Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Հեթում արքայ Հայոց Երկրորդ` յետ կալոյ ՚ի թագաւորութեան ամս իբր Դ. ՚ի ժամանակին` յորում եղեւ առումն Հռոմկլայու եւ գերութիւն աջոյ սուրբ Լուսաւորչին, նեղեալ յոյժ ՚ի հոգոց աշխարհիս. եւ ցանկացեալ վարել զկեանս անզբաղ յաղօթս եւ յընթերցմունս` արար գահակից զեղբայր իւր զԹորոս Երրորդ. եւ զկնի սակաւուց ՚ի նա թողեալ բովանդակ զթագաւորութիւն իւր` առանձնացաւ ՚ի վանս ինչ հանգոյն հաւոյն իւրոյ Հեթմոյ` Մակար անուանելոյ. եւ փոխեալ զանուն իւր` կոչեցաւ Յովհաննէս. զգեցեալ վասն խոնարհութեան զզգեստ կարգի կրօնաւորաց սրբոյն Ֆրանչիսկոսի` Ֆրամիոր կոչեցելոց, այսինքն է փոքր եղբարք. բայց իշխանք Հայոց տակաւին իբրեւ զթագաւոր իւրեանց ունէին զնա. եւ յամենայն դժուարին իրս առ նա դիմէին. մինչեւ ինքն իսկ Թորոս` որ կարգեալ էր յԱթոռ իշխանութեան, ինքնակամ անսայր նմա: Եւ յետ վարելոյ սոցա այսպէս ամս իբր երկու` խորհեցաւ եւ Թորոս հրաժարիլ ՚ի թագաւորութենէ, եւ անդրէն դարձուցանել զայն ՚ի Հեթում: ՚Ի նոյն աւուրս եկն դեսպան ՚ի լատին արքայէն Կիպրոսի` որ թուի լինել Ենրիկոս Երկրորդ` առ Հեթում եւ առ Թորոս, խնդրել զքոյր նոցա զԶաբլուն ՚ի կնութիւն Ամաւրիկոսի եղբօր արքային` կոմսին Տիւրոսի: Եւ նոքա խորհուրդ արարեալ` հաճեցան ընդ այն. ապա եկն Ամաւրիկոս կամ Սիռամարոս փեսայացուն ՚ի Սիս քաղաք. եւ արարեալ անդէն մեծաշուք հանդէս հարսանեաց` պսակեցին ընդ նմա զԶաբլուն, որ եւ ասի Զապիլ` երիցագոյն դուստր Լեւոնի արքայի Երկրորդի. եւ յուղարկեցին զնա պատուով ՚ի Կիպրոս: Եւ ծնան ՚ի Զաբլունայ երեք որդիք, որք յանուանէ յիշատակին` այսինքն են Հենրիկ, Յովհաննէս եւ Գուիտոն. եւ երկոքին սոքա յետ ժամանակաց թագաւորեցին ՚ի Կիւլիկիա. որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ ՚ի կարգի պատմութեանս:
       Այլ ՚ի ժամանակի անդ հարսանեաց` յորում առաջիկայ գտաւ եւ Հեթում` անուանեալն Յովհաննէս, բռնադատեաց զնա ինքն զՀեթում եղբայր նորա Թորոս հանդերձ միաբանութեամբ աւագացն Հայոց, ընդունիլ վերստին զիշխանութիւն թագաւորութեանն Հայոց` եւ նա ակամայ կամօք զիջաւ բանից նոցա: Իսկ զկնի սակաւ աւուրց ոմանք յիշխանաց անտի` որք էին գլխաւոր աւագանի, եւ կոչէին պարոնայք, գրգռեալ ՚ի միմեանց` դարձան ՚ի թշնամութիւն ընդդէմ Հեթմոյ, եւ խորհեցան դաւել զնա ՚ի ծածուկ: Բայց իբրեւ ՚ի վեր ել խորհուրդ նոցա, կամեցաւ թագաւորն մի առ մի հեռացուցանել զնոսա յիւրմէ` եւ կամ կորուսանել. այլ Գրիգոր կաթուղիկոս Անաւարզեցի միջնորդ լեալ հաշտեցոյց զնոսա ընդ արքայի. եւ զի մին ՚ի համախոհից նոցա երեւիւր լինել Սենէսջալ Օշին տէրն Կանչոյ, որ յայնժամ կարգեալ էր գունդստապլ` այսինքն մեծ սպարապետ , ընդ նմին եւ եղբայր նորա Հեթում տէրն Կոռիկոսոյ, որք էին սիրելիք յոյժ կաթուղիկոսին, բազում բանիւք արդարացոյց զնոսա նա ինքն հայրապետն. եւ եցոյց հաստատութեամբ զհաւատարմութիւն նոցա. եւ այսպէս եղեւ խաղաղութիւն ՚ի միջի: Այլ ՚ի նոյն աւուրս մեռաւ Մարաջախտն Հայոց մին ՚ի գլխաւոր զօրավարաց Հեթմոյ միւս Օշին մեծ իշխանն Ասկուռայ բերդի` որդի Կոստանդեայ Լամբրոնացւոյն. եւ պայազատեաց փոխանակ նորա որդի նորին Սմբատ մարաջախտ հրամանաւ արքային Հեթմոյ: Դէպ եղեւ վախճանիլ ընդ այն ժամանակս եւ կաթուղիկոսին Ասորւոց Արեւմտեայց` որ նստէր ՚ի Կիւլիկիա. եւ յաջորդեաց յԱթոռն հայր վանիցն Գաւիկաթայ` Բարզումա, եւ անուանեցաւ Իգնատիոս. եւ Հեթում արքայ Հայոց հաստատեալ ըստ սովորութեանն հրովարտակաւ իւրով զկաթուղիկոսութիւն նորա` անուանեաց զնա Միքայէլ. ըստ որում գրի ՚ի կարգս պատրիարգացն Ասորւոց առ Ասսեմանեայ. Բ. 42: Եւ թէպէտ ամենայն կաթուղիկոսունք Ասորւոց արեւմտեայց` ՚ի նստիլ իւրեանց` հաւանութեամբ արքային Հայոց հաստատէին յԱթոռ իշխանութեան, բայց յայս նուագ առաւել իմն եւս եղեւ, յորոյ ՚ի նշան փոխեաց Հեթում զանուն նորա. եւ վասն այսորիկ իսկ պատշաճ թուեցաւ մեզ յիշել աստ:
       ՚Ի սմին ժամանակի մեռեալ էր Արղուն խան թաթարաց, եւ թագաւորէր ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Քեղաթուն կամ Քայիկաթ խան. այլ յետ տիրելոյ նորա ամս իբր չորս ` յարեաւ պայտուն ոմն իշխան Թաթարաց որդի Թարղատայ որդւոյ Հուլաւայ, եւ սպանեալ զՔեղաթուն` էառ ինքն զիշխանութիւն արեւմտեայց: Զայսոսիկ լուեալ Հեթմոյ` կամեցաւ գնալ առ Պայտուն, եւ հաստատել ուխտ խաղաղութեան ընդ նմա: Այլ քանզի Ղազա կամ Ղազան որդի Արղունայ յարուցեալ էր ՚ի պատերազմ ընդդէմ Պայտունաց, առաքեաց Պայտուն հրեշտակս առ Հեթում` խոյս տալ ՚ի քաղաքն Մարաղա, եւ դադարել անդ, մինչեւ ասէ վճարեսցին իրք պատերազմիս, եւ ապա յղեալ կոչեցից զքեզ առ իս:
       Բայց Ղազանայ յաղթօղ գտեալ ՚ի ձեռն քաջ զօրավարին իւրոյ Նեվրուզայ` վանեաց զՊայտուն, եւ ինքն տիրեաց իշխանութեան նորա. եւ զի Նեվրուզ ատէր յոյժ զքրիստոնեայս, հրաման էառ ՚ի Ղազանայ` քանդել զեկեղեցիս նոցա. եւ յարոյց հալածումն մեծ: Իբրեւ լուաւ Հեթում, թէ տիրեաց Ղազան խան, փութացաւ եւ գնաց առ նա. եւ ՚ի յանդիման լինել նորա` ասէ Ղազան. ո՞չ դու առ Պայտուն եկիր: Ասէ ցնա Հեթում. ես հպատակ եմ տանն Ճինկիզխանի, եւ հնազանդիմ այնմ` որ յազգէ նորա նստի յայդ Աթոռ, եւ տիրէ սահմանաց աշխարհիս մերոյ: Զայսպիսի բանս լուեալ Ղազանայ` պատուեաց զՀեթում. եւ զգեցոյց նմա ծիրանի արքունական: Յայնժամ խնդրեաց ՚ի նմանէ Հեթում, զի խափանեսցի հալածումն քրիստոնէից, եւ աւեր եկեղեցեաց: Եւ Ղազան խան ետ գրել հրովարտակ նոր, եւ յետս կոչեաց զառաջին հրաման իւր, եւ պատուիրեաց մի ' ինչ վնասել քրիստոնէից եւ եկեղեցեաց նոցա` ՚ի շնորհս արքային Հեթմոյ. ըստ որում գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց, եւ ՚ի գիրս Ասորւոց առ Ասսեմանեայ. հատոր Գ. գլուխ 5: Եւ ապա հաստատեալ Հեթմոյ զուխտ խաղաղութեան ընդ Ղազանայ` արձակեցաւ ՚ի նմանէ պատուով յաշխարհ իւր:
       բ. Յայն աւուրսն կայսրն Յունաց Անդրոնիկոս գահակից իւր արարեալ զՄիքայէլ զորդի իւր` կամէր ամուսնացուցանել զնա. եւ խորհէր առնուլ ՚ի կնութիւն կամ զքոյր թագաւորին Կիպրոսի, եւ կամ զքոյր թագաւորին Հայոց Հեթմոյ. որոյ վասն առաքեցան երկու դեսպանք յերեւելի իշխանաց` Յովհաննէս եւ Թէոդորոս. եւ իբրեւ ոչ յաջողեցաւ նոցա բան խնամութեան քեռ արքային Կիպրոսի` եկին ՚ի Կիւլիկիա առ Հեթում արքայ եւ առ եղբարս նորա, եւ ծանուցին զկամս կայսերն: Եւ նոցա յօժարակամ հաւանեալ ընդ այն` յանձն առին զերկոսին քորս իւրեանց միանգամայն Առաքել ՚ի Կոստանդինուպօլիս` զՄարիամ եւ զԹեփանէ. զի ընդ ո'ր հաճեսցի կայսերորդին, առնուցու. քանզի մեք ասեն չկարեմք զլաւութիւն միոյն առաւել դատել քան զմիւսոյն. զի երկոքին դստերք արքայի են եւ միապատիւք. եւ էր Մարիամ իբր հնգետասան ամաց, եւ Թեփանէ իբր երեքտասան ամաց:
       Հաճոյ թուեցաւ բանն առաջի դեսպանացն Յունաց. վասն որոյ եւ զերկոսին հարազատ քորս առեալ ածին ընդ իւրեանս. զի մին ասեն կայսերորդւոյ լիցի, եւ միւսումն չպակասի այլ արժանաւոր փեսայ ՚ի մեծամեծացն Յունաց: Եւ ՚ի նաւարկել նոցա ՚ի Կոստանդինուպօլիս, դիպեցաւ զճանապարհայն տկարութիւն Մարիամու, եւ եկն ՚ի վերայ նորա հիւանդութիւն ծանր. եւ զի մօտ էին ՚ի Հռոդոս կղզի, վաղվաղակի ելին անդ` դարման տանիլ նմա. ուր զօրացեալ Մարիամայ կարեւոր հոգատարութեամբ եւ դեղովք` առողջացաւ: Ընդ որ ուրախ լեալ նոցա` տարան յեկեղեցին, եւ կարդացին օրհնութիւնս ըստ ծիսի Յունաց ՚ի վերայ նորա, եւ ետուն նմա զկրկին խորհուրդ դրոշմի ըստ սովորութեան իւրեանց` զոր առնէին առ այլ ազգս: Եւ ելեալ անտի` ուղղեցան ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Եւ իբրեւ մերձ եղեն ՚ի նաւահանգիստն, ընդ առաջ ել կայսրն Անդրոնիկոս մեծահանդէս փառօք ըստ գրելոյ Պախումերոսի յոյն պատմագրի, եւ ընկալաւ զարքայազունսն երեւելի շքով *«որչափ մա'րթ էր մեծապայծառ եւ մեծաշուք պատիւ ընծայել կայսրուհւոյ »: Եւ ահա բազմայարգ ընդունելութեամբ մուծին ՚ի թագաւորական քաղաքն:
       Եւ յետ աւուրց ինչ ՚ի 16 յունվարի. յամի Տեառն 1296. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԵ. կարգեցաւ կայսերական հանդես հարսանեաց` պսակել զՄարիամ ընդ Միքայէլի կայսերորդւոյ: Իսկ զկրտսեր քոյրն Մարիամայ զԹեփանէ խօսեցան ՚ի կնութիւն որդւոյ Յովհաննու մեծի իշխանին. եւ զնա եւս օծեալ ՚ի խորհուրդ դրոշմի անուանեցին Թէոդորա յանուն մօր կայսեր, կամելով սովին պատիւ մեծ ընծայել Թեփանեայ. եւ ետ նմա կայսրն օժիտս մեծամեծս, եւ բազում շքով յուղարկեաց զնա ՚ի տուն փեսային, որ էր յայլում քաղաքի. բայց վախճան հասեալ նմա ՚ի ճանապարհի` մեռաւ, եւ թաղեցաւ փառօք ՚ի Թեսաղոնիկէ: Այլ ՚ի Մարիամայ հայկազուն կայսրուհւոյ ծնան երկու ուստերք` Անդրոնիկոս, որ նստաւ կայսր, եւ Մանուէլ. եւ երկու դստերք` Աննա եւ Թէոդորա:
       գ. Իսկ արքայն Հայոց Հեթում, եւ եղբայր նորա Թորոս` յետ առաքելոյ զքորս իւրեանց ՚ի Կոստանդնուպօլիս, պարապ գտեալ ՚ի գործոյ, միանգամայն հրաւիրեալ եւ ՚ի քեռէ իւրեանց ՚ի Մարիամայ կայսրուհւոյ` գնացին առ նա բազում սպասուք եւ հանդերձանօք, յանձն արարեալ զաշխարհն ՚ի խնամս Սմբատայ եղբօր իւրեանց, որ էր այր հզոր եւ սէգ: Եւ մինչչեւ էր դարձեալ այսրէն Հեթմոյ եւ Թորոսի, յանկուցեալ Սմբատայ յինքն զսիրտս այլոց կրտսերագոյն եղբարց իւրոյ` Կոստանդնի, Օշնի եւ Ալինախայ, եւ այլոց իշխանաց` խորհեցաւ ինքնին թագաւորել. որսաց ՚ի կողմն իւր եւ զԳրիգոր կաթուղիկոս` խոստանալով նմա կատարել զամենայն զոր կամէր. եւ օծաւ ՚ի նմանէ փառօք թագաւոր ՚ի վերայ Հայոց ՚ի քաղաքն Սիս: Եւ որպէս զի անկասկած լիցի յիշխանութեան իւրում, փութացաւ գնաց մեծամեծ պատարագօք եւ բազում գանձուք առ Ղազան խան թաթարաց, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ հրովարտակ հաստատութեան վասն թագաւորութեան իւրոյ . եւ խանն կատարեալ սիրով զխնդիր նորա` յաւել եւս տալ նմա կին յազգականաց իւրոց. ըստ որում սովորութիւն էր առ թաթարս, զի զոր միանգամ կամէին մեծապէս պատուել, տային զոք նմա ՚ի մերձաւոր ազգէ իւրեանց ՚ի կնութիւն. որպէս արարին եւ այլոց ոմանց` զորս զանց արարաք յիշել այլուր:
       Ապա դարձ արարեալ Սմբատայ երեւելի շքով` եկն եւ նստաւ տիրաբար ՚ի Կիւլիկիա. եւ առ ՚ի յիւր կողմն ունելոյ նաեւ զսրբազան պապն Վոնիփակիոս Ութերորդ, գրեաց առ նա թուղթ բազում խոնարհութեամբ եւ հպատակութեամբ` յանձնելով նմա զինքն եւ զտէրութիւն իւր. խնդրեաց միանգամայն եւ զօգնութիւն ՚ի նմանէ ընդդէմ այլազգեաց. զի կասկած մեծ ունէր յերեսաց նոցա: Զսոյն զայս ետ գրել եւ կաթուղիկոսին Գրիգորի Անաւարզեցւոյ առ պապն. եւ առաքեաց զայնս ճեպով ՚ի ձեռն դեսպանաց: Եւ պապն գրեալ առ նոսա պատասխանի` խոստացաւ կատարել զխնդիր նոցա:
       Իսկ Հեթում եւ Թորոս անագան ուրեմն ելեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` հասին ՚ի յաջորդ ամի յաշխարհ իւրեանց. որոց ընդդէմ ելեալ Սմբատայ զօրօք իւրովք` ՚ի բաց վանեաց զնոսա ՚ի Կիւլիկիոյ. եւ նոքա յանհնարս մտեալ` խոյս ետուն ՚ի Կիպրոս. եւ ոչ գտեալ օգնութիւն ՚ի լատինացւոց` դարձ արարին անդրէն ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ կայսրն` խնդրել ՚ի նմանէ ձեռն տալ ինքեանց յունական գնդաւ. բայց քանզի կայսրն ոչ կամէր բանալ զդուռն պատերազմի` ոչ յանձն էառ զխնդիր նոցա. այլ ետ միայն ոսկի բազում` գտանել նոքօք օգնականութիւն յայլոց ազգաց: Յայնժամ յուղի անկեալ նոցա` խորհեցան գնալ առ Ղազան խանն թաթարաց` առ ՚ի առնել զնա իւրեանց ՚ի թիկունս: Լուր առեալ Սմբատայ բռնաւոր արքայի` թէ Հեթում եւ Թորոս գնան առ Թաթարս, եւ թէ հասեալ են ՚ի կողմանս Կեսարիոյ, խաղաց զօրու ծանու ՚ի վերայ նոցա. եւ ձերբակալ արարեալ զերկոսին զնոսա` տարաւ եւ եդ ՚ի բանտի ՚ի Բարձրբերդ. եւ յետ քանի մի աւուրց խորհրդով ոմանց յիշխանաց իւրոց` սպան զԹորոս, եւ խաւարեցոյց զաչս Հեթմոյ: Ընդ այս անողորմ գործ նորա դառնացեալ յոյժ միւս եղբօր նորա Կոստանդեայ, որ տէրն էր ամրոցին Կապանոյ, միաբանեաց ընդ իւր զբազումս յաւագացն Հայոց. եւ ժողովեալ արս կորովիս` եկն ՚ի վերայ նորա ՚ի Սիս: Յայնժամ եւ զօրքն Սմբատայ ելեալ ՚ի քաղաքէն` սկսան պատերազմիլ ՚ի դաշտին այր ընդ եղբօր իւրում, եւ կոտորել զմիմեանս անխնայ` առանց ճանաչելոյ, թէ ո ' զո ' սպանանիցէ: Այլ հուսկ յետոյ զօրացեալ Կոստանդեայ` յաղթեաց Սմբատայ. եւ կալեալ զնա եդ ՚ի բանտի` յետ տիրելոյ նորա ամս իբր Բ: Եւ ապա հանեալ զերէց եղբայր իւր զՀեթում ՚ի բանտէ` հանգոյց զնա ՚ի տառապանաց նորա. եւ զի նա կուրացեալ էր, նստաւ թագաւոր ինքն Կոստանդին` որ եւ ասի Կոստանդիանոս, ամ մի կամ երկու : Յորում ժամանակի եղեւ սով յաշխարհին Կիւլիկիոյ, եւ տագնապեցաւ յոյժ արքայ. եւ բերեալ ոմանց ցորեան յայլոց աշխարհաց` երկերիւր եւ յիսուն դրամոյ վաճառէին զմի քոռ:
       Եւ եղեւ զկնի այսորիկ` բացան աչք Հեթմոյ սքանչելեօք ՚ի Տեառնէ. ընդ որ ուրախացեալ յոյժ ամենեցուն` խորհեցան անդրէն նստուցանել զնա յԱթոռն յետ իբր տարւոյ միոյ` կամակցութեամբ Գրիգորի կաթուղիկոսի. եւ Հեթում թէպէտեւ ամենայն իրօք ընդդէմ եկաց, եւ ոչ կամէր առնուլ յանձն, եւ խորհէր փախչիլ ՚ի վանս, բայց զօրքն Հայոց բռնադատեալ յոյժ` վերստին կարգեցին զնա թագաւոր: Ընդ այս դժկամակ եղեւ Կոստանդին եղբայր նորա որ թագաւորեալն էր. եւ սկսաւ աղմուկ մեծ յարուցանել եւ վրդովել զամենեսին. եւ կամէր հանել զեղբայր իւր զՍմբատ ՚ի բանտէ, եւ նովաւ հանդերձ ելանել ՚ի պատերազմ ընդդէմ Հեթմոյ: Իսկ Հեթում արքայ հնարիւք իմն ձերբակալ արարեալ զԿոստանդին ՚ի ձեռն իշխանաց իւրոց, ընդ նմին եւ զբանտարկեալն զՍմբատ, առաքեաց զերկոսին եւս առ կայսրն ՚ի Կոստանդինուպօլիս` դնել զնոսա ՚ի Դիպահոջ, ուր եւ կացին մնացին նոքա մինչեւ ՚ի մահ իւրեանց:
       դ. Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` մինչդեռ խորհէր Հեթում արքայ հանգիստ գտանել առ ժամանակ մի, խաղաց ՚ի Կիւլիկիա ամիրայն Դամասկոսի` Սուսամիշ անուն, եւ բազում զօրք եգիպտացւոց ընդ նմա: Առեալ յայնժամ Հեթմոյ զընտիրս ՚ի Հայոց` ել ընդ առաջ նորա. եւ կոչեալ յօգնութիւն զսուրբն Գրիգոր` յարձակեցաւ ՚ի վերայ բանակի թշնամեացն. եհար եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ աւելի քան զերկու հազար այր. եւ զբռամբ ածեալ զՍուսամիշ` առաքեաց զնա կապանօք իբրեւ ՚ի պարգեւս առ Ղազան խանն Թաթարաց, որ էր յայնժամ ՚ի Նինուէ քաղաքի. եւ յայտ արարեալ խանին զամենայն անցս աշխարհին իւրոյ` հաստատեաց ընդ նմա զառաջին սէր բարեկամութեանն, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ թիկունս օգնականութեան:
       Զայս իբրեւ լուաւ մեծ ամիրայն Եգիպտոսի` որ տիրէր եւ Բաղտատայ, եւ կոչիւր սուլտան Լաչին Նասըր Հուսամատին, բարկացաւ յոյժ. եւ գումարեալ զօրս աւելի քան ԶՃՌ պատրաստեցաւ գալ ՚ի վերայ Հայոց, եւ բնաջինջ առնել զնոսա : Յայսպիսի համբաւոյ զահի հատեալ Հեթմոյ արքայի` արձակեաց փութանակի սուրհանդակս առ Ղազան խան, եւ աղաչեաց փութալ ժամանել յօգնութի. եւ ինքն ըստ ձեռնհաս գոլոյ սփռեալ այսր եւ անդր զգունդս իւր` շուրջանակի ամրացոյց զելումուտս աշխարհին. եւ առեալ ընդ իւր քանի մի արս հաւատարիմս` ապաստանեալ կայր յանմատոյց լերինս: Եւ եղեւ ՚ի խաղալ Լաչինայ ամիրային եգիպտացւոց բազմութեամբ մօտ ՚ի Կիւլիկիա, եհաս անդր զկնի սակաւ աւուրց ինքնին Ղազան խանն ծանր զօրօք թաթարաց. եւ էին զօրավարք նորա Կեօյ Աթան, սուլտան Մոլան, Ղութլուշան, եւ Չօպան. ընդ նմա եւ արքայն Վրաց, եւ ոմանք յիշխանաց Մեծին Հայոց:
       Յայնժամ եկն եւ Հեթում արքայ գնդաւ իւրով. եւ միաբանեալ ամենեցուն` իբր երկու հարիւր հազար ոգիք ճակատեցան ընդդէմ Եգիպտացւոց. եւ ՚ի բաղխիլ ընդ միմեանս` բազումք անկան աստի եւ անտի. այլ ՚ի վախճանի ՚ի պարտութիւն մատնեալ ամիրային փախեաւ ՚ի Բաղտատ. իսկ Ղազան խան եւ Հեթում արքայ պնդեալ զհետ նորա մինչեւ ՚ի սահմանս Եգիպտոսի` արարին ահագին հարուածս ՚ի զօրս նորա. եւ առին նաեւ զքանի մի քաղաքս. զորոց երկար գրէ Հեթում պատմիչ` որ էր ՚ի մարտի անդ: Յետ այսորիկ իբրեւ մեկնեցաւ Ղազան խան եւ գնաց ՚ի տեղի իւր, եթող ՚ի Միջագետս քառասուն հազար արամբք զՂութլուշան եւ զՉօպան` կալ անդ եւ զդէմ ունիլ արշաւանաց եգիպտացւոց: Իսկ նոքա վստահացեալ ՚ի զօրութիւն իւրեանց` կամեցան յարձակիլ պատերազմաւ ՚ի վերայ մեծի քաղաքին եգիպտացւոց` այն է Մըսր. առին ընդ իւրեանս եւ զՀեթում արքայ. բայց Լաչին ամիրայն յանկարծուստ պատահեալ նոցա զօրօք իւրովք` հալածական տարաւ զնոսա յետս ընդ կրունկն մինչեւ ՚ի գետն Եփրատ. ուր եւ յոդունք ջրահեղձ եղեն:
       Եհաս լուր յետ սակաւ աւուրց, թէ հիւանդացեալ է Ղազան խան ՚ի Նինուէ. յայնժամ փութացաւ Հեթում արքայ եւ գնաց առ նա ՚ի տեսութիւն. յորմէ մխիթարեալ յոյժ խանին` մեծարեաց զնա բազում պարգեւօք. եւ տուեալ նմա ուղեկից գունդ մի ՚ի զօրաց թաթարաց` որոց գլուխ էր Պիլարղու Նուին, արձակեաց զնա պատուով, հրաման տուեալ` զի այն գունդ կացցէ միշտ ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ ՚ի պաշտպանութիւն աշխարհին` արքունի ռոճկօք. եւ ետ եւս արքայի գանձս ոսկւոյ` պահել նոքիմբք զայլ զօրս ՚ի Հայոց:
       ՚Ի դառնալ Հեթմոյ` մեռաւ Ղազան խան, եւ թագաւորեաց եղբայր նորին Ղարբանտա խան` ոստիկանն Խորասանու, զոր ոմանք Խուտաբանտ կոչեն, որ եւ էր միով ակամբն կոյր: Սա ըստ յանձնարարութեան եղբօր իւրոյ բազում գութ եւ խնամ եցոյց զառաջինն առ Հեթում արքայ եւ առ ամենայն Հայս. եւ գրեաց առ Պիլարղու կողմնապետ` որ դեգերէր ՚ի Կիւլիկիա, արթուն կալ եւ ամենայն զգուշութեամբ պահպանել զաշխարհն, եւ յամենայնի ձեռնտու լինել Հեթմոյ: Այլ սոյն այս Ղարբանտա` որ ՚ի սկզբան անդ բարեկամ երեւէր քրիստոնէից , դարձաւ յետոյ ՚ի թշնամութիւն մեծ, եւ սկսաւ հալածել զնոսա. զորմէ ասի եւս յոմանց` թէ յառաջնմէ լեալ իցէ քրիստոնեայ, եւ յետոյ փոխեալ յայլ կրօնս` կոչեցեալ իցէ Մուհամմատ Զայէթտատին, ըստ Հեթմոյ եւ Հերբելոտայ յարեւելեան մատենագրութեան : Աւանդի եւ ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց, եւս եւ յերկուս յիշատակարանս հայերէն գրոց` օրինակեալ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի թուին Հայոց ՉԾԵ. եւ ՉԾԶ. թէ այնչափ դաժանացաւ սա ինքն Ղարբանտա ընդդէմ հաւատացելոց, մինչեւ հանել հրաման սաստիկ` զի բռնի դարձցին յօրէնս իւր ամենայն քրիստոնեայք` որ ՚ի Մեծն Հայս եւ յԱղուանս եւ ՚ի Վիրս: Եւ իբրեւ ոչինչ շահեցաւ այնու, խորհեցաւ նեղութեամբ խոշտանգել զնոսա. եդ հարկս ծանունս ՚ի վերայ ամենեցուն` տալ ըստ մարդաթուի ՚ի մեծամեծաց մինչեւ ցփոքունս քառասուն դահեկան, եւ կամ յերեսուն դահեկանէ մինչեւ ՚ի տասն` ըստ կարի եւ առաւել քան զկար. եւ հրամայեաց կրել քրիստոնէից ՚ի վերայ ուսոց իւրեանց կապերտս կարկատանաց. եւ եթէ ոք չկամիցի առնուլ յանձն` զմի ակն հանել, ըստ որում եւ ինքն էր միականի. եւ կամ ներքինացուցանել, եւ կամ եւս թլփատել. եւ գործեցան բազում աղետալի իրք յայլեւայլ աշխարհս. մինչեւ մեռաւ Ղարբանտա` յետ տիրելոյ ամս չորեքտասան. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա որդի նորին` Պուսայիտ կամ Ապուսէյիտ` պահատուր խան կոչեցեալ. որ արար խաղաղութիւն ընդ ամենեսին:
       ե. Այլ յառաջ քան զայսոսիկ` յետ մեռանելոյ Ղազան խանին, յորոյ երեսաց ակն ածէին այլազգիք, երիցս անգամ դիմեցին ՚ի Կիւլիկիա եգիպտացիք եւ լիկայոնացիք. եւ արարին աւեր եւ գերութիւն բազում. եւ այրեցին ըստ մասին զքաղաքն Ատանայ եւ զՏարսոն. իսկ զօրք թաթարաց` որք կային ՚ի պաշտպանութիւն երկրին, ոչինչ կարացին առնել: Զայսպիսի աղէտս տեսեալ Հեթմոյ արքայի, եւ անյուսացեալ ՚ի մարդկային նպաստից եւ ՚ի հնարից` պատուէր ետ յամենայն եկեղեցիս եւ ՚ի վանորայս առնել մասնաւոր աղօթս, եւ դիմել յամենայն սրտէ առ Աստուած: Եւ ՚ի միում նուագի յարշաւել եօթն հազար այլազգեաց յերկիր նորա, զօրացեալ տերամբ բարեպաշտ արքայն` ել ընդդէմ նոցա սակաւ արամբք, առեալ ընդ իւր զքաջ սպարապետն զՕշին զտէրն կանչոյ, եւ զեղբայր նորա զՀեթում զտէրն Կոռիկոսայ. եւ վանեալ զթշնամիս յառաջոյ մինչեւ ՚ի դաշտն Ապլճեսայ` մօտ ՚ի Ճայիս քաղաք, եհար եւ խորտակեաց առհասարակ. մինչեւ յեօթն հազարաց` հազիւ հազ երեք հարիւր ոգիք ճողոպրեալ զերծան փախստեամբ: Եւ յայնմ հետէ էարկ Աստուած ահ ՚ի վերայ թշնամեաց Հեթմոյ. եւ ամենեքին ակն ածէին յերեսաց նորա. նաեւ ամիրայն եգիպտացւոց ՚ի հաշտութիւն եկեալ` հաստատեաց ընդ նմա զսէր. եւ եգիտ երկիրն փոքր մի անդորրութիւն:
       ՚Ի ժամանակին յայնմիկ` յորում յաջողեցաւ այս վերջին յաղթութիւն ՚ի ձեռս բարեպաշտ արքային Հեթմոյ, մատուցեալ առ նա ՚ի տեղւոջ անդ ՚ի դաշտի` Հեթում իշխան` տէրն Կոռիկոսայ ամրոցին, խնդրեաց ՚ի թագաւորէն եւ յիշխանաց նորա` տալ ինքեան հրաման հրաժարելոյ յիշխանութենէ իւրմէ եւ յաշխարհէ` առ ՚ի լինել կրօնաւոր. քանզի ուխտեալ էր Աստուծոյ ՚ի բազմաց հետէ ընտրել զվարս միանձնութեան, եւ սպասէր պարապոյ: Առեալ ապա զհաւանութիւն յարքայէ եւ մեկնեալ անտի` ել եւ գնաց ՚ի Կիպրոս կղզի. եւ զգեցաւ զզգեստ կարգի լատին կրօնաւորաց պռեմոստրացւոց ՚ի թուին Հայոց ՉԾԴ. այն է յամի Տեառն 1305. ըստ որում գրէ սա ինքն Հեթում. *«որպէս զի ասէ` որ անդստին ՚ի մանկութենէ իմմէ զինուորեալ էի յաշխարհի, ՚ի բաց ընկեցեալ այնուհետեւ զզբաղանս նորա` անցուցից զմնացուածս կենաց իմոց ՚ի ծառայութեանն Աստուծոյ »: Եւ ՚ի յաջորդ ամի չոքաւ յուխտ ՚ի Հռովմ յաւուրս քահանայապետութեան Կղեմայ Հինգերորդի. որոյ առաջի եգիտ շնորհս. եւ ՚ի պատմել յանդիման զանցս արեւելեայց` եւ ՚ի զարմանալ պապին` յորդորեցաւ Հեթում գրել զպատմութիւն այնր ամենայնի. եւ արար գիրք մի ՚ի բարբառ գաղղիացւոց. որ եւ թարգմանեցաւ հրամանաւ նոյն պապին ՚ի լատին լեզու ՚ի ձեռն Նիկողայոսի Վալկոնայ ՚ի Պիկտաւ քաղաքի յամի Տեառն 1307. եւ ապա նաեւ յիտալական բարբառ. որ եւ տպագրեալ կայ ՚ի բազում տեղիս. յորում խօսի Հեթում ՚ի վերայ Թաթարաց, եւ պատերազմաց երկրին Ասորւոց եւ Պաղեստինոյ, եւ գործոց ինչ թագաւորացն Կիւլիկեցւոց. եւ այլն. եւ ինքն առաքինական կենօք հասեալ ՚ի կէտ կոչման իւրոյ` հանգեաւ ՚ի Քրիստոս:
       Սոյնպէս եւ աստուածասէր արքայն Հայոց Հեթում` որ եւ Յովհաննէս կոչեցաւ, ձանձրացեալ իսպառ յաշխարհէ` խորհէր միւսանգամ առանձնանալ ՚ի վանս , որպէս արար յառաջնմէ, եւ կրօնաւորական վարուք անցուցանել զընթացս պանդխտութեան կենցաղոյս. բայց քանզի իշխանք Հայոց ոչ թողացուցին նմա առնել զայս, խորհեցաւ այլով օրինակաւ թեթեւացուցանել զանձն ՚ի զբաղմանց կառավարութեան. էառ առ ինքն զորդի Թորոսի եղբօր իւրոյ վախճանելոյ ` զԼեւոն, որ էր պատանի զգօն եւ համեստ, միանգամայն եւ փառացի անձամբ եւ զօրաւոր. զորմէ եւ գովութեամբ խօսի նախասացեալդ Հեթում պատմիչ` ականատես գոլով. եւ արար զնա իւր որդէգիր. զի ինքն էր կուսակրօն` եւ ոչ ունէր զաւակ. եւ ապա թագ կապեալ թագաւորեցոյց զնա. եւ ետ օծանել հանդիսիւ ՚ի Սիս քաղաքի ՚ի ձեռն Գրիգորի կաթուղիկոսի ՚ի թուին Հայոց ՉԾԴ. այն է յամի Տեառն 1305: Եւ յայնմ հետէ նա ինքն Լեւոն կոչեցաւ արքայ Հայոց. իսկ Հեթում ասիւր թագաւորահայր եւ Աւագ պարոն. որ եւ պարապ գտեալ անձին` նստէր ՚ի վանս միանձանց իբրեւ զմի ՚ի կրօնաւորաց, եւ կայր հանապազ ՚ի հոգեւոր կրթութիւնս եւ ՚ի ճգնաւորական վարս, օրինակ բարի տալով ամենեցուն . այլ ՚ի կարեւոր իրս օգնական լինէր Լեւոնի արքայի` խորհրդատու եւ խրատիչ նորա յամենայնի:
       Եւ զի այլազգիք սկսան վերստին արշաւել ՚ի Կիւլիկիա` եւ անդադար նեղել, Լեւոն արքայ` եւ երեքին հօրեղբարք նորա` Հեթում թագաւորահայր եւ Օշին եւ Ալինախ` ընդ որս եւ Գրիգոր կաթուղիկոս խորհուրդ արարեալ` հրեշտակս արաքեցին ՚ի Հռովմ միանգամ եւ երկիցս առ պապն Կղեմէս Հինգերորդ, եւ խնդրեցին օգնութիւն ՚ի նմանէ: Եւ սրբազան քահանայապետն գրեաց առ նոսա պատասխանի բանիւք մխիթարութեան, եւ քաջալերեաց զնոսա, խոստանալով զօրավիգն լինել ՚ի ձեռն քրիստոնեայ իշխանաց. թէպէտ եւ այն ոչ յաջողեցաւ:

       Յաւելուած

       Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ ՚ի սկզբան չորեքտասաներորդ դարուն, այսինքն է յամի Տեառն 1300. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԽԹ. եւ ՚ի թուականութեան Հագարացւոց. 699. հաստեցաւ հզօր թագաւորութիւն Օսմանցւոց յառաջնոյ անտի մեծէ Օսմանէն: Իսկ թէ ուստի ' եղեւ նորա ծագումն եւ զօրանալ, երկար լինի գրել. այլ կամեցեալ եւս համառօտիւ իմն յիշել, ասասցուք ինչ: Աւանդի ՚ի պատմութիւնս , թէ ՚ի դիմել Ճինկիզ խանին Թաթարաց յաշխարհն Խորազմիոյ եւ Խորասանու` տիրէր ՚ի գաւառն Մահան` Սիւլէյման շահ յազգէ օղուզաց առ սահմանօք Թուրքաստանու. որոյ նախ խոյս տուեալ յերեսաց նորա` վերստին դարձաւ եւ տիրեաց իւրում գաւառի: Եւ ապա ՚ի դիմել անդ որդւոյ Ճինկիզխանին` ել Սիւլէյման շահ յաշխարհէ անտի հանդերձ որդւովք եւ զօրօք իւրովք. եւ դիմեալ յարեւմուտս կոյս` շրջէր յանքոյթ տեղիս ամս բազումս. եւ ապա գնացեալ յԱտրպատական աշխարհ` այն է Ատրպէճան, բնակեցաւ անդ. եւ անտի էանց ՚ի սահմանս Կարնոյ եւ եկեղեցեաց. եւ յետոյ եկն ՚ի Միջագետս Ասորւոց` գնալ ՚ի Բերիա, այսինքն ՚ի Հալէպ: Այլ յանցանել նորա ընդ Եփրատ` հեղձաւ ՚ի ջուրս. եւ մարմին նորա թաղեցաւ անդ հանդէպ ամրոցին, որ կոչիւր Ճէպր կամ Ճար: Յայս ցաւագին դիպուած տխրութիւն մեծ պաշարեալ զորդիս նորա, երկու ՚ի նոցանէ կրսերագոյնք` որոց անուանք էին Կիւնտօղտի եւ Այտօղտի, դարձան անտի եւ գնացին յաշխարհ տէրութեան հօր իւրեանց: Իսկ երէց եղբայր նոցա` որոյ անուն էր Էրթէֆիլ կամ Էրթօղրուլ` առեալ զմիւս եղբայր իւր` որ կոչիւր Սէնքէր, եկն հանդերձ Աղխիւն ՚ի կողմանս Կեսարիոյ. եւ անտի եկեալ ՚ի Լիկայոնիա` յարեցաւ յամիրայն Ղօնեայու յԱլայէլտին կամ սուլտան Ալայատին. որ կոչիւր եւս մոլլա Հիւնքեար. որ եւ պատուով ընկալեալ զնա` եցոյց առնա սէր բազում. եւ ետ նմա եւ եղբօր նորա տեղի բնակութեան յիւրում աշխարհի: Եւ յամենայնի քաջ գտեալ զԷրթէֆիլ` եւ հաւատարիմ, կարգեաց զնա իւր սպարապետ. եւ պարգեւեաց նմա յաշխարհէ իւրմէ ՚ի կալուածս զերիս աւանս, զՍէօյիւտճիւկ, զԴումանիճ եւ զԵրմենակու: Եւ եղեւ Էրթէֆիլայ իբր քսան ամօք յառաջ որդի մի օսման անուն:
       Զօրացեալ ապա Էրթէֆիլ յիշխանութեան Ալայէլտինայ` արար բազում յաղթութիւնս ընդդէմ թշնամեաց նորա. եւ տիրեաց քանի մի քաղաքաց մինչեւ ՚ի Կուտինա` այսինքն է Քեօթահեայ. եւ կեցեալ յայնմ իշխանութեան ամս իբր ԻԵ. մեռաւ` ՚ի թուին Հայոց ՉԼԹ: Իսկ Ալայէլտին կարգեաց ՚ի տեղի նորա զորդի նորին զՕսման: Սա հզօրագոյն գտեալ քան զհայր իւր, մանաւանդ թէ քան զամենայն իշխանս որք էին յայնմ ժամանակի, վանեաց զթշնամիս յԱնատօլիոյ, եւ նուաճեաց ընդ իշխանութեամբ զբազում քաղաքս` յորս տիրէին յոյնք. եւ զեկեղեցիս նոցա կարգեաց ՚ի մզկիթ այսինքն է ճամի. եւ զբազումս ՚ի Յունաց դարձոյց ՚ի կրօնս իւր. եւ որք ոչն դառնային, եդ ՚ի վերայ նոցա հարկս: Տեսեալ Ալայէլտինայ` թէ յամենայնի զօրաւոր հանդիսանայ Օսման, գերագոյն պատուով իշխանութեան ճոխացոյց զնա եւ կացոյց թագաւոր գաւառացն այնոցիկ` զորս առեալ էր նա. եւ ետ նմա հրաման հատանելոյ դահեկան արծաթի:
       Եւ իբրեւ մեռաւ Ալայէլտին, թագաւորեաց առանձինն նա ինքն Օսման ՚ի տեղի նորա ՚ի հասակի ԾԶ. ամաց, ՚ի թուին Հայոց ՉԽԹ. ամս ԻԶ. եւ եդ նախ զԱթոռ թագաւորութեան իւրոյ յաւանն Օսմանճըխ կոչեցեալ. եւ յետ իբր քսան ամաց փոխադրեաց յաւանն Եէնիշէհիր. բայց բնակէր երբեմն եւ ՚ի Պիլէճիկ, նաեւ ՚ի Սէօյիւտճիւկ: Եւ եղեւ սա սկիզբն հզօր եւ անպարտելի իշխանութեանն օսմանցւոց. եւ կոչեցաւ սուլթան Օսման խան Ղազի իպն Էրթէֆիլ, այսինքն թագաւոր Օսման` իշխան յաղթող որդի Էրթէֆիլայ: Եւ ամենայն ազգք որք միացան եւ յարեցան յիշխանութիւն այսր թագաւորութեան, օսմանլը կամ օսմանցիք անուանեցան. եւ ՚ի Հայոց տաճիկք կոչեցան. իսկ ՚ի Յունաց եւ ՚ի լատինացւոց թուրք. ըստ որում հաւ սուլթան Օսմանին էր ՚ի կողմանցն Թուրքաստանայ:
       Եղեն սուրբ որդիք վեց. Օրհան. Հասան. Կիւնտիւղ. Քուրքուտ. Էքիւտ. եւ Ալայիտին: ԶԱլայիտին արար իւր եպարքոս, այսինքն վէզիր, որ թարգմանի փոխանորդ. իսկ զՕրհան` որ զորագոյն էր քան զայլս, կացոյց իւր սպարապետ. եւ առաքեաց զնա բազմութեամբ զօրաց ՚ի կողմանս Նիկիոյ այսինքն Իզնիկի: Դիմեալ նորա անդր, եւ անտի ՚ի Նիկոմիդիա` այն է Իզնիմիտ, եհար եւ վանեաց զյոյնս. որոց եւ զբազումս վարեաց ՚ի գերութիւն. եւ դարձ արարեալ եկն ՚ի յԵէնիշէհիր: Եւ յետ ամաց ինչ վերստին զօրաժողով լեալ, գնաց ՚ի վերայ քաղաքին Պրուսայու` այսինքն Պուռսայու, որ էր ՚ի ձեռս Յունաց, եւ պաշարեաց զայն: Եւ իբրեւ ազդ եղեւ այս կայսեր. առաքեաց զբազում զօրս նաւուք ընդ Եալովա` վանել զՕրհան ՚ի սահմանաց անտի: Զգացեալ Օրհանայ զգալուստ նոցա` յարձակեցաւ ՚ի վերայ նաւուցն, եւ կոտորեաց զզօրսն որ ՚ի նոսա. եւ որք մնացինն, փախստեայ անկան ՚ի Նիկիա քաղաք. որոց զհետ մտեալ զօրքն Օրհանայ, կոտորեցին զնոսա եւ առին զՆիկիա. եւ զաւագ եկեղեցին նորա կարգեցին ՚ի մզկիթ. եւ դարձան անտի վերստին ՚ի վերայ Պրուսայու:
       Այլ մինչչեւ էին հասեալ անդր, ընդ առաջ ելին նոցա յոյնք, եւ ետուն մարտ ընդ նոսա. եւ անկան բազումք յերկուց կողմանց եւս: Եւ իբրեւ սաստկացաւ մարտն` անկան յոյնք ՚ի քաղաքն. եւ օսմանցւոց վերստին մարտուցեալ առին զայն, եւ ՚ի սուր սուսերի կոտորեցին զբնակիչս նորա: Յետ առմանն Պրուսայու կեցեալ սուլթան Օսմանայ ամս իբր չորս մեռաւ: Եւ որք միանգամ յետ նորա յաջորդեցին, հաստատէին ՚ի թագաւորութեան իւրեանց հաւանութեամբ ամիրային Իկոնիոյ. ըստ որում սուլթան օսման` որ եղեւ առաջին, յամիրայէն Իկոնիոյ կարգեցաւ թագաւոր: Եւ վասն այսորիկ նաեւ այժմ իսկ թագաւորք օսմանցւոց ՚ի թագաւորել իւրեանց, յառաջիկայութեան մօլլայ Հիւնքեարին զոնետյու կապեն սուր ընդ մէջ իւրեանց:
       Զկնի սուլթան Օսմանայ թագաւորեաց որդի նորա Օրհան. եւ եդ զԱթոռ թագաւորութեան իւրոյ ՚ի Պրուսա: Սա յետ տիրելոյ քաղաքաց ինչ Անատոլիոյ էանց ՚ի Յունաստան, եւ էառ զՀռեդեստոն` որ է Թէքիր Տաղ, եւ զԿէլիպօլու եւ զայլ քաղաքս. եւ դարձ արարեալ յԱթոռ իւր` մեռաւ: Եւ թագաւորեաց որդի նորա սուլտան Մուրատ Առաջին. սա եւս անցեալ ՚ի Յունաստան` էառ սաստիկ մարտիւ զԱդրիանուպօլիս` որ է Էտրէնէ քաղաք. եւ հաստատեաց անդ զերկրորդական Աթոռ թագաւորութեան իւրոյ. էառ եւ զայլ քանի մի քաղաքս. եւ եկեալ յԱնատօլիա` տիրեաց բազում տեղեաց: Յետ նորա թագաւորեաց որդի նորին սուլթան Պայազիտ. որ կալեալ եղեւ ՚ի Լանկթամուրայ. եւ թագաւորեաց որդի նորա սուլթան Մէհէմմէտ Չէլէպի ՚ի Պրուսա. սոյնպէս եւ եղբայր նորա էմիր Սիւլէյման յԱդրիանուպօլիս. զոր յետ վեց ամաց վանեալ եղբօր նորա Մուսա Չէլէպիի` թագաւորեաց ինքն ՚ի տեղի նորա: Եւ ՚ի մեռանիլ նոցա` թագաւորութիւնն մնաց ՚ի ձեռս սուլթան Մէհէմմէտի. որում յաջորդեաց որդի նորա սուլթան Մուրատ Երկրորդ` Սալիհ կոչեցեալ: Յետ նորա որդի նորին սուլթան Մէհէմմէտ Երկրորդ, որ էառ զԿոստանդինուպօլիս, եւ կոչեցաւ Ֆէթիհ. որում յաջորդեցին ՚ի նոյն Աթոռ եւ այլք որդւոց յորդիս մինչեւ ցայսօր. զորոց զկարգ յաջորդութեանն տեսցես ՚ի վախճան պատմագրութեանս : Այլ մեք դարձցուք այժմ ՚ի կարգ պատմութեան Հայոց յաւուրս Լեւոնի արքայի եւ Գրիգորի Անաւարզեցւոյ: