Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի բառնալ տէրութեան Հայոց յԱրարատեան աշխարհէ` թէպէտ եւ նշոյլ ինչ մխիթարութեան երեւէր ՚ի թագաւորս մեր, որք տիրէին ՚ի Կիւլիկիա, բայց ոչ պակասէին հանապազորդեան հարուածք յաշխարհի Մեծին Հայոց յերեսաց այլեւայլ ազգաց. որպէս եւ յայտնի տեսանի ՚ի գրելոցս ցայս վայր: Իսկ զի՞նչ զկնի այսր. հարուածք յանակնկալ վայրաց` եւ ՚ի ծագաց աշխարհի յայլալեզու եւ յայլատարազ ազանց. որովք տառապեալ ազգս մեր` որպէս եւ ամենայն արեւելեայք` իբրեւ ՚ի հնձանս հարան եւ տրորեցան: Այսր նորոգ հարուածոց սկիզբն եղեւ ՚ի զօրաց սկիւթացւոց` այսինքն թաթարաց, որք յարձակեցան բազմութեամբ բազում անգամ յաշխարհ մեր` ՚ի զօրանալ անդ Ճինկիզ խանին, մանաւանդ յետ մահու նորա: Այլ գիտել արժա'ն է, զի ազգք սկիւթացւոց` որք կոչին թաթարք, բազում են, եւ ՚ի բազում ցեղս` եւ ՚ի թագաւորութիւնս բաժանեալ, եւ ունին այլեւայլ անուանս. ոմանք ասին քերաթիք կամ ղալմուխք. ոմանք մողոլք կամ մուղալք. խատայք կամ հիւթայիք. ոմանք քոքոնորք կամ սիփանք. այլք նայիմանք. թիպէտք. թուրփանք. թուրք. թուղարք կամ թուխարիք. խարախատայք. խարախրումք. խազախք. մազքութք. հոնք կամ խուչախք, որք եւ ասին վերին քուշանք, եւ այլն. զորս առ հասարակ կոչեմք սկիւթացիս կամ թաթարս: Բազումք ՚ի սոցանէ ընդ ժամանակս ժամանակս բազմութեամբ հատուածեալ սփռեցան յայլեւայլ աշխարհս, մանաւանդ յԵւրոպիա, եւս եւ Պարսս եւ ՚ի Հնդիկս եւ ՚ի Փոքրն Ասիա եւ յայլ տեղիս. եւ ըստ իւրաքանչիւր ազգաց փոփոխեցան ՚ի պէսպէս կրօնս, եւ զոմանս փոխարկեցին յօրէնս իւրեանց. եւ զի ոմանք ՚ի սոցանէ խառն ընդ պարսիկս եւ ընդ հագարացիս գային երբեմն երբեմն ՚ի վերայ Հայոց, մեք ՚ի կարգի պատմութեան հասարակ անուամբ սկիւթացիս կամ այլազգիս կոչեցաք զամենեսին զնոսա. իսկ զայնոսիկ սկիւթացիս` զորոց են այժմ բանք մեր, ըստ անուան ազգի նոցա կոչեմք թաթարս:
       ՚Ի մէջ ամենայնի սոցա զօրագոյն էին քերաթիք կամ ներքին ղալմուխք, եւ հպատակ ունէին զայլեւայլ ազգս թաթարաց. որոց բազումք ըստ գրելոյ Ասսեմանեայ. հատոր գ . երես 484. մինչեւ ՚ի 504. թողեալ զպաշտօն կռոց` ընկալան զօրէնս քրիստոնէութեան յամի Տեառն իբր 1000. յասորւոց նեստորականաց, եւ մեծ խանն կամ թագաւոր նոցա մկրտեալ կոչեցաւ Յովհան, կամ ըստ լեզուի նոցա Ովուն, կամ Ունխան. եւ յայնմ հետէ յաջորդք նորա իբր մականուամբ այնպիսի կոչեցան, այսինքն Ունխան. եւ տեւեաց այս վիճակ նոցա ամս իբր երկերիւր. մինչեւ յարեաւ Ճինկիզ խան, եւ վեր ՚ի վայր արար զկրօնս նոցա եւ զթագաւորութիւն նոցին. այլ թէ զիա'րդ , գրեսցուք աստ սակաւուք` սկիզբն արարեալ ՚ի ծագմանէ անտի նորա:
       բ. Սոյն այս Ճինկիզխան` որ եւ ասի Ջէնկիզ կամ Չանկզ ղան, յառաջն կոչիւր Թեմուճին` կամ ըստ Բարեբրեյոսի Ասորւոյ Թեմուրճին. եւ էր սա որդի Յեսուկայ խանի խորին Մուղալաց ընդ իշխանութեամբ Քերաթեաց կամ Ներքին Ղալմուխից: Ծնաւ սա յամի Տեառն իբր 1155. եւ ասի թէ ՚ի ծնանիլ նորա նշանք մեծամեծք երեւեցան, եւ գտաւ ՚ի ձեռին նորա արիւն թանձր ՚ի գուշակել զհեղմունս արեանց` զոր հանդերձեալ էր առնել նա յայլ եւ այլ ազգս սկիւթացւոց: ՚Ի մեռանիլ հօր նորա ապստամբեցան ՚ի նմանէ նախարարք Մուղալից. եւ նա զօրաժողով լեալ` ել ՚ի վերայ նոցա եւ նուաճեաց զնոսա. բայց միւսանգամ զօրացեալ նոցա յարեան ՚ի վերայ նորա , եւ վարեցին զնա ՚ի տէրութենէ իւրմէ. եւ նորա անճարացեալ դիմեաց եւ անկաւ առ թագաւորն Քերաթեաց Ղալմուխից, որոյ անուն էր Ունխան Դեւտ, այսինքն Յովհան Դաւիթ կամ Դաւթեան:
       Պատուով ընկալեալ զնա Ունխանին` պահեաց առ իւր. եւ գտեալ յամենայնի հաւատարիմ եւ հզօր` սիրեաց զնա, եւ ետ նմա ՚ի կնութիւն զդուստր իւր յԱսունսին պէկի անուն` ըստ Բարեբրեյոսի. զոր եւ խոստացեալ էր տալ Ճեմովքայ մեծի նախարարին. որոյ վասն իսկ ՚ի խոր խոցեալ Ճեմովք` խորհէր ապստամբիլ ՚ի յՈւնխանէ: Գտեալ ապա պատեհ ժամ` միաբանեաց ընդ իւր զքանի մի նախարարս թաթարաց, եւ դիմեաց ՚ի վերայ Ունխանին: Ել ընդդէմ` նորա Ճինկիզ զօրօք Ղալմուխից. եւ եհար զՃեմովք եւ զմիաբանեալսն ընդ նմա: Եւ մինչչեւ դարձեալ էր նորա, յարեաւ Երքեքարա ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ Ունխանին. եւ նա փախուցեալ անկաւ առ Ճինկիզ: Իսկ ճինկվիզ յետ վանելոյ զթշնամիսն` դիմեաց ՚ի վերայ Երքեքարայ, եւ վանեալ զնա` դարձոյց վերստին զՈւնխան յԱթոռ իւր. եւ Ունխան կամելով հատուցումն առնել այսմ մեծի երախտեաց Ճինկիզայ` ետ զօրս ՚ի ձեռս նորա, եւ առաքեաց զնա` գնալ եւ տիրել հայրենեաց իւրոց: Ընդ այս նախանձեալ ոմանք ՚ի նախարարաց Ունխանին` մանաւանդ թէ երկուցեալ` չարախօս եղեն առ Ունխան, եւ ցուցին, թէ նա եդեալ է ՚ի մտի` բառնալ զթագաւորութիւն քոյ. եւ այլն: Խաբեալ Ունխանին ՚ի բանից նոցա` առաքեաց զորդի իւր զԶանքով տասն հազարաւ ՚ի վերայ Ճինկիզայ: Հրեշտակս առաքեաց Ճինկիզ ընդառաջ Զանքովայ` գիտել զպատճառ արշաւանացն. եւ յարհամարհել Զանքովայ զհրեշտակսն` խաղաց Ճինկիզ ՚ի վերայ նորա, եւ եհար զտասն հազարս նորուն:
       Յետ այսորիկ զօրացեալ Ճինկիզայ եւ բազմացուցեալ զզօրս իւր` զկնի տիրելոյ հայրենեաց իւրոց` դիմեաց նախ ՚ի վերայ Սիփան եւ Քոքոնոր թաթարաց. եւ նուաճեալ զնոսա` տիրեաց ապա եւ Հիւթայի եւ Թուրփան թաթարաց. եւ դարձ արարեալ անտի` միաբանեաց ընդ իւր զայլեւայլ նախարարս, եւ եկն ՚ի վերայ Ունխանին. եւ հարեալ զզօրս նորա ` փախոյց զնա, եւ էառ զթագաւորութիւն նորա կամ զկայսերութին յամի Տեառն իբր 1202. տիրեաց ապա եւ այլոց թաթարաց առ հասարակ միահեծան իշխանութեամբ. եւ անուանեցաւ Ճինկիզ խան, այսինքն յաղթող տէր, կամ մեծ իշխան:
       Դիմեաց ապա եւ ՚ի Պարթեւս յամի Տեառն. 1218. յաշխարհն Խորազմիոյ կամ Քարասմիոյ` եւ Խորասանու եօթն հարիւր հազար զօրօք ՚ի վերայ Մահմատայ արքայի` որ տիրէր եւ Պարսից, եւ կոչիւր Խորազմ` շահ. ել ընդդէմ նորա Մահմատ չորս հարիւր հազարօք. եւ ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց նորա` անկաւ ՚ի կղզի մի Կասպից ծովու հանդերձ որդւով իւրով, որ կոչիւր Ուգնամ Ջալալադին կամ Ճէլալէտտին: Եւ իբրեւ մեռաւ անդ Մահմատ, որդի նորա ելեալ անտի ժողովեաց զօր բազում. եւ եկեալ յաշխարհ իւր` նստաւ ՚ի քաղաքն Բահլ, այն է Պալխ: Զայն իմացեալ Ճինկիզ խանին` դիմեաց ՚ի վերայ նորա. եւ նա աճապարեալ զերծաւ զօրօք իւրովք, ՚ի կողմանս հնդկաց. ուր ժողովեալ զայլ եւս զօրս` պատրաստեցաւ խաղալ ՚ի վերայ խանին :
       Իսկ Ճինկիզխան տիրեալ աշխարհին Խորազմիոյ, Խորասանայ եւ Պարսկաստանու` պնդեցաւ զհետ սուլտանին Ջալալադինայ երեք հարիւր հազարօք: Զայն իմացեալ սուլտանին` գնաց եւ բնակեցաւ յափն Ինդոս գետոյն ՚ի տեղի ապահով: Եւ ՚ի հասանել ՚ի վերայ նորա Ճինկիզ խանին` ել սուլտանն ընդդէմ նորա ՚ի գիշերի, եւ խորտակեաց ՚ի զօրաց նորա յիսուն հազար այր, եւ յետս ընկրկեաց զամենայն ճակատ նորա. այլ յետոյ վտանգեալ ՚ի խանէն` էանց յայնկոյս գետոյն յերկիրն Հնդկաց . եւ Ճինկիզ խան տիրեալ բովանդակ այնոցիկ սահմանաց` դարձաւ յԱթոռ իւր յերկիր Ղալմուխ թաթարաց: Զայն իմացեալ Ջալալադինայ` ել ՚ի Հնդկաց, եւ դիմեալ ընդ գաղտնի ճանապարհ եմուտ յաշխարհն Պարսից. եւ ժողովեալ անդ զզօրս` յարձակեցաւ ՚ի վերայ թաթարաց, զորս թողեալ էր Ճինկիզ ՚ի վերակացութիւն աշխարհին. եւ վանեալ զնոսա անտի` էառ զբազում քաղաքս, ընդ որս եւ զՍպահան. եւ վերստին տիրեաց աշխարհին:
       Իսկ Ճինկիզ խան հասեալ ՚ի վախճան կենաց իւրոց` կոչեաց զչորեսին որդիս իւր. որոց անուանք էին Թուշի. Շաղաթա, Ուխաթա, եւ Թուլի. եւ յանձն արար զթագաւորութիւն իւր Ուխաթեայ. իսկ այլոց երից որդւոց ետ զայլեւայլ սահմանս տէրութեան իւրոյ` կարգելով զնոսա իբր ստորին թագաւորս ընդ իշխանութեամբ Ուխաթայի . եւ ինքն մեռաւ ՚ի հասակի եօթանասուն եւ մի ամաց` յամի Տեառն իբր 1226. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈՀԵ. թագաւորեալ միահեծան տէրութեամբ զկնի վանելոյ Զուն խան, ամս ԻԴ: Սոյն այս Ճինկիզ խան սահմանեաց օրէնս` պաշտել զմի Աստուած արարիչ երկնի եւ երկրի` զոր Թանղրը ասէին. կարգեաց եւ զայլ քաղաքական իրաւունս. եւ ինքն յամենայնի երեւեցաւ յաղթօղ, հզօր եւ մեծ. եւ առաւել գտաւ քան զբազում նախնի քաջազունս` գուցէ եւ քան զԿիւրոս եւ քան զԱղեքսանդր:
       Յետ մեռանելոյ նորա նստաւ ՚ի կայսերութեան թաթարաց որդի նորուն Ուխաթա խան կամ Հոքաթա, որ եւ Ղայան կոչիւր, եւ մականուամբ Սային` այսինքն բարի` վասն բարելաւութեան բարուցն. կարգեցան եւ երեքին եղբարք նորա թագաւորք ՚ի վերայ այլեւայլ կողմանց:
       Շաղաթա կամ Չաղադա թագաւորեաց ՚ի վերայ սկիւթացւոց կամ թաթարաց եղելոց յայնկոյս Կասպից ծովուն` ՚ի վերայ Թուրքաստանու եւ այլոց թաթարաց, որք ըստ արաբացւոց Մավարալնահարա կոչէին. անուանեցան եւ Շաղատիք յանուն Շաղաթեայ. եւ յետոյ Էօղպէք` յանուն Ուզբէքի, այսինքն Ուսուփ պէկի` որ տիրեաց անդ ՚ի սերնդոց Շաղաթեայ:
       Թուշի կամ Թուսխի թագաւորեաց` ՚ի վերայ աշխարհին Սիպերիոյ, եւ ՚ի վերայ թագաւորաց հիւսիսոյ` որք ՚ի մասին Մոսկովաց, եւս եւ ՚ի վերայ Մազքթաց եւ Ռուսաց եւ Խազախ թաթարաց, եւ սմա յաջորդեաց որդի իւր Բաթու եւ ապա որդի Բաթուայ Սարդախ:
       Թուլի կամ Տուղի թագաւորեաց ՚ի վերայ Թիպէտ թաթարաց մինչեւ ՚ի հնդիկս եւս եւ ՚ի վերայ Խորազմիոյ եւ Խորասանու եւ ՚ի վերայ Պարսից` վանեալ անտի զՋալալադին: Եւ եղեն որդիք Թուլեայ` Մանգոյ, Ղուպիլայ, Հուլաւ, եւ Արիխբուղայ, ՚ի քրիստոնեայ մօրէ` որոյ անուն էր Սարխուտան ՚ի Ղալմուխից նեստորականաց:
       Եւ որպէս ասացաք` երեքին այս թագաւորք Շաղաթա, Թուշի եւ Թուլի էին ընդ իշխանութեամբ Ուխաթայի մեծի խանին` որ էր իբր կայսր. որում յաջորդեաց որդի իւր Գիուգ կամ Գույուք կամ Գայուխ. եւ զի ոչ եղեւ Գիուգայ որդի` ՚ի մեռանիլ նորա` թագաւորեաց ՚ի տեղի նորին Մանգոյ խան որդի Թուլեայ : Զսոցանէ բազում ինչ կայր գրել. բայց մեք այսչափ ինչ համառօտեցաք աստ, զի փոքր մի տեղեկութիւն առեալ ընթերցողաց` բարւոք իմասցին զոր ինչ ունիմք պատմել զկնի վասն հարուածոց, որք եղեն ՚ի հայս` ՚ի թաթարաց աստի:
       գ . Մինչդեռ կենդանի էր Ճինկիզ խան, եւ պնդեալ էր զհետ Ջալալադինայ, մի ոմն ՚ի նախարարացն Մուղալից, որում անուն էր Սաբահադ կամ Սաբատապահատուր, վտարանջեալ ՚ի նմանէ` ել յաշխարհէ նորա, եւ դիմեաց քսան հազարաւ յարեւմուտս հարաւոյ . եւ անցեալ ընդ Դարբանդ ընդ դուռն Ճորայ` եմուտ յաշխարհն Աղուանից. եւ ապականեաց զերկիրն. եւ զօրք նորա դիմեալ յաշխարհն Վրաց` սրոյ ճարակ ետուն զբազումս. եւ սպանին զամենայն անասուն` նաեւ զշունս. զձիս եւեթ ապրեցուցանէին , զի ձիակերք էին. եւ յանցանել աշնան` դարձան յԱղուանս. ուր եդեալ էին զբանակ իւրեանց ՚ի տեղին Բեղամէջ կոչեցեալ` ընդ մէջ Պարտաւայ եւ Բելուկումայ. եւ ձմերեցին անդ:
       Սոքա համբաւ սուտ հանին առ հեռաւուրս. թէ քրիստոնեայք են` եւ մոգութեան ծառայեն, եւ թէ առաքեալ են ՚ի Ճինկիզ խանէն դիմել յԵրուսաղէմ, զի զերծուսցեն զայն ՚ի ձեռաց այլազգեաց. եւ տացեն ՚ի ձեռս քրիստոնէից, եւ թէ` ունին ընդ իւրեանս զեպիսկոպոսունս եւ զքահանայս եւ զխորան եւ զխաչ, եւ այլն: Զայսպիսի լուր առեալ հեռաւորաց` կային յանհոգս. մանաւանդ թէ ուրախանային իսկ. որս եւ երէց ոմն ՚ի Հայոց առեալ զժողովուրդ գեղջ իւրոյ` ընդառաջ ել նոցա խաչիւ եւ Աւետարանաւ. եւ նոցա սուր ՚ի վերայ եդեալ` կոտորեցին զամենեսին հանդերձ երիցամբն:
       ՚Ի դառնալ նոցա այսրէն ՚ի գարնան դիմել յաշխարհն Գուգարաց, զօրաժողով եղեւ թագաւորն Վրաց Գորգ Լաշա, եւ Իւանէ Աթաբէկ իշխանն Հայոց` եղբայր Զաքարեայ Սպասալարի` որ յետ մահու նորա կարգեալ էր ՚ի սպարապետութիւն վրաց, եւս եւ Վահրամ քաջ իշխան` որ էր տէր երկրին Շամքօրայ. եւ ելին ընդդէմ մուղալաց ՚ի դաշտն Խոնան. ուր զառաջինն տուեալ սաստիկ պատերազմ` ՚ի փախուստ դարձուցին զնոսա: Բայց քանզի նոքա դարան գործեալ էին ՚ի ճանապարհի, յելանել դարանակալաց զկնի նոցա` ընդ կրունկն դարձան եւ փախստեայքն. եւ ՚ի մէջ առեալ զքրիստոնեայս` կոտորեցին զնոսա ՚ի բերան սրոյ. յորոց սակաւք ապրեցան. ընդ որս փախուցեալ զերծաւ եւ թագաւորն վրաց. սոյնպէս եւ Իւանէ տասն արամբք անկաւ յամուրն Քեղայոյ, որ եւ ասի Քեղէ:
       Իսկ Վահրամ իշխան սակաւ զօրօք բեկեալ զաջ կողմն զօրու թշնամեացն, եւ ոչ գիտացեալ զփախուստ այլոց իշխանաց` ահագին իմն քաջութեամբ եհար զնոսա. եւ անհնարին տագնապաւ առաջի արկեալ` սաստկութեամբ վանեաց զնոսա մինչեւ ՚ի սահմանս Գարդմանաց: Ուր տեղի առեալ Մուղալաց` զկնի քանի մի ամսոց ելեալ գնացին ՚ի դուռն Ճորայ. բայց քանզի զանցս այնր ճանապարհի կալեալ էին թշնամիք նոցա, ոչ ետուն թոյլ անցանել ընդ այն. եւ նոցա անճարացեալ` անցին ընդ անանցանելի լերինս Կովկասու, եւ գնացին յաշխարհն Հոնաց` որք Խուչախն կոչէին. եւ պատերազմեալ ընդ նոսա` հեղին արիւն բազում. եւ անտի չոքան յայլ տեղիս:
       ՚Ի դիմել սոցա անդ ` ոմանք ՚ի Հոնաց հատուածեալ եկին յաշխարհն Վրաց. եւ մատուցեալ առ թագաւորն Լաշա, եւ առ զօրավարն Իւանէ` աղաչեցին զնոսա տալ ինքեանց տեղի բնակութեան, զի ծառայեսցեն նոցա միամտութեամբ: Եւ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, գնացին հոնք ՚ի Գանձակ, ուր նստէին այլազգիք. եւ նոքա յօժարութեամբ ընկալան զնոսա, եւ ետուն նոցա տեղի բնակութեան: Ընդ այս ոչ հաճեալ Իւանեայ` էառ զզօրս իւր, եւ եկն ՚ի վերայ նոցա խրոխտանօք. եւ ելեալ հոնաց ընդդէմ նոցա` հարին զնոսա չարաչար, եւ վարեցին ՚ի գերութիւն զբազում անձինս. ընդ որս եւ զյոլով իշխանս յազգէն Հայոց. յորս երեւելի էին Գրիգոր Խաչենեցի որդի Հաղբակայ, եւ եղբօրորդի նորա Պապաք. եւ Հասան. եւ երեքին եղբարք` Ջալալ, Զաքարիա, եւ Իւանէ Փոքր, որք էին որդիք Վախտանկայ Սակառեանց քեռառն Զաքարեայ եւ Իւանեայ Մեծի. զի քոյր նոցա Խորիշահ որպէս ասացաք ՚ի վերոյ գլուխ ԻԴ. կին էր Վախտանկայ` որ էր տէր Խաչենոյ երկրին:
       Զսոսա եւ զայլս բազումս գերի տարեալ` վաճառեցին Պարսից անարգ գնոյ. եւ պարսիկք բազում տանջանօք տագնապէին զնոսա ուրանալ զՔրիստոս. եւ յոչ առնուլ նոցա յանձն` զբազումս ՚ի նոցանէ սպանին ազգի ազգի խոշտանգանօք. եւ զԳրիգոր Հաղբակեան տարածեալ մերկ ՚ի վերայ գետնոյ` փշովք քանցեցին զմարմին նորա, եւ հարին գաւազանօք յերկար ժամս. մինչեւ աւանդեաց նա զհոգին, եւ ընկալաւ զպսակ նահատակութեան: Այլ ՚ի յաջորդ ամի ժողովեալ Իւանեայ Մեծի զօր բազում` եկն յանակնկալ պահու ՚ի վերայ հոնաց ՚ի սահմանս Վարդանաշատու. եւ եհար զնոսա անհնարին հարուածովք. եւ գերեաց ՚ի նոցանէ աւելի քան զորս նոքա գերեցին. եւ զերծոյց զերեսին եղբարսն զՋալալ եւ զԶաքարիա եւ զԻւանէ Փոքր. եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր ուրախութեամբ:
       դ . Յետ երկուց ամաց` յորժամ տիրեաց Թուլի որդի Ճինկիզխանին ՚ի վերայ Խորասանու եւ Պարսկաստանու, Ջալալադին արքայ Խորազմիոյ եւ Պարսից փախուցեալ յերեսաց նորա հանդերձ զօրօք իւրովք եւ երկու որդւովք դիմեաց ՚ի Հայաստան. եւ ժողովեալ ՚ի տեղեաց տեղեաց զբազում արս գազանամիտս` էանց յաշխարհ Սիւնեաց. ուր թափեաց զսրտմտութիւն բարկութեան իւրոյ ՚ի վերայ բնակչաց տեղւոյն: Եւ դիմեալ անտի յաշխարհն Արարատեան` յաճախեաց եւ անդ զզօրս իւր ՚ի Պարսից եւ ՚ի Մարաց. եւ տիրեաց այնոցիկ կողմանց:
       Յայնժամ զօրաժողով լեալ Իւանեայ իշխանի` ել ընդդէմ նորա, եւ եհար զբանակ իւր յանդիման բանակի զօրաց նորին մօտ ՚ի գիւղաքաղաքն Գառնի. այլ կայր յերկիւղի մեծի ՚ի տեսանել նորա զարութիւն քաջութեան արանցն Ջալալադինայ: Եւ իբրեւ ժամ եղեւ մարտի, երկու եղբարք իշխանք` որոց միոյն անուն էր Շաւէ, եւ միւսոյն Վանէ (կամ ըստ այլոց` Շալուէ եւ Գրիգորէ ) արք զօրաւորք, ասեն ցԻւանէ. մեք երկոքին յառաջագոյն դիմագրաւ նահատակեսցուք ՚ի մէջ բազմութեան զօրաց թշնամեացն, եւ խռովեսցուք զնոսա . եւ ՚ի շփոթիլ նոցա` դուք եւս յարձակեսջիք ՚ի վերա, եւ հարջիք զնոսա իսպառ: Եւ եղեւ իբրեւ խառնեցան նոքա ՚ի զօրս թշնամեացն, եւ բազում քաջութեամբ սկսան կոտորել զնոսա, ՚ի բարձրանալ աղաղակի շփոթութեան նոցա, զօրք վրաց` ընդ որս Հայոց հանդերձ Իւանեաւ յապշութիւն ըմբռնեալ, փոխանակ դիմելոյ ՚ի վերայ նոցա ՚ի փախուստ դարձան. եւ յանհնարինս խուճապեալք` որպէս թէ հասեալ իցէ թշնամին, իսպառ շփոթեցան. եւ ՚ի ճանապարհէ մոլորեալք` բազումք ՚ի նոցանէ ՚ի վախից հոսեցան, եւ մեռան. եւ բազումք ՚ի ձորս լերանց գահավէժ եղեն. եւ բազումք յընթացս ոտից իւրեանց լքան եւ անկան:
       Զայն իբրեւ տեսին թշնամիքն, պնդեցան զհետ նոցա, եւ հարին սրով` զորս միանգամ գտինն. եւ առին զաւար նոցա: Եւ ապա ասպատակ սփռեալ յայլեւայլ կողմանս աշխարհին Հայոց եւ Վրաց` առին զբազում աւանս. առին եւ զՏփխիս. եւ բռնադատէին զամենայն քրիստոնեայս յուրացութիւն հաւատոյ. որոյ վասն բազումք վկայական մահուամբ մեռան: Բայց Ջալալադին յայլ իմն հնարս բերեալ` հրամայեաց մի ' եւս սպանանել զոք ՚ի քրիստոնէից, այլ` բռնութեամբ եւ ակամայ թլփատել. եւ զամենայն նշանս քրիստոնէութեան` զխաչս, զպատկերս, եւ զսպասս եկեղեցեաց ջնջել, եւս եւ զեկեղեցիս ապականել` եւ զոմանս ախոռս անասնոց կարգել. եւ եղեւ յաշխարհի անդ շշուկ շփոթի մեծ յոյժ: Յետ այսորիկ դիմեալ Ջալալադինայ յերկիրն Բզնունեաց` պաշարեաց զԽլաթ, որ էր ՚ի ձեռս մելիք Աշրաֆայ որդւոյ Բեկթամուրայ, զորմէ յիշեցաք. գլուխ ԺԹ. երես 150. եւ տիրեաց այնմ. եւ զկին նորա զԹամթա` որ էր դուստր Իւանեայ զօրավարի, էառ իւր ՚ի կնութիւն: Եւ անտի դիմեալ ՚ի Փոքրն Ասիա ՚ի վերայ Ալադինայ ամիրային Իկոնոյ` աւերեաց զբազում գաւառս նորա. եւ էառ գերի բազում յոյժ:
       ե. Յառաւելն զօրանալ Ջալալադինայ` եկին ժողովեցան ՚ի միասին բազում իշխանք եւ ամիրայք զանազան աշխարհաց. եւ առաքեցին առ Հեթում թագաւոր Հայոց, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ զօրս նոյնպէս եւ ՚ի լատինացւոց. եւ դիմեցին նոքոք հանդերձ ՚ի վերայ Ջալալադինայ: Եւ տեսեալ զբանակ զօրաց նորա` թէպէտ եւ զանգիտեցին, բայց զօրքն Հայոց եւ լատինացւոց` որք էին իբր վեց հազար, յԱստուած խրախուսեալ` յարձակեցան ՚ի վերայ. եւ հարին զնոսա ՚ի հարուածս սաստիկս: Զայն տեսեալ ամիրայիցն` ինքեանք եւս քաջալերեցան եւ դիմեցին յառաջ. եւ խառնեալ ընդ զորս քրիստոնէից` հալածեցին զթշնամիսն, եւ դարձան յետս ուրախութեամբ. եւ տուեալ աւար բազում զօրացն քրիստոնէից` արձակեցին զնոսա յաշխարհ իւրեանց:
       Իսկ Ջալալադին կոր ՚ի գլուխ յետս դարձեալ` փախստեայ անկաւ յաշխարհն Աղուանից. կամ ըստ այլոց ՚ի սահմանս Կորդուաց. եւ անդ զտեղի առեալ` սկսաւ զորաժողով լինել առ ՚ի վերստին յարձակիլ ՚ի կողմանս Փոքուն Ասիոյ. բայց ՚ի նմին իսկ ամի սպանաւ նա, եւ զորք նորա ցրուեցան: Իսկ տիկինն Թամթա դուստր Իւանեայ, զոր յափշտակեալ էր Ջալալադին, զերծաւ յաշխարհն Վրաց. եւ զի թագաւորն Լաշա մեռեալ էր, գնաց առ քոյր նորա առ թագուհին Ռուզուդան: Եւ ՚ի յաջորդ ամի վախճանեցաւ հայրն Թամթայի Իւանէ Աթաբէկ եւ սպասալար. եւ թաղեցաւ ՚ի Պղնձահանքն` ՚ի վանսն զոր ինքն էր շինեալ, եւ պայազատեաց զիշխանութիւն սպարապետութեանն Վրաց որդի նորին Սարգիս` Աւագն կոչեցեալ, ընդ տէրութեամբ թագուհւոյն Ռուզուդանայ. եւ էր նորա գործակից Շահնշահ որդի մեծին Զաքարէի` իշխանն Անւոյ: