Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ձանձրացեալ ժողովրդեան Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի գործոց Յովհաննու վարդապետի Զմիւռնացւոց` ընկեցին զնա ՚ի պատրիարգութենէ, եւ եդին ՚ի տեղի նորա վերստին զՍահակ վարդապետ Եպուչեխցի յերկրէն Ակնոյ: Սա ՚ի սկզբան ՚ի խաղաղութեան կալաւ զժողովուրդն ամս իբր չորս. եւ ապա սկսաւ նորանոր բանս յարուցանել ՚ի վերայ բազմաց, եւ մատնել զնոսա ՚ի բանտ եւ ՚ի ծառայութիւն թիոյ, պատճառելով` թէ ֆռանկացեալ են նոքա, եւ գնան յեկեղեցիս նոցին. եւ այս շփոթութիւն տեւեաց ամս երկու. որոյ վասն բազումք ՚ի Հայոց աղքատացան. եւ բազումք եւս փախեան ՚ի քաղաքէ անտի. եւ ոմանք ՚ի բանտի մեռան, եւ ոմանք եւս ՚ի ծառայութեան թիոյ:
       Եւ իբրեւ կամեցաւ Սահակ վարդապետ առաւել եւս յուզել զայսպիսի խռովութիւնս, ելին բազումք յատեան եպարքոսին` կախեալք զպարանոցաց իւրեանց զթուղթս հարկաց, եւս եւ զշղթայս եւ յաղերս անկեալ առաջի իշխանին` խնդրէին առնել իրաւունս: Հայեա'ց ասեն աղաչեմք, գտանի՞ արդեօք ՚ի մեզ կերպարանք ֆռանկութեան. ո՞չ ահա ստրուկ եմք տէրութեան ձերում. ո՞չ ահա թուղթք հարկաց ստրկութեան մերոյ ՚ի վերայ մեր են. ո՞չ ահա ամենայն ինչ մեր ՚ի ձեռս ձեր է. ապա զի՞ է` զի իբրեւ զֆռանկացեալս յայսչափ վիշտս տառապեցուցանէ զմեզ պատրիարգ մեր. դու դա'տ արա ընդ մեզ. եւ եթէ ունիմք ինչ յանցանս, սպա'ն զմեզ. եւ եթէ անմեղ եմք, թո'յլ արա մեզ հանգչիլ: Զայսպիսի բանս նոցա լուեալ եպարքոսին` հրամայեաց նոցա գնալ ՚ի տունս իւրեանց, եւ կալ յանդորր:
       Իբրեւ գիտաց Սահակ վարդապետ , թէ զայսպիսի ինչ գործեալ են նոքա, ել անձամբ յատեան եպարքոսին. եւ վերստին ամբաստան եղեւ զբազմաց վասն նոյն բանի ֆռանկութեան. այլ ոչինչ անսաց նմա եպարքոսն: Միւսանգամ ել յատեան բազմութեամբ իւրայոցն, եւ մատոյց նամակ ամբաստանութեան առաջի եպարքոսին դարձեալ վասն նոցին իրաց: Եւ եպարքոսն մերժեաց զնոսա յատենէ իւրմէ, եւ սաստեաց նոցա, զի այնուհետեւ մի ' եւս իշխեսցեն ՚ի վերայ այսր իրի ամբաստանութիւն մատուցանել: Եւ այսու պատճառաւ փոքր մի հանգիստ եգիտ ժողովուրդ քաղաքին. եւ սակայն հեռաւոր քաղաքք` ՚ի բազում վիշտս կային ՚ի պատճառս այսր:
       բ. Յայն աւուրսն ՚ի դադարիլ փոքր մի խռովութեան` յուզեցաւ այլ իմն շփոթ ՚ի մէջ պատրիարգին եւ ՚ի մէջ առաջնորդին Թէքիրտաղու: Քանզի պատրիարգն ամբաստանեալ զնմանէ ` ընկէց զնա յառաջնորդութենէ. եւ նորա եկեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` զբազումս ՚ի մեծամեծաց որսացաւ ՚ի կողմն իւր. եւ ելեալ յատեան եպարքոսին` ամբաստան եղեւ զՍահակ պատրիարգէն, թէ նա ՚ի ծածուկ ՚ի ֆռանկութիւն է դարձեալ, եւ ՚ի յորդորելոյ ֆռանկաց ընկէց զիս յառաջնորդութենէ. նաեւ բազում այլ ծանր յանցանս բարդեալ ՚ի վերայ նորա` պարտաւոր եցոյց զնա: Օր սահմանեաց եպարքոսն, զի երկոքին եւս եկեսցեն առաջի իւր, եւ ցուցցեն զիրաւունս իւրեանց. եւ իբրեւ յանդիման եղեն ատենին, պարտաւոր գտաւ Սահակ վարդապետ, մանաւանդ զի բազումք ՚ի ժողովրդոց նեղեալ ՚ի նմանէ` բողոք բարձին վասն բազմադիմի զրկանաց եւ հարստահարութեանց նորա:
       Յաղաղակել անդ Սահակ վարդապետի, եւ բազմութեանն` որ ընդ նմա, սաստեաց ՚ի նոսա եպարքոսն. եւ մերկեալ զնա ՚ի պատրիարգութենէ` աքսորեաց զնա, եւ հրամայեաց ժողովրդեան ընտրել ՚ի տեղի նորա զայլ ոմն: Հրաժարեցան մեծամեծք Հայոց յընտրելոյ զոք, զի ձանձրացեալ էին. իսկ այլք ոչ գիտէին` թէ զո՞ ընտրեսցեն: Էր յայնժամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս աբեղայ ոմն Յովհաննէս անուն Գանձակեցի` այսինքն Կէնճեցի, որ ՚ի հացատունս եւ ՚ի փռատունս բնակէր, որ եւ յոմանց կարծիւր եպիսկոպոս լինիլ` այր խստակեաց. զսա մատուցին հացավաճառքն յԱթոռ պատրիարգութեան. ՚ի մարտի 26: Բայց քանզի բազումք էին` որք զնա ոչ կամէին, այլ` խնդրէին դարձուցանել զՍահակ, ծագեցաւ ՚ի մէջ ժողովրդեան այլ իմն շփոթութիւն: Զայն տեսեալ Յովհաննու ազդ արար իշխանաւորացն Հայոց ժողովիլ ՚ի միասին յեկեղեցի Աստուածածնայ. եւ ՚ի գալ նոցա անդ` եկաց յատենի, եւ խօսեցաւ ընդ նոսա բազում ինչ. եւ զի ունէր նա ճարտարութիւն բանից, ձգեաց յինքն զսիրտ նոցա. եւ յաւել եւս ասել. ես ահա պատրա'ստ եմ հրաժարիլ յիշխանութենէ աստի. միայն թէ լիցի խաղաղութիւն եւ սէր ՚ի միջի, եւ դուք մնասջիք հաճեալ: Եւ նոցա հաւանեալ ընդ նա` վանեցին զհակառակորդս նորա, եւ կացին ՚ի յանդորրու:
       Այլ սակայն տեսեալ պատրիարգին` թէ ուղղափառ որք կաթոլիկն կոչէին` ոչ գան յեկեղեցիս Հայոց. նոյնպէս եւ քահանայք նոցա մեկնեալ ՚ի ժողովրդենէ Հայոց` գնան յեկեղեցիս լատինացւոց եւ պատրիարգեն ՚ի նոսին եւ ՚ի տան եւս, ազդ արար նոցա եւ յորդորեաց զնոսա գալ յեկեղեցի իւր: Ոմանք ՚ի նոցանէ անսացին նմա եւ գնացին. իսկ այլք բազումք ոչ գնային. եւ անկաւ ՚ի մէջ նոցա երկպառակութիւն. զի որք գնայինն` ստիպէին եւ զայլս գո'նէ վասն սիրոյ խաղաղութեան գալ. եւ ընդ հակառակն` նոքա որք ոչ կամէին գնալ, կարգէին ընդ նոսա` թէ ընդ՞էր գնայք դուք յեկեղեցիս Հայոց. եւ սոքա ունէին ՚ի կողմն իւրեանց զքահանայս եւ զեպիսկոպոսունս, եւ առաւել եւս զկրօնաւորս լատինացւոց, որք բազմադիմի խրատուք զգուշացուցանէին` ոչ առնել հաղորդութիւն ինչ ընդ հայս ՚ի հոգեւորս:
       Իբրեւ ետես պատրիարգն, թէ նոքա ոչ անսան ինքեան, խորհուրդ արար ընդ փոխանորդի իւրում` զոր Չիւրիւք Ֆընտըխ կոչէին, եւ մատոյց երկիցս թուղթ ամբաստանութեան առ եպարքոսն. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ պատուհասել զոմանս ՚ի նոցանէ` զի հնազանդեսցին ինքեան . բայց եպարքոսն անտես արար զբան նորա: Առաքեաց ապա պատրիարգն պատգամաւորս առ եպիսկոպոսն լատինացւոց. եւ աղաչեաց զնա` զի խրատեսցէ զքահանայս իւր` մի ' արգելուլ զժողովուրդն ՚ի գալոյ յեկեղեցիս Հայոց. եւ տեսեալ թէ ոչինչ շահի` ձեռն էարկ չարչարել զնոսա:
       գ. Զայս տեսեալ քահանայից ուղղափառաց` ժողովեցան բազմութեամբ առ եպիսկոպոսն լատինացւոց. եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նմա` ասեն. մինչեւ ցե՞րբ իցէ մեզ այսպէս տառապիլ ՚ի պատրիարգէ քաղաքիս եւ թաքստեամբ տագնապիլ. ստասցո'ւք մեզ առանձին եկեղեցի, կամ գոնէ առցուք զմին յեկեղեցեացն Հայոց, եւ անդ կատարեսցուք զպաշտամունս մեր հանգստեամբ. դիցուք եւս մեզ սեպհական պատրիարգ, եւ լիցուք ազատ ամենայնիւ, եւ կացցուք աներկեւան: Եւ այժմ դիւրաւ կարեմք առնել զայս. զի եպարքոսն երեւի լինել ՚ի մեր կողմն. որովհետեւ անտես արար նա զբանս պատրիարգին` որ ընդդէմ մեր էր: Հաւանեցաւ այսմ եպիսկոպոսն Լատինացւոց, եւ այլ եւս հինգ եպիսկոպոսունք Հայոց, եւ ամենեքին իսկ. եւ վճռեցին ՚ի գլուխ տանիլ զիրսն:
       Եւ քանզի պիտոյ էր առ այս բազում ինչ ծախել` հրամայեցին իւրաքանչիւր խոստովանահարց` պատուիրել խոստովանորդւոց իւրեանց, զի վասն այսր իրի արկցեն դրամս ՚ի հասարակաց գանձանակն. որպէս զի մատուսցեն զայնս ՚ի դրունս մեծամեծաց: Եւ եդին ՚ի մէջ իւրեանց բանս հաստատութեան, զի յետ ժողովելոյ զդրամսն` քահանայք եւ ժողովուրդք ելցեն յաղագս այսր յատեան եպարքոսին: Եւ էր բերան ամենայնի սոցա Մելգոն վարդապետ եպիսկոպոս Մամտոյ` այր յաջողակ ՚ի խօսս. որ եւ կամէր` զի ինքն լիցի առաջնորդ եւ պատրիարգ ՚ի վերայ իւրոց առանձինն:
       Մինչդեռ սոքա ՚ի պատրաստութիւն առաջեդեալ գործոյս փութային, պատրիարգն Յովհաննէս Գանձակեցի զգացեալ զայս` փութացաւ գնաց առ եպարքոսն, եւ յայտնեաց նմա զամենայն: Ընդ որ ցասուցեալ նորա յոյժ` պատուիրեաց պատրիարգին` մի ումեք յայտնել ինչ, եւ առաքեաց վաղվաղակի սպասաւորս, եւ կալաւ ՚ի կարգաւորաց անտի զերիս, այսինքն են` Յոհան եպիսկոպոս, Սարգիս եպիսկոպոս Եւդոկիացի, եւ Երեմիա եպիսկոպոս. եւ եդ զնոսա յանծանօթ տեղւոջ ուրեք իբր ՚ի բանտի. զի մի ' գիտասցեն համախոհք նոցա, թէ ո'ւր իցեն. եւ սպասէր տեսանել` թէ զի'նչ ունին նոքա առնել:
       Իբրեւ լու եղեւ այս յականջս Մելգոն եպիսկոպոսին եւ միաբանելոյն ընդ նմա վաղվաղակի ՚ի մի վայր ժողովեալ` խորհուրդ ՚ի մէջ առին. եւ ամենեցուն հաւանութեամբ հաստատեցին` միաբան յոտն կալ, եւ յատեան եպարքոսին ելանել. եւ զպատրաստեալ իւրեանց պատճառս առաջի դնելով յատենի անդ` տալ կատարումն իրաց` զոր խորհեալն էին, եւ զպատրիարգն իսկ ընկենուլ յԱթոռոյ, եւ զայլ ոք դնել ՚ի տեղի նորա: Զայս այսպէս հաստատեալ ՚ի մէջ իւրեանց` ելին յատեան եպարքոսին ոգիք հարիւր. եւ բողոք բարձեալ ասեն. կալաւ պատրիարգ մեր զերիս ՚ի կարգաւորաց մերոց. իսկ թէ վասն ի՞նչ պատճառի, եւ կամ վասն որո՞ց յանցանաց, ոչ գիտեմք. խնդրեմք, զի ո'ւր եւ բանտարկեալ իցեն նոքա. յանդիման լիցին ՚ի ձեր յայս ատեան. եւ եթէ պատրիարգն ունիցի ինչ զնոցանէ ամբաստանութիւն, մեք տացուք վասն նոցա պատասխանի. եւ դու տե'ս զիրաւունս մեր, եւ դա'տ արա ընդ մեզ:
       Իսկ եպարքոսն ետ պատասխանի, եւ ասէ. պատճառ բանտարկելոյ նոցա այս է, զի պատրիարգն յաղագս հաշտութիւն դրամոցն Երուսաղէմի ունի ինչ դատախազել ընդ նոսա . բայց եթէ դուք կամիք տեսանել զնոսա. արարէ'ք` զոր ասեմ. եւ ես ցուցից զնոսա ձեզ: Պատմեցաւ ինձ, թէ այլ եւս երեք ընկերք են նոցա, որք ոչ գտան. գնացեալ ածէ'ք եւ զնոսա առաջի իմ . եւ ես զբանտարկեալսն զայնոսիկ բերից եւ կացուցից ընդ նոսա յատենի. եւ արարից դատ ՚ի մէջ նոցա եւ պատրիարգին, եւ ազատեցից զնոսա: Եւ իբրեւ յանձն առին նոքա բերել, նոյնժամայն հրամայեաց եպարքոսն արգելուլ զնոսա, զի մի ' ոք փախիցէ. մինչեւ էառ յիւրաքանչիւրոց ՚ի նոցանէ երաշխաւորութիւն. եւ ետ գրել զնոսա յանուանէ. եւ ապա արձակեաց զնոսա, պայման եդեալ ՚ի միջի, զի մինչեւ ցերիս աւուրս գտցեն զերեսին եւս, եւ ածցեն առաջի իւր. մին յերից անտի էր Մելգոն եպիսկոպոս Մամտոյ, երկրորդն Յովսէփ վարդապետ, եւ երրորդն տէր Աստուածատուր:
       դ. Եհաս համբաւ այսր յականջս Մելգոն եպիսկոպոսին. եւ մինչչեւ էր ժամանեալ առ նա ժողովրդեանն` զահի հարեալ նորա ղօղեցաւ յանծանօթ տեղւոջ ընդ այլոց ընկերակցաց իւրոց: Եւ ժողովուրդն սկսան որոնել զնոսա աստ եւ անդ զաւուրս երկու. եւ իբրեւ ոչ գտին զնոսա, գայթակղեցան յոյժ ՚ի վերայ նոցա, եւ` զառաջին սէր իւրեանց փոխեցին յատելութիւն ընդդէմ նոցա. զի ասէին ` թէ նոքա էին` որք յորդորեցին զմեզ ՚ի սոյն. եւ այժմ եւ ՚ի ծագել վտանգի` թաքեան, եւ մեք մատնեցաք ՚ի վտանգ. վասն որոյ եւ կային ՚ի մեջ տագնապի, թէ զի'նչ արասցեն. զի ըստ խոստանալոյ իւրեանց` ՚ի վաղիւն տանելոց էին զնոսա առ եպարքոսն:
       Դիմեցին ապա զայրագին առ եպիսկոպոսն լատինացւոց, եւ խստագոյնս խօսեցան ընդ նմա, եւ ասեն. մեք վասն կատարելոյ զհրաման ձեր ելաք յատեան եպարքոսին. եւ այժմ որ առաջնորդն էր այսմ խորհրդոյ Մելգոն եպիսկոպոս` թաքուցեալ է. եւ դու կաս յանհոգս. խնդրեա ' արդ գտանել զնա, եւ տալ ՚ի ձեռս մեր. ապա թէ ո'չ` մատնեմք զքեզ եպարքոսին, եւ զոր ոչ կամէիր տեսանել աչօք` կրես զայն յանձին քում: Երկուցեալ նորա ՚ի բանից աստի` ՚ի յայտ եհան զՄելգոն եպիսկոպոս. զի գիտէր զտեղի թաքստեան նորա: Եւ նա ելեալ արտաքս` եւ եկեալ անդր` սկսաւ յանդիմանել զնոսա. ընդէ՞ր ասէ խոստացայք եպարքոսին տանիլ զիս առաջի նորա, եւ այլն: Եւ նոքա ասեն. ընդէ՞ր ապա դու առաքեցեր զմեզ առ նա ՚ի խնդիր բանտարկելոցն. եւ եթէ չէիր կարող խօսիլ առաջի եպարքոսին, ընդէ՞ր խոստացար մեզ համարձակ խօսիլ եւ վիճել: Եւ յետ բազում բանից առեալ տարան զնա, եւ զերկոսին ընկերս նորա ընդ նմա, զՅովսէփ վարդապետ եւ զտէր Աստուածատուր. եւ կացուցին զնոսա առաջի եպարքոսին. եւ ինքեանք զերծեալ յերաշխաւորութենէ` կացին արտաքոյ սրահի ապարանիցն:
       Հրամայեաց յայնժամ եպարքոսն` որպէս եւ խոստացեալ էր` բերել առաջի իւր զերիս բանտարկեալսն` զՍարգիս եպիսկոպոս, զԵրեմիա եպիսկոպոս, եւ զՅովհան եպիսկոպոս: Եւ իբրեւ գնացին սպասաւորք ատենին ՚ի բանտն` ածել զնոսա, յայնմ վայրի երկու ՚ի նոցանէ` այսինքն Սարգիս եպիսկոպոս, եւ Երեմիա եպիսկոպոս` տեսեալ զվտանգն` յահի մեծի եղեն. եւ անդէն վաղվաղակի ՚ի բանտի անդ հարեալ զգետնի զխոյրս գլխոյ իւրեանց` ուրացան զհաւատս, եւ դարձան յայլազգութիւն: Այլ Յոհան եպիսկոպոս` որ էր մին յերից անտի , ՚ի բաց թօթափեալ զերկիւղ յանձնէ իւրմէ, եւ քաջալերեալ` եկն յատեան եպարքոսին: Եհաս անդ եւ պատրիարգն Հայոց ըստ հրամայելոյ եպարքոսին. եւ ժողովուրդք երկուց կողմանց եւս կացին արտաքոյ սրահի ատենին եւ սպանէին կատարածի:
       Եւ մինչդեռ ակն ունէր Մելգոն եպիսկոպոս, թէ պատրիարգն խօսելոց իցէ վասն հաշուին Երուսաղէմի, ըստ որում ասացեալ էր եպարքոսն, նա անդէն եհան զհրովարտակ թագաւորի, եւ բանս առաջի էարկ եպարքոսին, եւ ասէ. Գիտէ ապաքէն տէրութիւն ձեր, զի ինքնակալ թագաւոր մեր սուլթան Ահմէտ սովին աննահանջելի հրովարտակաւ յանձն արար ինձ զազգս Հայոց` խնամել զնոսա, զգուշանալ ՚ի վերայ նոցա, եւ խրատել, եւ զստահակսն սանձահարել. իսկ սոքա ապստամբեալ ՚ի հրամանէ այսր հրովարտակի` կորզեալ են յիւրեանս զբազումս ՚ի Հայոց. ոչ թոյլ տան նոցա հնազանդիլ ինձ, այլ` այլում ումեք, զոր ինքեանք կացուցեալ են ՚ի քաղաքի աստ իւրեանց գլուխ. ոչ թողացուցանեն նոցա գալ յեկեղեցի իմ, այլ` յեկեղեցի ֆռանկաց. ոչ թողուն զնոսա ` տալ ինձ եւ քահանայից իմոց զտուրս ողորմութեան` որպէս օրէ'ն է. այլ` օտար ազգաց: Եւ արդ` աղաչեմ կամ ա'ռ յինէն զիշխանութիւնս իմ, եւ կամ դու ինքնին նուաճեա ' զդոսա. զի ես ոչ եւս կարեմ:
       Զայս լուեալ Մելգոն եպիսկոպոսի եւ ընկերաց նորա` ապշեցան անդէն. եւ ՚ի դրդել զնա Յոհան եպիսկոպոսի` երաց մելգոն զբերան իւր, եւ ասէ. պատճառն` որոյ վասն մեք ոչ թողումք: Այլ մինչչեւ էր աւարտեալ նորա զբառդ` թողումք, սաստեաց ՚ի նա եպարքոսն, եւ հրամայեաց տանիլ զնա եւ զերեսին ընկերս նորա ՚ի ծառայութիւն թիոյ ՚ի նաւետղն, այսինքն ՚ի Թէրսխանան:
       ե. Եւ իբրեւ հանին զնոսա յերեսաց անտենին, ժողովուրդք պատրիարգին գրոհ տուեալ ՚ի վերայ նոցա` թուքս արձակէին յերեսս նոցա, եւ վա'հ եւ վա'շ կարդային առ նոսա: Իսկ ժողովուրդք միւսոյ դասուն զամօթի հարեալ` կորիգլուխ դարձան ՚ի տունս իւրեանց, նզովս կարդալով այնմ` որ պատճառ եղեւ այսպիսի գործոյ : Իսկ որք մատնեցան ՚ի ծառայութիւն թիոյ, կացին ՚ի նմին ամս ինչ ՚ի մեծ տառապանս. միայն Յոհան եպիսկոպոս զերծաւ անտի. իսկ այլք անդէն մնացեալ` անդ տրորեցան, եւ անդ ՚ի կենաց աստի վճարեցան, այսինքն են Մելգոն եպիսկոպոս, եւ ընկերք նորա:
       Էառ Յովհաննէս պատրիարգ հրաման յեպարքոսէ եւ վասն երկուց ոմանց` որք համախոհ էին Մելգոն եպիսկոպոսի` առաքել եւ զնոսա ՚ի ծառայութիւն թիոյ. որոց մին կոչիւր Մելտոն Պալատցի, եւ միւսն Չախմախ Օղլու . եւ իբրեւ տանէին զնոսա, ուրացաւ Մելտոն եւ զերծաւ. իսկ միւսն մատնեցաւ ՚ի թի, եւ յետ ժամանակաց ծախեալ բազում ինչ` ազատեցաւ անտի:
       Ապա հրովարտակ առեալ պատրիարգին արքունուստ` առաքեաց հրաման յամենայն քաղաքս որք ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց էին` ըմբռնել զայնոսիկ, զորոց կասկածիւր լինել կաթոլիկ. եւ կալան զբազումս. ընդ որս եւ զԱբրահամ վարդապետ զառաջնորդն Տրապիզոնայ յօգոստոսի. 4. զոր եւ բերեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` եդին ՚ի ծառայութիւն թիոյ ՚ի հոկտեմբերի. 12: Կալան եւ ՚ի յԵւդոկիա այսինքն ՚ի Թօխաթ զԳրիգոր վարդապետ, եւ եդին ՚ի բանտի. յորմէ զերծաւ նա յետ սակաւու: Կալան եւ ՚ի Կարին քաղաք զբազումս ՚ի քահանայից եւ յաշխարհականաց, եւ եդին ՚ի կոճեղս. որոց ոմանք մեռան անդէն. եւ ոմանք յետ ժամանակաց զերծան: Սոյնպէս կալան եւ յայլ տեղեաց զբազումս. զորոց մի ըստ միոջէ գրել երկար լինի յոյժ: