհան վարդապետ մականուանեալն Վանական յաշխարհէն Արցախոյ ՚ի Տաւուշ գաւառէ. որ եւ ՚ի սկզբան սնաւ ՚ի վանս Գետկայ առ երէց եղբօր իւրում Պօղոսի, եւ քսանամեայ ձեռնադրեցաւ քահանայ: Եւ յետ ժամանակաց ինչ գնացեալ յաշխարհ իւր` շինեաց փառաւոր վանք մի սրբատաշ վիմօք` եւ զեկեղեցի բազմախորան եւ գմբեթաւոր. զոր եւ անուանեաց Խորանաշատ: Սոյն այս Վանական վարդապետ արար զմեկնութիւն գրոցն Յոբայ, եւ այլ պէսպէս ճառս. եւ գրեաց զպատմութիւնս ժողովոց եւ գործոց եղելոց յիւրում ժամանակի, մանաւանդ զՃինկիզ խանէն եւ զգալստենէ զօրաց նորա. յորոց եւ ինքն վարեցաւ գերի: Եւ ՚ի գալ Ջալալադին իշխանին Խորասանայ (զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլուխ ԻԶ . ) եւ յաւերել զաշխարհն Հայոց եւ Աղուանից ` փախուցեալ գնաց յանծանօթ տեղի. եւ ապա շինեաց ՚ի քարափոր վիմի մեծի վանս եւ զեկեղեցի` հանդէպ բերդին Տաւուշայ: Սորա եւս եղեն աշակերտք չորք. Կիրակոս պատմիչ Գանձակեցի. Վարդան պատմիչ. Յովսէփ, եւ Առաքել. որոց աշակերտակից համարի եւ Մաղաքիա աբեղայ:
       ՚Ի սորա ժամանակս էր ՚ի կողմանս Վասպուրականի կրօնաւոր ոմն Աստուածատուր անուն, որ եւ էր վանահայր, որդի Աղբրկայ հայ իշխանի ուրումն Արճիշեցւոյ` այր ճգնազգեաց եւ առաքինի: Սա լուեալ զմահ մօր իւրոյ` եկն վաղվաղակի ՚ի քաղաքն` թաղել զնա, եւ ժողովեաց անդր զբազում աղքատս. եւ առեալ ոսկի եւ արծաթ բազում ՚ի գանձուց մօրն` մատուցանէր զայն հետզհետէ ՚ի ձեռս նորա. եւ հրամայէր աղքատաց առնուլ ՚ի նորին ձեռացն, եւ աղօթել վասն հոգւոյ նորա. որպէս թէ առեալ իցեն զողորմութիւն ո'չ յիւրմէ, այլ` ՚ի նմանէ: Եւ յետ տարւոյ միոյ իբրեւ վախճանեցաւ եւ հայր իւր, առեալ զստացուածս նորա` բաշխեաց աղքատաց. իսկ հասիւք կալուածոցն` որք մնացին նմա, գնէր ամ յամէ զզգեստս, եւ տայր կարօտելոց` եւս եւ այլազգեաց: Զայսպիսի բարեգործութիւնս սորա տեսեալ անհաւատից` բազումք ՚ի նոցանէ յարեցան ՚ի նա, եւ դարձան ՚ի հաւատս Քրիստոսի: Ընդ այս զչարեալ յոյժ Պարսից ` խորհեցան սպանանել զնա. եւ զի ոչ իշխէին յայտնապէս առնել զոր կամէին` ակնածեալ ՚ի քաջացն Հայոց` որք կային ՚ի յԱրճէշ քաղաքի, կալան ՚ի ծածուկ զմի ոմն ՚ի մշակաց` որք սպասաւորէին յագարակս վանիցն` ուր նստէր Աստուածատուր. եւ խեղդեալ զնա ընկեցին ՚ի գիշերի առ դուրս այնր վանից. եւ ընդ առաւօտն եկեալ բազմութեամբ աղաղակ բարձին` թէ կրօնաւորքս այսոքիկ սպանեալ են զայրս զայս. եւ խնդրէին տալ ՚ի ձեռս իւրեանց զգլխաւորս ՚ի վանականաց` ընդ որս եւ զԱստուածատուր. եւ եղեւ աղմուկ մեծ յԱրճէշ քաղաքի. մինչեւ ժողովիլ բազմաց ՚ի Հայոց վառեալ զինու առ ՚ի զդէմ ունելոյ Պարսից: Իբրեւ ետես Աստուածատուր, եթէ ՚ի պատճառս իւր եւ զայլս կամին կորուսանել, եւ թէ չի'ք հնար զերծանելոյ ՚ի ձեռաց Պարսից, զի ընդ նոցա տէրութեամբ էր քաղաքն, աղաչեաց զնոսա եւ ասէ. ներեցէ'ք մեզ զայս զմի գիշեր եւս. եւ ՚ի վաղիւն որպէս կա'մ իցէ ձեզ` արասջի'ք: Եւ ինքն յայնմ գիշերի հանդերձ միաբանօք անդադար յաղօթս վաստակեալ` խնդրէր յԱստուծոյ արտասուօք` զերծուցանել զինքեանս ՚ի վտանգէ. եւ ՚ի վաղիւ անդր բացեալ զդրունս վանիցն, եւ ՚ի ձեռս առեալ զնշանն տէրունական` ել արտաքս հանդերձ բազմութեամբ. եւ ՚ի լուր քրիստոնէից եւ այլազգեաց ձայնեաց մեծաբարբառ առ մեռեալն, եւ ասէ. քե'զ ասեմ ա'յր դու` յանուն Յիսուսի Քրիստոսի փրկչին մերոյ եւ Աստուծոյ, արի ' եւ ասա ', թէ ո՞վ էր այն որ սպան զքեզ: Նոյն ժամայն յարեաւ մեռեալն, եւ նայեցեալ յամբոխն` եցոյց մատամբ զոմն ՚ի Պարսից, եւ ասէ. սա սպան զիս. եւ անկաւ ահ եւ ապշութիւն ՚ի վերայ ամենեցուն. եւ սկսան փախչիլ եւ ցրուիլ: Իսկ Աստուածատուր ասէ ցյարուցեալն. դի'ր դարձեալ զգլուխ քոյ եւ ննջեա ' մինչեւ ՚ի հասարակաց Պենտեկոստ: Եւ այսու օրինակաւ զերծան կրօնաւորքն ՚ի վտանգէ անտի. եւ տեսօղք այսոցիկ ընթացեալ այսր անդր համբաւեցին զսքանչելիսն. յորոց առեալ գրէ զայսոսիկ եւ Կիրակոս Գանձակեցին աշակերտ Վանական վարդապետի: Իսկ ինքն երանելին Աստուածատուր կացեալ սրբութեամբ եւ զարմանալի քաղաքավարութեամբ այլեւս ամս քանի մի` վախճանեցաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի նոյն վանս: