Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ռուբէն յազգականութենէ Գագկայ արքային Հայոց Բագրատունւոյ` այր իշխանաւոր եւ հզօր, յըմբռնիլ անդ Գագկայ յորդւոցն Մանտալեայ յոյն իշխանի, զօրմէ պատմեցաք ՚ի նախընթաց չորրորդ գիրս. գլուխ Ծ. փախուցեալ հանդերձ երկու արամբք եւ որդւով իւրով` որում անուն էր Կոստանդին, անկաւ յանծանօթ տեղի ինչ ՚ի սահմանս աշխարհին Կիւլիկիոյ, որ եւ ասի Կիլիկէ. այն է` զոր այժմ այլազգիք Խարամանիա կոչեն. ուր բնակէին բազումք յազգէն Հայոց. որոց յորդոր լեալ` ժողովեաց ՚ի նոցանէ զարս հզօրս եւ կորովիս. եւ հասեալ նոքօք յամրոց մի Յունաց` որ կոչիւր Կօսիտառ, էառ զայն. եւ զկնի սակաւուց տիրեաց եւ դղեկին` որ կոչիւր Բարձրբերդ: Եւ ՚ի դեգերիլ նորա յայնոսիկ կողմանս` իբր լուաւ ` թէ յոյնք եւ որդիք Մանտալեայ սպանին զԳագիկ, տրտմեցաւ յոյժ, եւ երկեաւ մնալ անդէն. վասն որոյ առեալ զարս իւր` ել ՚ի լերինս Տորոսի իբր փախստեամբ յանառիկ տեղիս. եւ դիմեալ ՚ի գիւղ մի կոչեցեալ Կոռոմոզոլ` բնակեցաւ անդ:
       Եւ զի յայնմ ժամանակի բազումք յազգէն Հայոց ժողովեալ էին յայն լերինսն յայլեւայլ կողմանց իբր յապահով տեղի, ընդ որս եւ կրօնաւորք բազումք ՚ի զանազան վանս, եւս եւ մեծն Գրիգոր Վկայասէր, զամենեսին զնոսա յանկոյց յինքն. եւ զօրացուցեալ զձեռս հզօրաց` մերժեաց ՚ի լեռնակողմանց անտի զազգս Յունաց զբնակեալսն անդ. եւ տիրեաց ինքնին սահմանացն այնոցիկ. եւ բազում անգամ մարտ եդեալ ընդ յոյնս` վանեաց զնոսա անհնարին քաջութեամբ. եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ զբազումս. եւ լեալ ինքնագլուխ ինքնիշխան` պայազատեաց զազգ իւր, որք անդ էին: Էր յայնմ ժամանակի եւ Վասիլ իշխան ոմն Հայոց` արի եւ զօրաւոր. եւ սա տիրեալ կողմանցն Քեսնոյ մօտ ՚ի Գերմանիկ` որ ասի Մարաշ, արար բազում գործս քաջութեան ընդդէմ օտար ազգաց. եւ զի գրեթէ միշտ յանկարծ յանակնկալ պահու յարձակէր ՚ի վերայ թշնամեաց, յայն սակս կոչէին զնա Գող Վասիլ. եւ էր սա ձեռնտու մեծին Ռուբենի ՚ի պայազատել զարեւմտեան Հայս` որ ՚ի սահմանս Յունաց:
       բ. Այլ արեւելեան Հայք կային ընդ իշխանութեամբ այլոց. ոմանք Պարսից, եւ ոմանք Սկիւթացւոց. եւ բազումք եւս յարեւմտեայց ընդ տէրութեամբ Յունաց: Եւ քանզի կաթուղիկոսն Հայոց` Գրիգոր Վկայասէր` որպէս ասացաք` ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ էր, Արեւելեան Հայք իբր զրկեալ համարելով զինքեանս յառաջնորդութենէ` գրեցին առ նա, զի կամ ինքնին գնացեալ յԱնի քաղաք` նորոգեսցէ զայն Աթոռ, եւ կամ տացէ հրաման ձեռնադրել կաթուղիկոս զԲարսեղ եպիսկոպոս զԱնեցի զքեռորդի իւր զորդի Վասակայ, զոր նա ինքն ձեռնադրեալ էր առաջնորդ այնր քաղաքի: Ընդ այս խնդիր նոցա հաճեալ Գրիգորի` գրեաց առ նոսա, զի հաւանութեամբ իւրով տացեն ձեռնադրել զԲարսեղ ՚ի ձեռն Ստեփաննոսի կաթուղիկոսին Աղուանից:
       Յայնժամ եղբարքն Բարսղի` հասան եւ Գրիգոր եւ Ապլջահապ հանդերձ հարբն իւրեանց Վասակաւ , եւ այլ եւս իշխանք Հայոց եղելոց յԱնի, հրաման առեալ ՚ի Մանուչէէ յայլազգի իշխանէն` որ էր տէր քաղաքին, գրեցին թուղթ հանդերձ պատարագօք առ թագաւորն Աղուանից Կորիկէ ՚ի քաղաքն Լոռի, եւ առ կաթուղիկոսն Աղուանից տէր Ստեփաննոս` որ նստէր ՚ի Գանձակ. եւ աղաչեցին զնոսա սակս ձեռնադրութեան Բարսղի. որոյ վասն Ստեփաննոս կաթուղիկոս ինքնին եկեալ ՚ի Հաղբատ` անդ ձեռնադրեաց զԲարսեղ` մեծաշուք հանդիսիւ կաթուղիկոս արեւելեան Հայոց. եւ Աթոռ նորա հաստատեցաւ յԱնի: ՚Ի նոյն աւուրս երկոքին այսոքիկ կաթուղիկոսունք` այսինքն Բարսեղ եւ Ստեփաննոս ձեռնադրեցին արհիեպիսկոպոս մայրավանիցն Հաղբատու զՍարգիս աւագերէց արքունի դրան Կորիկէի արքային Աղուանից. եւ հաստատեցին զայն վանք լինել Աթոռ մեծ` տուեալ նմա ընդարձակ թեմս ՚ի վիճակէ երկաքանչիւր կաթուղիկոսաց:
       Զայսու ժամանակաւ յաւուրս կաթուղիկոսութեան Բարսղի ՚ի կայսերութեան Ալեքսի Կոմնենոսի առաջնոյ երեւեցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս հերետիկոս ոմն չար յանծանօթ ազգէ` Նեղոս անուն. որ զմոլորութիւն եւտիքեայ կրկին արծարծեաց, եւ որսաց զբազումս ՚ի կարծիս իւր. եւ իւրով կեղծաւորական գնացիւք ձգեաց ՚ի նոյն եւ զոմանս ՚ի Հայոց եղելոց անդր, յորս երեւելի էին Տիգրան եւ Արշակ. եւ հրդեհ մոլորութեան նորա տարածեցաւ ՚ի քաղաքին: Որոյ վասն ժողովեալ Նիկողայոսի պատրիարգին զեպիսկոպոսունս Յունաց` նզովիւք դատապարտեաց զնեղոս եւ զհետեւօղս նորա: Եւ կայսրն Ալէքս կարծելով` թէ նաեւ այլ Հայք եղեալք ընդ իշխանութեամբ իւրով իցեն ՚ի կարծիս նեղոսի, նեղէր զնոսա. եւ ապա յաւել բռնադատել եւս առ ՚ի դարձուցանել զնոսա գլխովին ՚ի ծէսս Յունաց, եւ կրկին մկրտել, զի ապահով լիցի զնոցանէ. եւ յոչ առնուլ նոցա յանձն` յարոյց սաստիկ հալածանս ՚ի վերայ նոցա. յորմէ եւ ստիպեալ բազմաց` մկրտեցան ակամայ. եւ ոմանք լոկ դրոշմեցան. սմին իրի անկաւ շփոթութիւն մեծ եւ գրգռութիւն ատելութեան ՚ի մէջ Հայոց եւ Յունաց:
       Եւ վասն այսր պատճառի Գրիգոր Վկայասէր ելեալ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ խնդրեաց ՚ի կայսերէ, զի փոխանակ հալածելոյ զհայս միաբանեցուսցէ զնոսա ընդ յոյնս սիրով, խոստացեալ նմա յանձն առնուլ ըստ կարի` զոր ինչ միանգամ ընդունին նոքա: Եւ թէպէտ սովին փոքր ինչ հանդարտեցաւ կայսրն. բայց միաբանութին ոչ յաջողեցաւ. ըստ որում գրի ՚ի գործս ժողովոյն Հռոմկլայու. գլուխ Թ. ուր ասի. *«Եկն եւ Գրիգորիոս վկայասէր առ Ալեքսիոսիւ արքայիւ ՚ի մեծ եկեղեցիդ. եւ ոչ եղեւ հնար միութեան»:
       գ . Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ սպանաւ դաւաճանութեամբ ոմանց` հայկազուն իշխանն Եդեսիոյ Վասիլ որդի Ապուքապայ. այն` որ երբեմն իշխանն էր Մանազկերտոյ յաւուրս Տուղրիլայ արքային Պարսից. եւ զի յայնմ ժամանակի երեւելի էր ՚ի քաղաքի անդ Սմբատ որդի Բագրատայ իշխանին Անւոյ, (զորմէ յիշեցաք ՚ի նախընթաց չորրորդ գիրսդ. գլուխ ԽԷ . ) նմա ետ կայսրն զդքսութիւն Եդեսիոյ. ընդ որ նախանձեալ ոմանք ՚ի Յունաց խռովութիւն մեծ յարուցին ՚ի քաղաքին ՚ի վերայ նորա: Զայն լուեալ Փիլարտեայ իշխանին Անտիոքայ` (զորմէ գրեալ եմք ՚ի նոյն գիրս գլուխ ԽԲ . ) վաղվաղակի եհաս անդր. եւ սուտ բանիւք պարտաւոր ցուցեալ զՍմբատ` կալաւ զնա, եւ զայլ քանի մի իշխանս Հայոց. եւ տարեալ ՚ի Մարաշ քաղաք` կուրացոյց անդ զաչս նոցա. չարչարեալ սպան եւ զիշխան ոմն քաջ, որ կոչիւր Արջուկ. եւ ապա դուքս եդեալ ՚ի քաղաքին Եդեսիոյ զորդի իւր զՎարսամ` մեկնեցաւ անտի, եւ գնաց յԱնտիոք:
       Անդ ՚ի յԵդեսիա էր յայնժամ Յակոբ վարդապետ սանահնեցի` որ եւ քարաբնեցի ասի , այն` որ ետ տուկիծ կայսեր զթուղթ միաբանութեան ՚ի դիմաց ազգին Հայոց, այր լի իմաստութեամբ եւ առաքինութեամբ: Եւ սա ՚ի նմին ամի վախճանեցաւ անդ ՚ի հասակի ծերութեան: Երեւի թէ սորա իցէ ասացեալ յաւուրս կաթուղիկոսութեան Պետրոսի գետադարձի զողորմեայն հանգստեան վառ շարականի, որոյ գլխատառք յօդեն զանունս Յակոբ:
       Իսկ Վարսամ ՚ի գրգռութենէ ոմանց թշնամացեալ ընդ հօր իւրում Փիլարտեայ` կամեցաւ առնուլ ՚ի ձեռաց նորա եւ զԱնտիոք. որոյ վասն գնացեալ միացաւ ընդ ամիրային Իկոնիոյ` այսինքն Ղոնիայու, որ կոչիւր Սիւլէյման. եւ ամիրայն յարձակեալ յԱնտիոք քաղաք` էառ զայն պատերազմաւ ՚ի ձեռաց Փիլարտեայ. եւ Փիլարտոս փախուցեալ անկաւ ՚ի Ջահան գաւառ ՚ի քաղաքն Հոնի, յորում նստէր իբր առանձին կաթուղիկոս Թէոդորոս յաջորդ Սարգսի, զոր կարգեալ էր սա ինքն Փիլարտոս: Եւ ՚ի յամել նորա անդ` այլ ոմն ամիրայ Պօլտաճի անուն` զօրօք բազմօք յարձակեալ ՚ի վերայ` ետ պատերազմ սաստիկ ընդ նմա, եւ նկուն արարեալ զնա` էառ զՋահան գաւառ ՚ի ձեռաց նորա. եւ Փիլարտեայ մազապուրծ զերծեալ` չոքաւ անդրէն ՚ի քաղաքն Մարաշ, ուր եւ կային հայք ոչ սակաւք. եւ նստաւ անդ: Յղեաց անտի Փիլարտոս հրեշտակս առ Թէոդորոս կաթուղիկոս եւ յորդորեաց զնա թողուլ զՀոնի քաղաք Ջահանայ, եւ գալ ՚ի Մարաշ: Եւ յոչ առնուլ նորա յանձն` առաքեալ կոչեաց զՊօղոս վարդապետ զհայր վանացն Վարագայ. եւ ժողով արարեալ քանի մի անձանց` անդ ՚ի Մարաշ, ետ ձեռնադրել զնա կաթուղիկոս Հայոց` յամի Տեառն. 1085. եւ ՚ի թուին Հայոց ՇԼԴ. որով եւ թիւ կաթուղիկոսացն եղեւ չորս. մեծն Գրիգոր վկայասէր ՚ի կողմանս Տորոս լերին. եւ տէր Բարսեղ քեռորդի նորա յԱնի. եւ տէր Թէոդորոս ՚ի Հոնի. եւ տէր Պօղոս ՚ի Մարաշ. եւ ՚ի բազմանալ սոցա` անկան ուրեք ուրեք դոյն ինչ յուզմունք եւ շփոթութիւնք ՚ի մէջ ազգին:
       Զայս տեսեալ Պօղոսի նորոյ կաթուղիկոսի` ոչ բարւոք թուեցաւ նմա կալ այլ եւս յայնմ իշխանութեան. զի էր նա այր խոնարհ եւ խաղաղասէր. վասն որոյ եւ յետ կալոյ ամիսս ինչ ՚ի Մարաշ, թողեալ ամենեւին զայն նոր կաթուղիկոսութիւն` գնաց ՚ի վանս իւր, եւ եկաց անդ: Իսկ Փիլարտեայ գնացեալ ՚ի կողմանս Պարսից ուրացաւ` զՔրիստոս եւ կամելով փառաց հասանել` զրկեցաւ եւ յայնմանէ` զոր ունէր:
       դ. Էր յայսմ ժամանակի ՚ի դրան Ալեքսի կայսեր իշխան ոմն Հայոց յազգէ նախարարութեանց` Բակուրան անուն, այր զօրաւոր եւ ճարտար. որ եւ օգնական լեալ Ալեքսի յառաջ քան զթագաւորել նորա` սիրելի եղեալ էր նմա . որում եւ խոստացեալ էր Ալեքս` յիշխանութիւն մեծ հասուցանել զնա` եթէ նստցի կայսր: Ապա յորժամ յայն պատիւ վերացաւ Ալէքս, ճոխացոյց զԲակուրան իշխանութեամբ: Եւ ՚ի յարձակիլ յայն աւուրս բազմութեան սկիւթացւոց ՚ի վերայ Յունաց, կայսրն Ալէքս գիտելով զքաջութիւն եւ զխոհականութիւն Բակուրանայ` ետ զզօրս իւր ՚ի ձեռս նորա. եւ նիզակակից նմին զայլ ոմն իշխան ՚ի Հայոց անտի Վարազ անուն` երիտասարդ կորովի: Եւ զի բազմութիւն մեծ էր թշնամեաց, ոչ ուղիղ վարկաւ Բակուրան ՚ի վերայ յարձակիլ, այլ` հնարիւք յաղթել. բայց Վարազայ վառեալ ոգւով քաջութեան` յառաջ մղեաց զգունդ իւր. յորմէ ստիպեալ եւ Բակուրանայ` գրոհ ետ եւ նա զօրաց իւրոց. եւ երկոքին միջամուխ լեալ ՚ի թշնամիս անդր` արարին բազում հարուածս, այլ յերկարիլ գործոյն` անկան եւ ինքեանք ՚ի մարտի անդ:
       Յետ այսորիկ ՚ի խաղալ կայսեր պատերազմաւ ՚ի վերայ Հռոբերտոսի դքսին Լոնդոբարտիոյ` եկն յօգնութիւն նմա եւ տէր ամրոցին Լամբրոնայ Օշին մեծ իշխան Հայոց զօրօք իւրովք, (զոր յիշեցաք Դ. 48 եւ 50. որ եւ յԱլեքսիաս գիրսն իբր մականուամբ Ասպետ կոչի ): Եւ եղեւ ՚ի ճակատիլ երկուց բանակաց հանդէպ միմեանց, ել ՚ի կողմանէ Հռոբերտոսի գաղղիացի ոմն բարձրութեամբ ուսոյ քան զամենեսին ՚ի վեր, ունելով գեղարդ ՚ի ձեռին. եւ անդէն ահագին շառաչմամբ եւ դղրդմամբ մտրակեալ զերիվարն` շահատակէր ՚ի մէջ երկուց ճակատուցն: Հայեցեալ ՚ի նա Օշնի ասպետին` ոգիք նորա վառեցան ՚ի սրտի. եւ անվեհեր տէրութեամբ աճապարեալ սուսերամերկ յերիվար` յարձակեցաւ ՚ի դէմս նորա . եւ նա կշռեալ զնիզակ իւր` եհար ընդ կուրծս Օշնի, եւ էանց գեղարդն ընդ զրահ զգեստու նորա, եւ զկայ էառ յոսկերսն, բայց Օշնի առ ոչինչ համարեալ զկարեվէր խոցիլ իւր` եհար սաստկութեամբ ուժոյ զգլուխ նորա սրովն , եւ ճեղքեալ ՚ի բաց ընկէց հանդերձ սաղաւարտիւն. եւ յանկանիլ նորա յերիվարէն ինքն եւս նուաղեալ ՚ի հոսմանէ արեանն` գլորեցաւ յերկիր: Հասեալ ՚ի վերայ զօրացն Ալեքսի` բարձին զՕշին կիսամեռ. եւ ըստ կարի զօրացուցեալ զնա բերին առ կայսրն. եւ կայսրն խանդաղատեալ զնովաւ` հրամայեաց զամենայն դարման մատուցանել նմա, զի թերեւս ողջասցի. եւ ես, ասէ, հատուցից նմա ըստ քաջութեան նորա: Եւ յետ վճարելոյ գործոյ պատերազմին` իբրեւ առողջացաւ Օշին, կացոյց զնա կայսրն իշխան Տարսոնի եւ շրջակայ գաւառացն ՚ի տեղի Սահակայ փեսայի նորին վախճանելոյ, տուեալ նմա միանգամայն եւ պատիւ ազատական իշխանութեան, կոչելով զնա Սեբաստոս կամ Սեւաստոս. մեծարեաց պատուով եւ զեղբայրն Օշնի, որում անուն էր Հալկոմ: Եւ եղեւ որդի այսր Օշնի Հեթում իշխան. յորմէ ծնաւ երկրորդն Օշին, այն է հայր սրբոյն Ներսեսի Լամբրոնացւոյ:
       ե. Երեւելի էր յաւուրս Ալեքսի կայսեր ՚ի դրան արքունի եւ Միքայէլ հայ իշխան Տարոնեցի` որդի Գրիգորի Տարոնեցւոյ, զոր յիշեցաք. Դ. 38. երես 921: Սա բազում հաւատարմութիւն ցուցեալ առ Ալէքս կայսր` հաճոյ գտաւ յոյժ յաչս նորա. մինչեւ կապեալ Ալեքսի ընդ նմա սիրով` ետ նմա ՚ի կնութիւն զերէց քոյր իւր զՄարիամ Կոմնենա. եւ կարգեաց զնա ՚ի պատիւ մեծի աւագութեան` պռոտոսեբաստոս եւ պռոտովեստիարոս անուամբ. եւ ապա անուանեաց զնա նաեւ պանհիւպերսեբաստոս: Եւ եղեն սորին Միքայէլի Տարոնեցւոյ երկու որդիւք` Յովհան եւ Գրիգոր: Յովհան յետ մահու հօր իւրոյ կարգեցաւ ՚ի պատիւ նորուն պռոտոսեբաստոս անուամբ. եւ Գրիգոր զկնի ժամանակաց եղեւ պռոտովեստիարիոս, եւ կացուցաւ արքունի հազարապետ ՚ի Յովհաննէ Պերփեռուժենայ յորդւոյ Ալեքսի յառաջին ամս կայսերութեան նորին յամի Տեառն իբր 1120: Յիշատակին ՚ի գիրս Յունաց եւ այլ երկու հայ իշխանք Տարոնեցիք յազգականութենէ սոցա եւ համանուանք սոցին` Յովհան եւ Գրիգոր: Այս Յովհան եւս կարգեցաւ Սեբաստոս. որ եւ յետ ժամանակաց յամի Տեառն իբր 1145. ՚ի լինել իրիք ժողովոյ ՚ի մէջ Յունաց` նստաւ յատենի անդ առընթեր Կիռմանուէլի կայսեր թոռինն Ալեքսի: Իսկ Գրիգոր կացուցաւ յԱլեքսէ կայսերէ դուքս Տրապիզօնայ. այլ զկնի սակաւուց վտարանջեալ յիշխանութենէ Յունաց` աշխատ արար զնոսա յոյժ. յայնժամ արձակեաց Ալէքս ՚ի վերայ նորա զքեռորդի իւր զՅովհան Տարոնեցի. որ եւ ձերբակալ արարեալ զԳրիգոր` էած եւ եդ զնա ՚ի կապանս բանտի. բայց յետոյ միջնորդեալ առ կայսրն` եհան զնա յարգելանաց, եւ կացոյց յառաջին պատիւն: Զայս Յովհան Տարոնեցի` զորդի Միքայէլի յիշատակէ բազում գովութեամբ եւ Թէոփիլակտոս եպիսկոպոս ՚ի թուղթս իւր. Գ. եւ ԻԶ. եւ ԼԵ. եւ ասէ` թէ արար նա զմեծամեծ եւ զերեւելի գործս քաջութեանց ՚ի կողմանս Եգերացւոց եւ Պոնտացւոց: