Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Մելքիսէթ կաթուղիկոս զերծեալ ՚ի կապանաց, եւ գնացեալ յԷջմիածին, յառաջ քան զամենայն սկսաւ ջանալ եւ հոգալ վասն գտանելոյ դրամս ՚ի վճարել զտուրս հարկին` կամ կապալին, զոր խոստացաւ Շահաբասայ. սմին իրի ելեալ շրջէր աստ եւ անդ յազգս Հայոց: Եւ զի ՚ի շրջիլ նորին` հասին ՚ի հայս նախարարք Շահաբասայ վասն վարելոյ զժողովուրդ երկրին, զորոց գրեցաք այժմ, թողեալ նորա զՀայաստան` գնաց ՚ի վիրս ՚ի Տփխիս քաղաք. յորում կային հայք ոչ սակաւք : Այլ ոչ ինչ կարացեալ առնուլ ՚ի նոցանէ` դարձաւ եւ եկն ՚ի Դավրէժ, եւ անտի գնաց յԱսպահան:
       ՚Ի մտանել ապա թուականութեանս Հայոց յամս ՌԿԸ. յորում լրացաւ առաջին ամենայն վճարելոյ զհարկն արքունի, սահմանեաց Շահաբաս ՚ի ծառայից իւրոց զարս չորս երեւելիս ՚ի վերայ Մելքիսէթիւն հանդերձ սպասաւորօք նոցին, զի առցեն ՚ի նմանէ զսահմանեալ հարկն: Եւ նոցա եկեալ` նեղէին զՄելքիսէթ եւ պահանջէին զդրամսն. եւ զի նա չունէր ինչ ՚ի ձեռին. անհնարին տառապանօք տագնապէին զնա , ո'չ միայն ՚ի պահանջել զդրամս` այլեւ ՚ի խնդրել զկերակուր վասն ինքեանց եւ վասն ծառայից եւ զինուորաց իւրեանց եւ երիվարաց. քանզի այսպէս հրամայեալ էր Շահաբասայ: Սորին աղագաւ ելեալ շրջէր Մելքիսէթ ՚ի մէջ Հայոց. եւ խնդրէր տուրս ՚ի նոցանէ. բայց զոր ինչ եւ ժողովէր, հազիւ կարէր կերակրել նոքօք զպահանջօղսն եւ զծառայս նոցա. զի հանապազ ընդ նմա շրջէին նոքա, եւ ծախք նոցա ծանր էին, եւ օրըստօրէ առաւելուին. եւ չէր նոցա բաւական յաւուրն թուման մի, որ է հինգ զերէմահպուպ ոսկի:
       բ. Եկեալ ապա Մելքիսէթ յԵրեւան` եկաց անդ զաւուրս ինչ. եւ էր ՚ի տարակուսի: Եւ զի յայնմ ժամանակի համբաւ բարելաւութեան Մովսեսի վարդապետի հռչակեալ էր յամենայն տեղիս ՚ի մէջ Հայոց, խորհեցաւ Մելքիսէթ ձեռամբ նորա մեռոնօրհնէք առնել. զի այնու պատճառաւ ժողովեսցին բազումք յԷջմիածին, եւ տայցեն տուրս յոլովս. որովք կարասցէ գտանել դարման առ ՚ի վճարումն պարտուց իւրոց: Եւ իբրեւ ազդարար զայս Մովսեսի, նա հրաժարեցաւ եւ ասէ. զիա՞րդ մարթ է ինձ զայդ առնել. զի չեմ ես եպիսկոպոս. այլ` սոսկ վարդապետ ոք: Բայց քանզի Մելքիսէթ ամենայնիւ կամէր, զի նա կատարեսցէ զհանդէս օրհնութեան մեռանին. բռնադատեալ զնա` ձեռնադրեաց եպիսկոպոս յաւուր աւագ երկուշաբաթու ՚ի վանս անդ սրբոյն Անանիայ առաքելոյն, որ էր ՚ի կողմն մի քաղաքին Երեւանու ՚ի մէջ այգեստանայդ:
       Եւ իբրեւ ել համբաւ ՚ի տեղիս տեղիս` թէ Մովսէս վարդապետ` ձեռնադրեալ է եպիսկոպոս, եւ հանդերձեալ է մեռօնօրհնեք առնել, ժողովեցան բազումք յԷջմիածին յաշխարհականաց եւ յեկեղեցականաց, եւս եւ յոլովք ՚ի Ջուղայեցւոց` որք եկեաք էին յԵրեւան ՚ի պատճառս վաճառականութեան. եւ յետ օրհնութեան մեռոնին յաւուր աւագ հինգշաբաթու` տուեալ ինչ ինչ` գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց: Այլ Մելքիսէթ կաթուղիկոս տեսեալ` թէ ոչ կարաց այնչափ ինչ ժողովել յեկելոց անտի, ըմբռնեցաւ ՚ի վարանս տարակուսի, եւ պաշարեցաւ ՚ի մէգ թախծութեան ոգւոյ, եւ անկաւ ՚ի յուսահատութիւն. եւ ՚ի բաց թողեալ զպատիւ` կաթուղիկոսութեան` ձեռն էարկ գործել զոր ինչ ոչ էր արժան: Եւ նախ` կարծելով թէ յօրհնութեան անդ մեռոնի բազում ինչ ետուն Մովսեսի ժողովուրդք, հնարեցաւ ընդդէմ նորա զայսպիսի ինչ. երեւեցոյց մուրհակ մի պարտուց հարիւր թումանի` գրեալ ՚ի դիմաց Մովսեսի. եւ եհան ՚ի դատաստան առաջի Ամիրգունայ նախարարին, եւ պահանջէր զայն ՚ի Մովսիսէ: Իսկ Մովսէս խօսեցաւ յատենի անդ, եւ ասէ. չի'ք իմ տուել զայդպիսի մուրհակ, եւ ո'չ գիտեմ որո'յ է գրուածդ: Այլ որք էին ՚ի կողմն Մելքիսեթի` զօրագոյնս պնդէին. եւ ՚ի խօսիլ բազմօք յերկուց կողմանց երկարեցաւ վէճն ամիսս երկու. քանզի Ամիրգունա նախարար գութ ունելով ՚ի վերայ Մովսեսի` ջանայր զերծուցանել զնա. վասն որոյ եւ յապաղէր զդատաստան նորա, եւ ոչ անսայր չարախօսաց:
       Իսկ յետ երկուց ամսոց` Սահակ վարդապետ եղբօրորդի Մելքիսէթի` կասկած առեալ, թէ ոչ ծածկի խաբէութիւն գործոյն, էարկ զյանցանսն ՚ի վերայ Համազասպայ եպիսկոպոսի վանացն Հաւուց թառայ ` որ եւ էր առաջնորդ Երեւանայ. զի Համազասպ եւ Սահակ թշնամութեամբ էին ընդ միմեանս: Ուստի եւ ՚ի ժողովիլ նոցա վերստին առաջի ամիրգունայ նախարարին` յառաջ մատեաւ Սահակ, եւ ասէ. մեք այդմ թղթոյ չէաք ինչ գիտակ. այլ սա ինքն համազասպ հնարեաց զայդ, եւ ետ ցՄելքիսէթ. եւ նա կամակից լեալ դմա եհան զայդ յատեան առաջի ձեր: Զայս բան իբրեւ լուաւ Ամիրգունա, ոչ եւս կամեցաւ լսել զայլ ինչ, այլ անդէն պատառեաց զմուրհակն. եւ մերժեաց յատենէ իւրմէ զՄելքիսէթ եւ զհամախոհս նորա, ընդ որս եւ զՀամազասպ եպիսկոպոս:
       գ. Իբրեւ այս իրք այսպէս վճարեցան, տեսեալ Մելքիսէթի` թէ ոչ կարէ բերել ինչ ուստեք ՚ի ձեռս առ ՚ի վճարումն հարկին սկսաւ բռնանալ ՚ի վերայ ազգին. ուստի ճանապարհ արարեալ յայլեւայլ կողմանս ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս հանդերձ հարկահանօք, եւ բարուրանս եդեալ ՚ի վերայ անպարտ անձանց` ՚ի նոցանէ բազում ինչ, ցուցեալ` թէ այսչափ ինչ պարտին սոքա ինձ. վասն որոյ եւ զինուորք հարկահանիցն կալեալ զնոսա. գանէին. եւ զոմանս զոտից կախեալ` բրօք հարկանէին. մինչեւ առցեն ՚ի նոցանէ` որչափ ինչ պահանջէր կաթուղիկոսն. եւ յետ առնլոյ զայն` խնդրէին եւ վարձս վասն իւրեանց աշխատանաց:
       Եւ զի այն ամենայն, զոր առնոյր կաթուղիկոսն, ոչ բաւէր ՚ի վճարել զհարկն, ձեռն էարկ եւ յայլ գործս. իբր զի կաշառս առեալ ՚ի խառնագնաց անձանց` եպիսկոպոսաց եո աբեղայից, երիցանց եւ աշխարհականաց, պահանջէր յայտնի հրաման տայր ոմանց ՚ի նոցանէ առնուլ երկու կանայս. եւ ոմանց թոյլ տայր թողուլ զկանայս իւրեանց. եւ առնուլ զայլս: Դարձեալ եւ այլոց անարժանից ոմանց տայր զքահանայութիւն, եւ ոմանց զեպիսկոպոսութիւն, եւ սփռեալ զնոսա ՚ի զանազան տեղիս` կեղեքէր զժողովուրդն : Ձեռնադրեաց եպիսկոպոս եւ զեղբօրորդի իւր զՍահակ վարդապետ, եւ առաքեաց զնա ՚ի Նախջուան եւ ՚ի Դավրէժ ժողովել զդրամս. որոյ ՚ի գնալն գտեալ զՊօղոս վարդապետ. եւ տեսեալ` թէ պատուի նա ՚ի ժողովրդենէ, եւ քարոզէ զբանն Աստուծոյ համարձակ, եւ շինէ զեկեղեցիս, արգել զնա ՚ի գործոյ անտի. եւ նորա գնացեալ յանապատն Սիւնեաց` եկաց անդ ՚ի լռութեան իբրեւ ամս երկուս. եւ փոխեցաւ առ Տէր. որպէս ասացաք ÿի գլուխ ԺԸ: Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոս առաւել եւս շուարեալ մխեցաւ եւ ՚ի վանորայս. զոմանց ՚ի նոցանէ հանեալ զսեփական վիճակս` ետ այլոց վասն կաշառաց, եւ յոմանց յափշտակեաց զեկեղեցական սպասս եւ զհասս. եւ զամենայն զոր ժողովեաց, ծախեաց ՚ի ռոճիկս անյագ պահանջողացն. եւ ոչինչ յաւելաւ ՚ի վճարել զհարկն: Եւ իբրեւ էանց այն ամ եւս, եւ պարտք հարկացն առաւելան, եւ եղեն երկուհարիւր թուման, առաւել եւս անճարացեալ Մելքիսէթի` ել եւ գնաց ՚ի Վահրապատ. ուր նորոգ էին վարեալ այն տարագրեալ հայք, զորոց գրեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ: Այլ անդ եւս սակաւ օգտեալ` դարձաւ անտի ՚ի Նախջուան, եւ ապա վերստին յԱսպահան. եւ յամենայն ճանապարհորդութեան նորա միշտ ընդ նմա էին հարկահանք եւ ծառայք նոցա եւ զինուորք նոցին. եւ զոր միանգամ ժողովէր Մելքիսէթ. հազիւ կարէր նոքիմբք զպաշար կերակրոյ մատուցանել նոցա, եւ չէր հնար չտալ. զի թագաւորական հրամանաւ պահանջէին նոքա: ՚Ի մտանել ապա թուականութեան Հայոց յամն ՌՀ. եհաս չափ պարտուց հարկացն յերեք հարիւր թուման . եւ Մելքիսէթ մահուչափ տագնապեալ իսպառ յուսահատեցաւ ՚ի հնարից զայն վճարելոյ. եւ պաշարեալ ՚ի բազմադիմի վարանմանց ոգւոյ` մատոյց թուղթ աղաչանաց առ Շահաբաս. ութն հարիւր թուման ծախեալ եմ ասէ ՚ի վերայ հարկահան վերակացուացդ եւ ծառայից նոցա. եւ չունիմ այժմ կարողութիւն այլ եւս կերակրելոյ զնոսա, եւ ուստի է ինձ վճարել նաեւ զչափ հարկացն: Իսկ Շահաբաս արար պատասխանի. ոչ թողացուցից քեզ եւ ոչ իսկ դրամ մի ՚ի հարկաց անտի: Իբրեւ յանհնարինս եմուտ Մելքիսէթ. ել յԱսպահանայ, եւ հարկահանք նորա ընդ նմա. եւ եկն յԵրեւան եւ յԷջմիածին. եւ շրջեալ աստ եւ անդ զամն ողջոյն, որչափ ինչ եգիտ` զայնոսիկ եւս ծախեաց ՚ի պէտս նոցա. եւ ոչ մնաց նմա` ո'չ յոյս գտանելոյ ինչ, եւ ոչ հնար փախչելոյ:
       դ. Ապա այնուհետեւ յառաւելուլ պարտուցն մինչեւ ցչուրեք հարիւր թուման` առաւելեալ եւ նա ՚ի յուսահատութեան` գրգռեաց զպահանջողսն եւ զզինուորս նոցա` բռնաբարել եւ հարստահարել զժողովուրդ երկրին յամենայն տեղիս. ապա թէ ոչ ասէ` ոչ միայն ոչ կարեմ վճարել ինչ վասն հարկին, այլեւ ոչ իսկ կերակրել զձեզ. եւ եթէ կամիք սպանանել զիս, սպանէ'ք. եւ ես զերծայց ՚ի վշտաց իմոց:
       Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի վարանս էր, եկն առ նա հրաման ՚ի Շահաբասայ, զի ՚ի հարկաց անտի` զոր վճարելոց էր յարքունիս, տացէ չորից այնոցիկ հարկահանից զտարեկան արքունի թոշակ նոցա. այսինքն է` էօլէֆէ: ՚Ի գալ այսր հրամանի` գազանացան հարկապահանջքն, եւ սկսան անտանելի տագնապաւ նեղել զՄելքիսէթ. եւ յասել նորա` թէ ոչինչ ունիմ, ձեռն արկին ՚ի ժողովուրդն, եւ տառապեցուցանէին, մանաւանդ թէ խեղդէին զնոսա վճարել զտուրս կաթուղիկոսին եւ ինքեանց. եւ յորս կարէին լինել ձեռնհաս, կողոպտէին զնոսա` որպէս թէ այն իցէ հրաման թագաւորի. եւ կեղեքելով առնուին` որչափ ինչ գտանէին առ նոսա: Եւ յաղագս այսորիկ ժողովուրդք Հայոց անկեալ ՚ի մեծամեծ տուգանս եւ ՚ի նեղութիւնս` լքին մերժեցին իսպառ զՄելքիսէթ, եւ ՚ի բաց կացին ՚ի նմանէ. բայց հարկահանք ոչ թողուին զնա, եւ ոչ տային նմա եւ ոչ ժամ մի դադար հանգստեան:
       Եւ իբրեւ բարձաւ ամենայն ակնկալութիւն Մելքիսեթի ՚ի ժողովել զդրամս ՚ի ժողովրդենէ, գնաց առ այլազգի վաշխառուս. եւ ծանր տոկոսէօք էառ ՚ի նոցանէ դրամս, եւ ծախեաց զայն ՚ի պէտս պահանջողացն. եւ ոչինչ յաւելաւ վասն վճարելոյ զհարկն, որ մօտ էր հասանել ՚ի վեց հարիւր թուման. որով եւ դիզեալ բարդեցան պարտք Մելքիսեթի յերկուց գլխոց եւս` ՚ի հարկաց եւ ՚ի պարտուց վաշխառուաց.
       ե. Տեսեալ ապա Մելքիսեթի` թէ ոչ եւս է նմա հնար զհարկսն վճարել, եւ ոչ իսկ մնաց ինչ ՚ի ձեռին զհարկահանսն կերակրել, եւ ազդ իւր համօրէն մերժեաց զնա, խորհեցաւ տալ զկաթուղիկոսութիւն իւր այլում : Եւ զի որպէս ասացաք ՚ի վերոյ` երեւելի էր յայնժամ Մովսէս վարդապետ` այր սրբակրօն եւ իմաստուն, եկեալ Մելքիսեթի յԵրեւան` ուր նստէր Մովսէս, աղաչեաց զնա յանձն առնուլ զկաթուղիկոսութիւն. ահա ասէ. ազգս Հայոց ՚ի փոքրկանց մինչեւ ՚ի մեծամեծս դարձուցին յինէն զերեսս, եւ հաճեալ են ընդ քեզ. եւ ես ծերացեալ եմ, եւ հարկն արքունի բազմացաւ ՚ի վերայ իմ. եւ արդ` տաց քեզ զԱթոռն Էջմիածնի եւ զկաթուղիկոսութիւն Հայոց. եւ դու արա ' ըստ իմաստութեան քում որպէս եւ գիտես. եւ ինձ տո'ւր միայն զդարման պիտոյիցս ՚ի միում ՚ի վանորէից Հայոց. զի անդ նստեալ վճարեցից զմնացուածս կենաց իմոց: Այլ Մովսէս ամենայնիւ հրաժարեալ` ոչ էառ բնաւ յանձն զկաթուղիկոսութիւն:
       Իբրեւ գիտաց զայս Սահակ եպիսկոպոս եղբօրորդի Մելքիսեթի, ասէ ցնա առանձինն. եթէ դու կամիս հրաժարիլ ՚ի կաթուղիկոսութենէ, ընդէ՞ր խնդրես այլոց տալ զայն, եւ ոչ ինձ. ո՞չ ապաքէն ես եմ ժառանգ քոյ եւ որդի քոյ: Հաճեալ ընդ այս Մելքիսեթի եւ համախոհից նորա` տարաւ զնա զԷջմիածին. եւ ձեռնադրեալ զնա կաթուղիկոս` եբեր յԵրեւան. եւ ետ նմա կոնդակ գրեալ առ ամենայն ժողովուրդս Հայոց` առ ՚ի ծանուցանելոյ ամենեցուն, թէ ինքն հրաժարեալ է ՚ի կաթուղիկոսութենէ, եւ ՚ի տեղի իւր օրհնեալ է զՍահակ:
       Եւ ապա առեալ տարաւ զնա առ ամիրգունա նախարար, որ նստէր անդ յԵրեւան. եւ ծանոյց նմա զամենայն: Եւ ՚ի հաճիլ նորա ընդ այն` խնդրեաց ՚ի նմանէ Մելքիսէթ գրել թուղթ առ Շահաբաս թագաւոր վասն հաստատելոյ զՍահակ յիշխանութեան կաթուղիկոսութեան: Եւ նա ըստ խնդրոյ նորա գրեաց զերկուս թուղթս, զմին առ Շահաբաս, եւ զմիւսն առ որդի իւր Թահմազղուլի նախարար` որ էր ՚ի սպասու շահին. եւ ետ զնոսա ՚ի ձեռս Սահակայ . զի ինքնին տարցի զայնս յԱսպահան: Սոյնպէս եւ Մելքիսէթ գրեաց թուղթ աղաչանաց առ Շահաբաս, եւ ասէ. ես ծերացեալ եմ, եւ չեմ բաւական վարել զիշխանութիւնս. եթէ հաճոյ իցէ տէրութեանդ, խնդրեմ` զի սմա շնորհեսցես զկաթուղիկոսութիւն Հայոց:
       Եւ եղեւ իբրեւ էառ Սահակ զկաթուղիկոսութիւն ՚ի Մելքիսեթէ, եւ հաստատեցաւ իշխանութիւն նորա յԱմիրգունայ նախարարէն, հարկապահանջքն թողեալ զՄելքիսէթ` ժողովեցան առ Սահակ. առ նմա կային եւ ընդ նմա շրջէին, որպէս առնէին ընդ Մելքիսէթ. եւ ընդ նմա գնացին առ Շահաբաս:
       Այլ Մելքիսէթ կաթուղիկոս թէպէտ եւ զերծաւ ՚ի հարկահանից. բայց ոչ զերծաւ ՚ի տոկոսառու պարտատեարց. քանզի ժողովեալ նոցա առ նա` նեղէին զնա յոյժ. եւ պահանջէին զպարտսն, եւ զայնր ամի տոկոսիսն: Իսկ Մելքիսէթ ոչ ունելով ինչ բնաւ հատուցանել` կայր ՚ի տարակուսի. եւ ապա անճարացեալ, զոր ինչ միանգամ եդիտ յԷջմիածին ՚ի սուրբ անօթոց` ընդ որս եւ զաջ սրբոյն Արիստակեայ որդւոյ Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ զաջ սրբոյն Ստեփաննոսի Աղջոց վանաց , առեալ եբեր առ այլազգիս. եւ ՚ի գրաւի եդեալ զայնոսիկ` էառ ՚ի նոցանէ պարտիւք դրամս, եւ ետ վաշխառու պարտատեարց: Եւ գիտացեալ` թէ այնուհետեւ ոչ եւս գոյ նմա հնար զերծանելոյ ՚ի նոր պարտատեարց անտի ÿի լրանալ ժամանակին պայմանելոյ, եւ թէ գուցէ հուսկ յետոյ յոչ վճարիլ արքունի հարկացն ՚ի Սահակայ` պատուհաս ինչ կրեսցէ ինքն ՚ի Շահաբասայ, խորհեցաւ եւ եդ ՚ի մտի ճողոպրել զանձն փախստեամբ:
       Ապա յաւուր միում ՚ի մերձենալ երեկոյի ելեալ յԷջմիածնէ միով սպասաւորաւ ` պատճառելով յԵրեւան գնալ, իբրեւ եհաս ՚ի կէս ճանապարհին դարձոյց զերիվար իւր, եւ գնաց դէպուղիղ յերասխաձոր` յերկիր Սահաթայ` յայնկոյս Երասխ գետոյ. եւ անտի ՚ի Կաղզուան, եւ ապա ՚ի Կարին, եւ անտի ՚ի Կոստանդինուպօլիս : Եւ զի անդ ոչ ընկալան զնա ժողովուրդք տեղւոյն եւ վարդապետք, ել եւ գնաց յերկիրն Պողոնիոյ` այն է Լեհաստան, ՚ի քաղաքն Լէոպօլիս` որ է Իլով. զի կային անդ իբր հազար տունք Հայոց. որք եւ ընկալան զնա պատուով, եւ ցուցին նմա խնամ բազում: Եւ նորա կացեալ անդէն ՚ի Լէոպօլիս զամ մի` ձեռնադրեաց նոցա եպիսկոպոս ընդդէմ կամաց նոցին զՆիկողոս ոմն Թորոսովից. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլուխ ԻԸ. եւ ինքն գնացեալ ՚ի Կամենից ` յետ քանի մի ամսոց վախճանեցաւ անդէն յամի Տեառն 1628. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՀԷ. յաւուր տօնի Յարութեանն Ղազարու. կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ընդ ամենայն մինչեւ ՚ի կաթուղիկոսութիւն Սահակայ ամս լա: Այլ սա ինքն Մելքիսէթ մինչդեռ ՚ի յետին տառապանս էր յին Հայոց, գրեաց յամի 1622. ՌՀԱ. թուղթ խոնարհական առ սրբազան պապն Գրիգոր հնգետասաներորդ. եւ ՚ի միւսում ամի առ յաջորդ նորա Ուրբանոս Ութերորդ, յայտ արարեալ զնեղութիւնսն` զորս կրէր: Սոյնպէս եւ Դաւիթ կաթուղիկոս յառաջ քան զնա ՚ի սկզբան անդ տառապանաց իւրոց գրեաց յամի 1605. ՌԾԴ. թուղթ դաւանութեան եւ հպատակութեան առ սրբազան պապն Պօղոս Հինգերորդ: