Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վախճանեցաւ ՚ի սմին ժամանակի տէր Պօղոս Երկրորդ կաթուղիկոս Հայոց. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԺԲ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա ՚ի Սիս տէր Կոստանդին Հինգերորդ` ՚ի բերդաքաղաքէն Վահկայ: Յաւուրս սորա էր յԱմիդ քաղաքի Մկրտիչ վարդապետ ոմն Բաղիշեցի ՚ի Պոռ գեղջէ. ունէր սա զարուեստ նկարչութեան, ուստի եւ կոչիւր յայլազգեաց Նաղաշ. եւ էր սա այր ճոռոմաբան եւ յաջող ՚ի գործս. միանգամայն եւ շքեղ կերպարանօք, պատուեալ յաչս մեծամեծացն այլազգեաց: Եւ զի սա ունէր բարեկամութիւն ընդ Կոստանդեայ Վահկեցւոյ. ՚ի նստիլ նորա կաթուղիկոս` եկն առ նա ՚ի նմին ամի ՚ի թուին Հայոց ՊՀԹ. եւ ձեռնադրեցաւ ՚ի նմանէ եպիսկոպոս Ամդայ, այսինքն Տիարպէքիրու: Եւ գնացեալ անդր ՚ի հետագայ տարւոջ` ձեռն էարկ նորոգել զշինութիւն եկեղեցեաց ՚ի քաղաքին եւ արտաքոյ եւս` հրամանաւ մեծի ամիրային Օթմանայ, որում սիրելի էր յոյժ. եւ յառաջ քան զսա չէ'ր հնար նորոգութիւն ինչ առնել անդ յեկեղեցիս, եւ ոչ իսկ քար մի փոխել: Շինեաց զկնի երկուց ամաց եւ ՚ի բերդն Արզնոյ զվանս տիրամօրն` որ կոչեցաւ բարձր Աստուածածին. բազմացոյց նաեւ զսպասս եւ զզարդս եկեղեցեացն Միջագետաց. էառ եւ հրաման համարձակ պաշտել անդ զքրիստոնէութիւն. եւ եբարձ զհարկս յեկեղեցականաց, յորմէ նեղեալ էին յոյժ առաջնորդք:
       Եւ քանզի յայնմ ժամանակի ՚ի քաղաքին Ամդայ ոչ թողացուցանէին այլազգիք տանիլ դագաղաւ զմեռեալս քրիստոնէից, այլ` տային ածել ընդ քարշ, սա ինքն Մկրտիչ վարդապետ աղաչեալ զՕթման ամիրայն` էառ հրաման բառնալ դագաղաւ: Արար եւ այլ բազում նպաստս քրիստոնէից, եւ եցոյց բազում ողորմութիւն առ աղքատս. եւ մանաւանդ առ գերեալս. որոց զբազումս. գնէր արծաթոյ ՚ի ձեռաց այլազգեաց. եւ զայլս խնդրէր յամիրայից եւ ազատէր, եւ զբազումս տայր յափշտակել ՚ի ճանապարհի` ձեռամբ սպասաւորաց իւրոց, որք էին արք ուժեղք: Զայսմ ամենայնէ երկար գրէ Աստուածատուր եպիսկոպոս ժամանակակից` քեռորդի Յակոբայ վարդապետի Յովսանանց: Այլ զՆաղաշայ ունիմք յիշել եւ ՚ի յաջորդ գլուխդ:
       բ. Նստէր ՚ի սմին ժամանակի ՚ի Վան որդի Սքանտարայ Արալի անուն այր անողորմ. որ եւ բազմոք տառապեցոյց զհայս եւ զայլազգիս հարկապահանջութեամբ. եւ զրկողութեամբ. զոր ոչ եւս կարացեալ բառնալ բնակչաց գաւառին` բողոքեցին առ հայր նորա Սքանտար` որ նստէր ՚ի Վաղարշակերտ: Եւ նա կոչեաց զԱրալի գալ առ ինքն. իսկ Արալի երկուցեալ ՚ի հօրէ իւրմէ` անկաւ առ տէրն Շամախու` որոյ անուն էր Խալիլ Ուլլահ` որդի շեխ Իպրահիմայ: Այլ Խալիլ քանզի թշնամութեամբ էր ընդ տանն Սքանտարայ` ըմբռնեալ զԱրալի` ետ տանիլ` ՚ի Խորասան առ Շուհռուհ խանն:
       Զայն իբրեւ իմացաւ Սքանտար` դառնացաւ յոյժ. եւ վաղվաղակի գունդ կազմեալ` խաղաց զօրու ծանու յերկիրն Շամախու. եւ ապականեաց հրով եւ սրով զաշխարհն հնգետասան աւուրց ճանապարհաւ. եւ վանեալ զԽալիլ ՚ի սահմանաց անտի` դիմեաց մինչեւ ՚ի Դարբանդ. Եւ գտեալ յայնոսիկ կողմանս զիշխան ոմն իւր անուանակից` Սքանտար կոչեցեալ` նորա առաջնորդութեամբ էանց ընդ դուռն Ճորայ. եւ աւերեաց զբազում աշխարհս. եհար զլեռնականս եւ զդաշտականս. եւ տարի մի ողջոյն յամեալ անդ` սրախողխող կորոյս զանհամար ոգիս. եւ ՚ի դառնալ իւր` ետ հատանել զգլուխս երեք հարիւր վաթսուն մոգուց, կամ օրինագիտաց նոցա. եւ բարձեալ ՚ի վերայ գրաստուց` եբեր ընդ իւր յաշխարհն Սիւնեաց արիւնաշաղախս եւ հոտեալս: Եւ զի ոմանք ՚ի զորաց նորա գերեալ էին զերեսուն ոգիս ՚ի Հայոց ընդդէմ կամաց Սքանտարայ, քահանայ ոմն Յակոբ անուն եկեալ ՚ի Շամախոյ` մատոյց աղաչանս եւ ընծայս Սքանտար. եւ զերծոյց զնոսա:
       Այլ ՚ի հեռանալ Սքանտարայ յաշխարհէն Հայոց` զեղան ազգք մարաց ՚ի լերանց եւ ՚ի բլրոց ՚ի վերայ քաղաքաց Տուրուբերանոյ եւ Վասպուրականի. եւ ասպատակութեամբ քանդէին զաշխարհն. ընդ որս եւ իշխան ոմն յազգէ թուրքաց Փիլալի` շրջեալ ՚ի կողմանս Արճիշոյ եւ Արծկէոյ` կողոպտեաց զբազումս եւ սպան զոմանս ՚ի Հայոց: ՚Ի գիւղն գերիշատ կոչեցեալ` կալաւ զտանուտէր մի երեւելի` Մկրտիչ անուն. եւ յետ առնլոյ զինչս նորա` փակեաց զնա ՚ի տան հանդերձ որդւովք եւ ամենայն ընտանեօք. եւ այրեաց հրով: Սպան եւ յԱսպիսակ գեղջ զայլ իշխան մի բարեպաշտ Յովհաննէս անուն. կալեալ եւ զԱրիստակէս զեղբայր Թովմայի Մեծոբեցւոյ` խորովեաց ՚ի հուր:
       գ. Իսկ իշխանն Շամախու Խալիլ` փախուցեալ անկաւ առ Շահռուհ հանդերձ մեծամեծօք իւրովք. եւ պատմեաց նմա զամենայն զոր արար Սքանտար : Եւ Շահռուհ անհամար զօրօք ՚ի Խորասանայ, եւ եկն ՚ի Սուլտանիէ. եւ առաքեալ պատգամաւորս առ Սքանտար` կոչեաց զնա գալ այնուհետեւ ՚ի հնազանդութիւն: Եւ յետ սպասելոյ զաւուրս քառասուն` իբրեւ ետես թէ նա ոչ գայ, խաղաց յաշխարհն Հայոց. եւ անցեալ ընդ Երասխ` եկն ՚ի Սիւնիս, եւ պաշարեաց զԵրնջակ, ուր էին ընտանիք եւ արքունիք Սքանտարայ, այլ Սքանտար չէր անդ: Յայնժամ որդի Սքանտարայ Շահուբաթ եւ մայր նորա` որք էին ՚ի քաղաքի անդ, խորհուրդ արարեալ` առաքեցին դեսպանս հանդերձ պատարագօք առ Շահռուհ. եւ խոստացան նմա սպանանել զՍքանտար` եթէ դէպ լիցի որսալ զնա:
       Իսկ Սքանտար լքեալ ՚ի զօրաց իւրոց` մեկնեցաւ հարիւր յիսուն արամբք, եւ գնաց ՚ի Կոգովիտ. եւ դադարեալ զաւուրս ինչ ՚ի գիւղն Արծափ, ժողովեաց անդ զօրս երեք հազար հեծելոց. եւ դիմեաց գնալ ՚ի Կարին: Իբրեւ ազդ եղեւ գալուստ նորա Օթմանայ ամիրային Միջագետաց` որ տիրէր միանգամայն եւ Եզնկայու, ել ընդդէմ նորա քսան հազարաւ: Իսկ Սքանտար երեք հազար հեծելովք յարձակեալ ՚ի վերայ նորա` եհար եւ սպան զնա եւ զորդի նորա զՊայազիտ. եւ կոտորեաց ՚ի զօրաց նորա` ոգիս իբր եօթն հարիւր. եւ զմնացեալս տարաւ հալածական. յորոց կալեալ զհարիւր քաջ զօրականս` ետ խողխողել: Եւ պայազատեաց զիշխանութիւն Միջագետաց երէց որդի Օթմանայ համզա ՚ի յԱմիդ:
       ՚Ի մեկնիլ Սքանտարայ յաշխարհէն Սիւնեաց` եղբայր նորա Ջահան եկն առ Շահռուհ. եւ ազդ արարեալ նմա` թէ Սքանտար դիմեալ գնայ ՚ի կողմանս Կարնոյ` յորդորեաց զնա` զօրս արձակել զկնի նորա: Եւ Շահռուհ առաքեաց վաղվաղակի զորդի իւր զՋոնկա ՚ի վերայ Սքանտարայ երեսուն հազար արամբք. եւ ինքն կացեալ այլ եւս աւուրս քանի մի ՚ի Սիւնիս` կարգեաց վերակացու աշխարհին զեղբայրն Սքանտարայ զՋահան, անուանեալ զնա Ջահանշահ. եւ ելեալ անտի գնաց ՚ի Խորասան:
       Իսկ Ջոնկայ հասեալ մօտ ՚ի սահմանս Կարնոյ հանդերձ զօրօք իւրովք, եւ տեսեալ զդիակունս անկելոցն` զորս կոտորել էր Սքանտար` զահի հարաւ. զի չեւ էին անցեալ աւուրք երեք յետ պատերազմին` յորժամ եհաս ՚ի տեղի անդր Ջոնկա. եւ զօրք նորա յերկիւղի լեալ ոչ իշխէին դիմել յառաջ. իսկ Ջոնկայ խրախոյս տուեալ մղեաց զնոսա յառաջ. եւ գիտացեալ` թէ բանակեալ է Սքանտար մօտ ՚ի յԱղշար կամ յԱքշէհիր քաղաք, դիմեաց անդր: Այլ Սքանտար խոյս տուեալ` չոգաւ ՚ի Կապադովկիա, եւ էանց յԵւդոկիա քաղաք` որ է Թօխաթ, ուր կային բազումք ՚ի ծանօթից եւ յազգականաց նորա. եւ եգիտ անդ պատիւ յիշխանաց տեղւոյն. եւ Ջոնկա դարձաւ յետս առ հայր իւր:
       դ. Այլ ՚ի հասանել գարնան` գումարեաց Սքանտար զօրս` ուրոյն ուրոյն յայլեւայլ գունդս` հազար մի աստ` եւ հազար մի անդ. եւ ժամադիր եղեւ ընդ նոսա ժողովիլ յեզր Ալիս գետոյ. եւ ՚ի հասանել պայմանեալ պահուն` եկին անդր քառասուն հազար սպառազէնք. զորս առեալ Սքանտարայ դիմեաց ՚ի վերայ գիւղից եւ քաղաքաց` յորոց պատիւ գտեալ էր. եւ ոչ խնայեալ ՚ի նոսա անցոյց բազում չարիս ընդ նոսա, եւ եկն ՚ի Սեբաստիա:
       Բայց յորժամ լուան գիւղականք կողմանցն Սեբաստիոյ զգալուստ Սքանտարայ` առ հասարակ մեկնեալ ՚ի բնակութենէ իւրեանց` ապաւինեցան յամուր քաղաքս եւ յանմատոյց վայրս: Էր մօտ Սեբաստիոյ եւ այր մի մեծ` (այսինքն է Մաղարայ ), յոր մտին բազմութիւնք յոյժ արանց եւ կանանց` ամենեքին հայք` յահէ բռնաւորին: Զայս գիտացեալ նորա` եկն եւ նստաւ մօտ յայրն, եւ սուտ երդմամբ պատրեալ զնոսա եհան անտի. եւ գերեալ զկանայս եւ զմանկունսն` սկսաւ չարչարել զարս` պահանջելով ՚ի նոցանէ բազում ինչ. եւ նոքա զոր ինչ կարացին տալ` ետուն նմա. այլ նորա ոչ շատացեալ` մատնեաց զնոսա ՚ի տանջանս. զոմանս էարկ ՚ի հուր, եւ զոմանս մատոյց ՚ի հարուածս գանից: Եւ առեալ զմնացորդս նոցա ընդ իւր հանդերձ գերելովք` պատրաստեցաւ գնալ ՚ի Խարբերդ: Եւ յանցուցանել զնոսա առ Տիւրիկէ քաղաքաւ` որ է Տիպրիկ, հայք բնակեալք ՚ի նմա առեալ ՚ի ձեռս բազում ինչ` եկին առ Սքանտար. եւ տուեալ նմա զգինս գերելոցն` ազատեցին զնոսա, այլ ոչ զամենեսին վասն զի այնչափ ինչ պահանջէր բռնաւորն` զոր անհնար էր վճարել:
       Եկեալ Սքանտարայ ՚ի Խարբերդ` իբրեւ ետես` թէ բնակիչք երկրին ոչ ընկալան զնա սիրով, հրաման ետ զօրաց իւրոց ` սրով եւ հրով ապականել զերկիրն. բայց խնայեալ ՚ի Հայս` վարեաց զնոսա ՚ի գերութիւն. եւ դիմեալ անտի ՚ի Դերջան գաւառ, որչափ հայս եգիտ անդ` զամենեսին եհան անտի հանդերձ կահիւք եւ կարասեօք եւ ամենայն տամբ իւրեանց ` տանիլ յաշխարհն Արարատայ եւ Սիւնեաց: Եւ քանզի ձմեռն դառնաշունչ ՚ի վերայ կայր` վտանգեցան յոյժ հայք որք վարեալ լինէին յԱրարատ. եւ յերրորդումն աւուր ելանելոյ նոցա ՚ի ճանապարհ` եկն ձիւն սաստիկ, եւ ՚ի գիշերին յայնմիկ հնչեաց դժնդակ հողմն հիւսիսոյ, եւ տիրեաց ցուրտ անհնարին. յորմէ նեղեալ յոյժ Հայոց` աղաղակէին եւ կոծէին, եւ միմեանց գիրկս արկեալ լային. եւ բազմաց շնչասպառ լեալ եւ սառուցեալ մեռանէին. եւ եղեն թիւք մեռելոց անդ աւելի քան զեօթն հարիւր: Եւ որք վերակացուքն էին նոցա, հատեալ զականջս սառելոցն` տարեալ ցուցին Սքանտարայ. եւ բռնաւորն արհամարհելով ասէ. ինձ զի՞ փոյթ է, Աստուած արար. թո'ղ չտայր զդոսա ՚ի ձեռս իմ, եւ չտեղայր ձիւն ՚ի վերայ:
       Հասեալ ապա Սքանտարայ յԱրարատ` կէս մի անդ բնակեցոյց ՚ի Հայոց` զորս եբեր. եւ կէս մի յաշխարհին Սիւնեաց: Ժողովեալ ապա զայլ եւս զօրս` դիմեաց ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ Ջահանշահայ: Եւ ընդդէմ նորա Ջահանշահ. եւ զօրքն Սքանտարայ թողեալ զնա յարեցան ՚ի զօրս Ջահանշահայ. եւ Սքանտար մազապուրծ փախուցեալ անկաւ սակաւ արամբք յամրոցն երնջակ, եւ արձակեաց վաղվաղակի հրեշտակս առ ամիրայն Եգիպտոսի` տալ ինքեան ձեռն օգնականութեան. եւ նա առաքեաց ՚ի կողմանցն Ասորւոց եւ Պաղեստինոյ զօրս վաթսուն հազար արանց:
       Իսկ Ջահանշահ եկեալ պաշարեաց զամրոցն` զամիսս իբր վեց. եւ ոչ գիտէր թէ ամիրայն Եգիպտոսի առաքեալ է զօրս: Էր յամրոցի անդ որդի Սքանտարայ Շահուբաթ. եւ սա միաբանեալ ընդ մօր իւրում` էառ ընդ իւր արս տասն, եւ մտեալ գիշերի ՚ի սենեակ հօր իւրոյ Սքանտարայ` մինչդեռ ՚ի քուն էր` արբեալ ՚ի գինւոյ, խողխողեաց զնա յանկողնի իւրում, յամի 1437. ՊՁԶ. եւ բարձաւ չարն ՚ի միջոյ. եւ դարձաւ Ջահանշահ ՚ի տեղի իւր ՚ի Դավրէժ: Այլ զօրք ամիրային Եգիպտոսի հասեալ յԵկեղեաց գաւառ, եւ լուեալ անդ զմահ Սքանտարայ` ասպատակեցին աստ եւ անդ` եւ դարձան յաշխարհ իւրեանց: Իսկ Շահռուհ մեծ խանն Խորասանայ` թագաւորեցոյց զորդի իւր Ուլուխբէկ Ամիրզայ ՚ի Սմրղանտ. եւ նա քանզի թշնամի էր քրիստոնէից` բազմօք ջանացաւ դառձուցանել յօրէնս իւր զքրիստոնեայս եղեալս ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Սմրղանտ` զնեստորականս եւ զյակոբիկս, եւ զհայս վարեալս անդ գերութեամբ. իսկ որք ոչն դարձան` զոմանս խեղդամահ կորոյս, եւ զոմանս աքսորեաց. եւ ոչ եթող զոք քրիստոնեայ անուամբ ՚ի քաղաքի անդ:
       ե. Յայսպիսի դառն ժամանակի մի միայն էր մնացեալ մխիթարութիւն ազգիս Հայոց` Պելգինէ որդի Սմբատայ Ուռպելեանց. զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխ Բ . երես 443: Տիրէր սա ՚ի վերին կողմն Սիւնեաց աշխարհին` եւ ՚ի միում մասին Կապանոյ` (այսինքն Աբանդայ, որ է Սղնախ ). եւ էր ինքն աներ արքային Վրաց Ալեքսանայ կամ Աղեքսանդրի` որդւոյ Գորգեայ. եւ ունէր ՚ի սահմանս տէրութեան իւրոյ զբազումս յազգէ Հայոց` աւելի քան զվեց հազար տանց, զորս եւ խնամէր ամենայն զգուշութեամբ. եւ որք միանգամ փախուցեալ գնային յերկիր նորա, պաշտպան լինէր նոցա եւ դարմանէր զնոսա ՚ի ժամանակս Սքանտարայ, ընդ որում վարէր հնարիւք: Տուեալ էր նմա եւ թագաւորն Վրաց յաշխարհէ իւրմէ զքաղաքն Լոռէ. բայց յետոյ կալաւ նա ՚ի սրտի նախանձ առ Պելգինէ, եւ կասկածէր` թէ գուցէ ժողովեսցին առ նա ազգ Հայոց` որք կային յաշխարհին Վրաց ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս, մանաւանդ ՚ի Շամշուդէ, ուր բնակէին իբր քսան հազար հայք: Արդ` իբրեւ առաւելաւ եւ սաստկացաւ կասկած սրտի նորա` խորհեցաւ սպանանել զայրն երեւելի զՊելգինէ. մանաւանդ զի նաեւ իշխանք իւր նախանձաբեկ լեալ ընդ գործս եւ ընդ փառս Պելգինեայ` գրգռէին զթագաւորն յայն եղեռն: Գտեալ ապա թագաւորին զմի ոմն ՚ի Հայոց` որում անուն էր Ամնադին` ծանօթ եւ մտերիմ Պելգինեայ, խոստացաւ նմա պարգեւս բազումս, եթէ սպանցէ զՊելգինէ: Գնացեալ առ նա նենգաւորն , եւ գտեալ պարապ` արբոյց նմա դեղ մահու: Իբրեւ զգաց զայն Պելգինէ, խնդրեաց դեղթափ. այլ ոչինչ օգտեալ` աւանդեաց զորդին, ՚ի թուին Հայոց ՊՁԷ. եւ տարեալ թաղեցին զնա առ հօր իւրում Սմբատայ եւ եղբօր իւրում Ստեփաննոսի եպիսկոպոսին Ստաթեւու: Եւ եղեւ սուգ մեծ ազգին. զի որպէս ասացաք` նա միայն մնացեալ էր յերեւելի իշխանաց Հայոց իբրեւ ճիռ յողկուզաց հարելոց ՚ի կարկտէ. եւ մնաց նորա եղբայր մի Մնաշահ անուն` այր անպիտան եւ անարգ, եւս եւ որդի մի տասնամեայ: Իսկ զանօրէնն Ամնադին կալեալ Հայոց` ծայրակտուր արարին յոտից եւ ՚ի ձեռաց:
       Այլ թագաւորն Վրաց Ալէքսան կամ Աղեքսանդր` որ ետ գործել զայս չարիս ընդ Պելգինէ, յետ տարւոյ միոյ հարաւ չարաչար կեղովք, եւ ոչինչ օգտեալ ՚ի բժշկաց` հաշէր եւ մաշէր ՚ի տան իւրում: Սոյն այս Աղեքսանդր թէպէտեւ էր յայնժամ ընդ հնազանդութեամբ Ջահանշահայ իշխանին Դավրիժոյ, բայց յայն ամենայն ոչ յղեաց առ նա հարկս, եդեալ ՚ի մտի ոչ եւս հնազանդիլ նմա: Առաքեաց առ նա Ջահանշահ հետզհետէ դեսպանս խաղաղութեան. եւ նա անարգանօք դարձոյց զնոսա յետս. որով յանհնարինս ցասուցեալ Ջահանշահայ` էառ իւր առաջնորդ զիշխանն Արտաւիլայ, եւ եկն անհամար բազմութեամբ յաշխարհն Վրաց յաւուրս Սրբոյ Զատկին. եւ զորս միանգամ եդիտ ՚ի բացի` վարեաց ՚ի գերութիւն, եւ զմեծամեծս սպան. եւ եկեալ պաշարեաց զքաղաքն Շամշուդէ, եւ էառ զայն:
       Իսկ թէ զո'րպիսի գործս աղետից գործեցին անդ զօրք նորա ընդ Վիրս եւ ընդ Հայս, դա'ռն է յոյժ լսել. յառաջ քան զմտանել ՚ի քաղաքն` հազար վեցհարիւր վաթսունեւչորս մարդոյ գլուխս հատին արտաքոյ. եւ նոքօք ամբարտակ մի կանգնեցին հանդէպ քաղաքին. եւ զվաթսուն եկեղեցականս եւ իշխանաւորս առ դրան քաղաքին իբրեւ զոչխարս զենին: Իսկ ՚ի մէջ քաղաքին սպանին երեքհազար ոգիս պէսպէս տանջանօք մահու. զոմանց զգլուխս ջախջախեալ խորտակեցին, եւ զոմանս ՚ի չորս ճեղքեցին. զոմանս ուրացուցեալ նախ ՚ի հաւատոցն` առ ժամայն խողխողեցին. եւ զբազումս` որք արութեամբ սրտի զՔրիստոս դաւանէին, կտտամահ տանջանօք կորուսին: Եւ յետ բազում հարուածոց` զինն հազար եւ չորս հարիւր ոգիս ՚ի գերութիւն վարեցին. թո'ղ զայնոսիկ` զորս արտաքոյ գտեալ գերեցին:
       Դիմեալ անտի ՚ի Տփխիս` աւերեալ քանդեցին զեկեղեցիս. արշաւեալ ապա եւ յայլ տեղիս` բազում աւերմունս գործեցին, եւ մտեալ ՚ի մայրիս եւ ՚ի ծերպս եւ ՚ի ծակս վիմաց, եւ գտեալ ՚ի նոսա գաղեալ զմարդիկ զայր եւ զկին` քարշեալ տարան, եւ զայլ եւս անհամար ոգիս գերեալ` ելին ՚ի Վրաստանէ. եւ անցեալ ընդ Հայաստան` գնացին յաշխարհ իւրեանց. եւ ապա սփռեալ ՚ի զանազան տեղիս` վաճառեցին այլազգեաց զգերիսն: Նաեւ Հայոց կամէին վաճառել, բայց ոչ գտաւ ոք ՚ի նոցանէ` որ կարասցէ գնել. զի գրեթէ ամենեքին առ հասարակ աղքատացեալ էին, եւ հազիւ զկերակուր իւրեանց գտանէին: *«Յայնքան աղքատութիւն անկեալ կամք (ասէ Թովմա Մեծոբեցի ) ամենայն ազգս, քաղաքք եւ գիւղք, վանք եւ անապատք, զի մի քաղաք եւ մի գիւղ գերի մի գնել ոչ կարէ վասն դառն աղքատութեան եւ տառապանաց. այլ` սուգ եւ ողբ ՚ի բերան առեալ առաւել աղիողորմ դառնութեամբ եւ լալագին հեծեծանօք լամք եւ ողբամք զկորուստն մեր. զի անմեղ մանկունք, եւ արեամբն Քրիստոսի գնեալ գառինք եւ ժողովուրդք եւ անարատ հարսունք մատնեալք բռնաւորաց, եւ անկեալ ՚ի մէջ համատարած բազմութեան այլազգեաց, իսպառ կորեան. եւ ոչ ոք է` որ օգնէ, եւ ոչ` որ ՚ի թիկունս հասանէ»:
       Յետ այսորիկ եդ Ջահանշահ խորհրդով ուսուցչին իւրոյ հարկս ծանունս ՚ի վերայ ամենայն Հայոց, եւ այլոց քրիստոնէից, որք էին ընդ իշխանութեամբ իւրով. զի սովին դարձուսցէ զնոսա ՚ի կրօնս իւր. եւ հարկահանք նորա առանց խնայելոյ պահանջելով զհարկսն` անհնարին տագնապ նեղութեան հասուցանէին ՚ի նոսա. որով եւ ութնհարիւր ոգիք ՚ի Հայոց` դարձան յայլազգութիւն յանմխիթար սուգ տառապեալ ազգին: Այլ յետոյ յաղերսել բազմաց առաջի Ջահանշահայ` քաղցրացաւ փոքր մի սիրտ նորա. եւ գթացեալ ՚ի վերայ ազգին` թեթեւացոյց զհարկսն: Սա ինքն Ջահանշահ յետ կարգելոյ ՚ի Շահռուհայ իշխան Ատրպատականի եւ Հայաստանի, եւ այլոց աշխարհաց` կացոյց վերակացու կամ մարզպան Հայոց զորդի իւր Հասան Ալի ՚ի Նախջուան. եւ ընդ ձեռամբ նորա զայլեւայլ կուսակալս յայլեւայլ գաւառս, զորս կոչէին պէկ կամ բէկ` որ է պէյ. որոց մին Աղուպ անուն նստէր ՚ի յԵրեւան: Սոյնպէս եւ ՚ի Վրաստան կացոյց Ջահանշահ վերակացու ընդ իշխանութեամբ մարզպանին Նախջուանայ:
       Պատմէ աստանօր հաննէ վարդապետ. երես 187. եւ 210. եւ 225, թէ առին ՚ի սմին ժամանակի ազգն Վրաց ՚ի ձեռաց Հայոց զտեղին կոչեցեալ Գողգոթա ` ՚ի յԵրուսաղէմ. եւ թէպէտ Մարտիրոս վարդապետ, որ յայնժամ ընդ Եսայեայ պատրիարգին Երուսաղէմի վարէր զիշխանութիւն ՚ի միասին. բազում ջանիւք դարձոյց զայն, բայց կրկին եւս առին նոքա: Եւ ապա նա ինքն Մարտիրոս վարդապետ գնեաց դրամովք զվերնատուն մի ՚ի Սուրբ Յարութեան, եւ արար եկեղեցի. զոր եւ կոչեաց երկրորդ Գողգոթա: Այլ որպէս ասէ նա ինքն Հաննէ, Վիրք` որք յափշտակեցին զայն տեղի, ոչ կարացին վայելել. զի ՚ի մեկնիլ նոցա յԵրուսաղէմէ` առին զայն յոյնք. եւ ապա զկէս նորա լատինք: