Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուր մահուան Ներսէսի Շնորհալւոյն հասեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` պատճառ եղեւ մեծի տրտմութեան Մանուէլի կայսերն, եւ պատրիարգին եւ ամենայն մեծամեծաց. եւ ասէ կայսրն ցաւագին սրտիւ. *«Մեծ զգայարան եւ արթուն հովիւ բարձաւ այսօր յեկեղեցւոյն Աստուծոյ. զրկեցան Հայաստանեայք յերկրորդ Լուսաւորչէն իւրեանց (եւ դարձուցեալ զբան իւր առ Շնորհալին` ասէ յոգւոց հանելով ). ո՞վ երանելի հայրապետ` զիա'րդ զիմս փափաք անկատար թողեր, եւ ժամանեցեր առ Քրիստոս. սակայն մեք զարժանի յիշատակի անուն քո ընդ առաջին սրբոցն դասակարգեմք` տօնախմբելով ուրախութեամբ ՚ի Քրիստոս »: Եւ ապա պատուէր ետ յամենայն եկեղեցիս իւր յիշատակել զնա ընդ առաջին սուրբսն:
       Գրեաց յետոյ թուղթ մխիթարութեան առ Գրիգոր Տղայ նոր հայրապետ, եւ առաքեայ զայն ՚ի ձեռն նորին առն իմաստնոյ Թէորիանեայ, յորդորելով զկաթուղիկոսն ՚ի գլուխ տանիլ զսկսեալն ՚ի Շնորհալւոյն: Իսկ Թէորիանէ եկեալ յԱրեւելս` արգելաւ ՚ի խռովութենէ ճանապարհացն, եւ ոչ կարացեալ ինքնին գնալ առ կաթուղիկոսն` առաքեաց առ նա զթուղթն ՚ի ձեռն հետիոտաց ոմանց: Զայն թուղթ ընթերցեալ հայրապետին` ուրախ եղեւ յոյժ. բայց տատանեալ կայր սիրտ նորա, եւ տառապէր` թէ զիա՞րդ ունիցի կատարել զխնդիր կայսերն եւ զփափաք իւր (որպէս եւ Շնորհալին իսկ հոգայր զայսմանէ յոյժ ). քանզի հաւաստեաւ գիտէր, թէ ՚ի ձեռնամուխ լինել յայն գործ` բազում մեծամեծ աղմուկք եւ շփոթութիւնք հանդերձեալ էին ծագիլ ՚ի մէջ բազմաց ՚ի վերայ այնոցիկ ինն գլխոց` զորս պահանջէին Յոյնք ՚ի Հայոց:
       Եւ յորժամ նա յայսպիսի վարանս էր, եկն եհաս Ստեփաննոս վարդապետ` զոր հրեշտակութեամբ առաքեալ էր Շնորհալին յարեւելս վասն խորհրդոյ միաբանութեան ՚ի սահմանս Շիրակայ եւ Ձորոյգետոյ` Հաղբատայ եւ Սանահնի. եւ եբեր թուղթ հաւանութեան յառաջնորդաց եւ ՚ի վանականաց այնոցիկ կողմանց, որք հաւան ցուցանէին զինքեանս առ առաջարկեալ խնդիրն. բայց ասեն` մի ' եւ մի ' իւիք ստիպեսցեն զմեզ յոյնք փոխել զաւանդ սուրբ հարց մերոց:
       Յայսմ թղթոյ թէպէտ եւ քաջալերեցաւ փոքր մի Գրիգոր կաթուղիկոս, բայց տեսեալ եւ գիտացեալ` թէ ոչ յանձն առնու ազգն զփոփոխութիւն այնց ծիսից, եւ ոչ յոյնք դադարին ՚ի խնդրելոյ, դժուարէր զելս իրացն գտանել: Ապա խորհուրդ արարեալ ընդ վարդապետաց իւրոյ` գրեաց թուղթ առ Մանուէլ կայսր. յորում յետ խոստանալոյ կատարել զսկսեալն` աղաչէր զնա` մի ' պահանջել ստիպաւ զինն զայն գլուխսն ՚ի Հայոց, այլ միայն զայնս` որք առ հաւատս վերաբերին. իսկ այլոցն թոյլ տալ. զի են ասէ բազումք, յորս հնացեալ է սովորութիւնն. եւ են եւս բազումք, որոց իբրեւ տղայոց կաթն ջամբեմք եւ ոչ հաստատուն կերակուր. այլ յետ ուղղելոյ խաղաղութեանն ՚ի ձեռն ըհհանուր ժողովոյ` ինքն սէրն կատարեսցէ զոր արժան է: Եւ ապա յայտ առնէ ՚ի թղթի անդ զմեծ բաղձանս իւր գնալոյ առ կայսր, եւ բերան ՚ի բերան խօսելոյ. բայց ցուցանէ եւս զանկարութիւն լրման փափաքանացն: Զայս թուղթ ետ կաթուղիկոսն ՚ի ձեռս իմաստուն քահանայից միոյ ՚ի յոյն ազգէ Կոստանդին կոչեցելոյ. որ եւ էր սնեալ ՚ի մէջ Հայոց ՚ի Հռոմկլայ, եւ լեալ եւս դաստիարակ նորին իսկ Գրիգորի կաթուղիկոսի յուսումն յունական լեզուի: Եւ Գրիգոր կաթուղիկոս աղաչէր զկայսրն ՚ի թղթի անդ` տալ ձեռագրել զնա արքեպիսկոպոս մայրաքաղաքին յԵրապօլեայ եւ կողմանցն Եփրատայ:
       Առեալ ապա Կոստանդին քահանայի զայս թուղթ` ել ՚ի Հռոմկլայէ հանդերձ իշխանօք ոմամբք ՚ի Հայոց. եւ փութացեալ եհաս առ կայսրն Մանուէլ, որ յայնժամ վասն պատերազմաց ինչ անցեալ էր յարեւելս ընդդէմ սկիւթացւոց: Ընթերցեալ կայսեր զայն թուղթ` լցաւ խնդութեամբ. եւ առաքեաց զքահանայն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. մինչեւ ինքն եւս դարձցի անդր ՚ի վճարիլ պատերազմին: Եկեալ ապա քահանային ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ խօսեցեալ ընդ պատրիարգին եւ ընդ այլ եպիսկոպոսունս Յունաց բազում բանս գովութեան վասն Հայոց` ընծայեցոյց զնոսա սիրելիս առաջի նոցա. քանզի յոյն գոլով ինքն եւ այր խոհական` հաւանեցուցանէր եւ հաճելի առնէր զբանս իւր ՚ի լսելիս նոցա. որով եւ փարատէր զմէգ ատելութեանն ՚ի սրտից նոցին:
       Իսկ Գրիգոր կաթուղիկոս յետ առաքելոյ զթուղթն առ կայսր` կասկածելով, թէ գուցէ յոյնք ոչ նահանջեսցին ՚ի պահանջելոյ զինն զայն խնդիրսն եւս, սկսաւ պատրաստել զպատասխանիս նոցին ձեռամբ Ներսեսի Լամբրոնացւոյ եւ այլոց եպիսկոպոսաց. որպէս զի ՚ի ժողով հանեալ եւ քննեալ զնոսին` նոքիմբք կարասցեն պատասխանել Յունաց: Իսկ պատասխանիք խնդրոցն համառօտին այսպէս: Վասն առաջնոյն ասեն. նզովեմք զԵւտիքէս եւ զՍեւերիոս. եւ եթէ զԴէոսկորոս եւս ցուցջիք համախոհ աղանդոյն Եւտիքեայ, զայն եւս նզովեմք: Վասն երկրորդին ասեն. ընդունիմք ասել երկու բնութիւն ՚ի Քրիստոս ընդդէմ շփոթողաց. եւ այս իսկ է մեր եւ ամենայն քրիստոնէից դաւանութիւն. այլ խնդրեմք տեղի տալ մեզ ասելոյ նաեւ մի բնութիւն բանին մարմնացելոյ` ընդդէմ բաժանողաց. սոյնպէս ասեն ընդունիմք եւ զներգործութեան եւ զկամաց ՚ի Քրիստոս ձեր դաւանութիւն: Վասն երրորդին ասեն. մեք զՍուրբ Աստուածն միշտ ՚ի դէմս որդւոյ երգեմք. եւ չեմք առեալ զայն ՚ի հերետիկոսաց. բայց սակայն առ շահելոյ զսէրդ` մա'րթ է մեզ յաւելուլ յայն եւ զբառդ` որ մարմնացար. եւ ասել. *«Սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ, որ մարմնացար եւ խաչեցար վասն մեր` ողորմեա ' մեզ »: Վասն չորրորդին ասեն. հին սովորութիւն գոլով յազգի մերում տօնել` զԾնունդն ընդ Յայտնութեան ՚ի յունուարի. 6. խնդրեմք թոյլ տալ այնմ: Վասն հինգերորդին ասեն. այսուհետեւ ՚ի գտանելն զձէթ` նովին արասցուք զմիւռոնն: Վասն վեցերորդին ասեն. մեք բաղարջիւ առնելով` առաքելական մեծի Աթոռոյն Հռովմայ համաձայնիմք. եւ եթէ ասեն` դուք եւս յանձն առնուցուք բաղարջիւ առնել, մեք եւս արկցուք ջուր ՚ի բաժակն ըստ ձեզ: Վասն եօթներորդին ասեն. եթէ բաւական եկեղեցի ունիցիմք, կատարեսցուք զպաշտամունս մեր ՚ի ներքս` եւ ոչ արտաքոյ: Վասն ութերորդին ասեն. *«պատճառ եւ սահման չորրորդ ժողովոյն (այսինքն քաղկեդոնի ) գտանի ՚ի մէջ մեր. որ է երիցն` որ նախ քան զնա` համաձայն. սակս որոյ եւ ընկալեալ եղեւ ՚ի մէնջ ». եւ եթէ զայլոցն եւս տայք զսահման` նոցին համաձայն, ընդունիմք զնոսա եւս: Վասն իններորդին աղաչեն թոյլ տալ Հայոց` իւրեանց ընտրութեամբ` կացուցանել կաթուղիկոս. զի ընդ իշխանութեամբ զանազան ազգաց գոլով մեր ասեն` դժուարին է ընտրութեամբ կայսերն դնել կաթուղիկոս:
       Եւ զկնի այսոցիկ յաւելին պատրաստել եւ զիւրեանց ինչ ինչ խնդիրս առ ՚ի Յունաց, որովք գայթակղութիւն լինէր ոմանց Հայոց, յեօթն գլուխս. ա. Յանցաւորք կանոնաց` առանց քննութեան եւ դատաստանի մի ' ընկալցին յաստիճան եկեղեցւոյ: բ. Եկեղեցականք ՚ի յանցանս գտեալք` առանց ապաշխարութեան մի համարձակեսցին անխտիր հաղորդիլ ընդ անմեղս: գ. Ներքինացեալք մի ' կոչեսցին յեկեղեցական պատիւ: դ. Հաց սրբոյ պատարագին բաղարջ լիցի: ե. Ջերմ ջուր մի ' խառնեսցի ՚ի բաժակ խորհրդոյ յետ նուիրմանն: զ. Կանոնական պահք մի ' լուծցին ձկամբ եւ գինւով ՚ի կրօնաւորաց եւ ՚ի քահանայից: է. ԶԱթոռն Անտիոքայ` եթէ հնար է եւ զթեմս նորա կալցի կաթուղիկոսն Հայոց. եւ յորժամ այս լիցի, ընտրութիւն կաթուղիկոսին կախեսցի զհաւանութենէ կայսերն: Զայսոսիկ այսպէս գրեալ եւ պատրաստեալ` սպասէին ընդունիլ զպատասխանի թղթոյն, զոր գրեաց նա ինքն Գրիգոր կաթուղիկոս առ կայսրն: Եւ յայնմ միջոցի նա ինքն յանձն արար Ներսեսի Լամբրոնացւոյն յօրինել զատենաբանութիւն ինչ վասն խօսելոյ զայն ՚ի գումարիլ ժողովոյն ՚ի յորդորումն սիրոյ միաբանութեան. եւ նա շարադրեաց զնոյն հրաշալի եւ հրեշտակային իմն վարդապետութեամբ. որպէս եւ յայտնի, տեսանի ընթերցողաց:
       բ. Իսկ կայսրն տակաւին յարեւելս գոլով` հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ սկիւթացիս` դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս . ուր Կոստանդին քահանայն մատուցեալ առ նա աղաչեաց` պատասխանի առնել թղթոյն Գրիգորի կաթուղիկոսի: Եւ կայսրն ետ նախ ձեռնադրել զնա արքեպիսկոպոս ըստ խնդրոյ կաթուղիկոսին. եւ ապա հրամայեաց ժողով առնել մետրապօլտաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ առնուլ խորհուրդ ՚ի վերայ իրացս այսոցիկ, թէ որպէս լինիցի: Եւ յաւարտիլ ժողովոյն, գրեաց կայսրն ՚ի դիմաց համօրէն ազգին Յունաց թուղթ առ կաթուղիկոսն ՚ի սկիզբն տարւոյն` յամի Տեառն 1177. յամսեանն յունվարի. յորում գովէր զխոհականութիւն նորա. եւ պահանջէր ՚ի նմանէ զայս միայն, զի ժողով արարեալ ընկալցի եւ հաստատեսցէ ժողովով խոստովանիլ երկու բնութիւն ՚ի Քրիստոս, նոյնպէս եւ երկու կամս, եւ երկու ներգործութիւնս. եւ այսու ասէ բարձցի ՚ի միջոյ կրճիմնն միութեան եւ խաղաղութեան. եւ ապա հրաւիրէր զնա գալ առ ինքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եթէ հնար է: Եւ օրինակ թղթոյն էր այս:
       *«Մանուէլ Քրիստոսի Աստուծոյ հաւատարիմ թագաւոր ծիրանածին աստուածապսակեալ արքայ կարող եւ բարձր միշտ Օգոստոս ինքնակալ Հոռոմոց Կոմնինոս: Գրիգորիոս պատուական կաթուղիկոս Հայոց` փրկութեամբ եւ շնորհօք նորին բարերարութեանն. ո'ղջ լեր: Զառաքեալ գիրս ձեր` թագաւորութիւնս մեր ընթերցաւ, ուրախ եղեալ որքան եւ քննես. եւ ծանեաք ՚ի գրոյս զբարի կամս ձեր որ վասն եկեղեցեաց միաւորութեանն բաղձալոյ, եւ անտես առնել զհերձուածս, եւ լուծանել զգայթակղութիւն, զոր դեւն մարդատեաց երեւեցոյց կանխաւ, եւ գայթակղեցոյց զչարս ՚ի մարդկանէ. (որով ) եւ զփառս Քրիստոսի արգելոյր, եւ ոչ ուրեք սուրբ եւ մաքուր եւ անխառն յորոմանց զգեղեցիկ ցորեանն բարեպաշտութեան բուսանել թուլացուցանէր. զի դուք` լուաք, եթէ զշաղակրատումն Նեստորի զժանդ եւ զչար կարծեացն թոյնս լինել առ մեզ զմտաւ ածէիք կարծեօք. որպէս զի մի ոք մնասցէ առանց բամբասանաց, այլ սովաւ զգնեալս Քրիստոսի Արեամբն ընդ ինքն կամեցաւ արկանել ՚ի կորուստ յերկնից անկեալ արուսեակն, որ զապստամբակիցս իւր ընդդէմ զինեաց փառաց Արարչին, նոյն ինքն չարարուեստն եւ խորամանկն ՚ի Հայք արկ զթշնամութեամբ բամբասանս Հոռոմոց, թէ պաշտեն նոքա երկուս Քրիստոս, վասն մեր միոյ Անձնաւորութեանն երկու բնութիւն խոստովանելոյ, եւ զանշփոթ միանձնաւորութիւնն կարծեցին բաժանել: Իսկ զՀայք ՚ի Հոռոմոց փութայ զրպարտութեամբ բամբասել, թէ մի բնութիւն խոստովանին եւ աստուածաչարչար գտանին` եւ ոչ տան իւրաքանչիւր բնութեանցն զպատշաճ յատկութիւնն վայելչական: Եւ աստ դարձեալ ամբարիշտն զանձնաւորութեան միաւորութեան ձեր խոստովանութիւն բնութեանցն` մեզ կարծեցոյց շփոթումն առնել. եւ խորհին այսպէս սխալ եւ թիւր ՚ի ձեզ գայթակղութիւն: Եւ սակս այսորիկ ՚ի մէնջ հերետիկոսք կարծեցայք եւ անուանեցայք դուք, որ հաստատութեամբ խորհիք յուղղափառութիւնն. ըստ որում եւ յառաքելոցս (՚ի մէնջ առ ձեզ ) լուաք եւ գոհացաք զԱստուծոյ: Քանզի զամենեսեան իմաստուն արար կամքն Աստուծոյ այսոցիկ բարի խորհրդոց:
       Ընկալաւ եւ մանաւանդ թագաւորութիւնս մեր զքոյ պատուականութեանդ նախադրութիւն. որ յաղագս այսց պատճառանաց (վասն անտես առնելոյ զփոքումբք, եւ հայելոյ միայն ՚ի բանս հաւատոյ ). յորում ծանեայ զառաքինութիւն եւ զգիտութիւն ընդ բնականդ քո բարի կամքդ միաւորեալ: Զի զբարւոք զայս խորհուրդ հանճարով եւ հաստատութեամբ տնօրինէ քոյդ համակամութիւն. եւ զառաքինեացն բերելով զհարցն առաջի մեր զապացոյցն` գեղեցիկ երեւիս. որով եւ զանանցն եւ զանսպառն ժառանգեսցես զխոստումն: Գիտութիւն լիցի քումդ սրբութեան, զի ոչինչ թագաւորութեանս իմոյ կամք` քան զքեզ ունի նուազ ՚ի յայս զխորհուրդս. այլ` նախանձիմ զնախանձն Տեառն. եւ այսր աղագաւ զամենայն գործոց ձեռնարկութիւն երկրորդ համարեցաւ ջանի եւ աշխատութեան ուղղափառ հաւատոցս ձայնակցութեան. եւ վեհագոյն դնէ ամենայնի զմիաւորեալս զայս հաստատուն առ Քրիստոս բարեպաշտութեանցս: Ասէ Քրիստոս բերողացն պատարագ ՚ի տաճարն` միոյ եղբօրն գայթակղութեան` նախ քան զմատուցանելն առնել զհաշտութիւն, ապա ո'րչափ եւս առաւել զբազում եղբարցս բաժանումն եւ պատառումն պարտիմք ջանալ ըստ նորա հրամանին միաւորել վաղվաղակի: Եղբարք ասեմ զբովանդակ Հայոց զլրումն առ ՚ի յայտնել ընդ մեզ անկռիւս եւ անքննութիւնս. ահա զի'նչ բարի կամ զի'նչ գեղեցիկ ասէ Դաւիթ զի բնակին եղբարք ՚ի միասին: Ո'րքան առաւել ապա համակամ լինել սոցա ՚ի բարեպաշտութիւնն. նաեւ մի հօտ լինել ըստ աւետարանական ձայնին. եւ ՚ի մի Դաւիթ ժողովել ըստ խոստմանցն Քրիստոսի. եւ ընդ միոյ հովութիւնն հրամանաւ լինել: (Եւ աստ խօսի ՚ի վերայ երկուց բնութեանց միաւորելոց ՚ի Քրիստոս. եւ երկուց կամացն եւ ներգործութեանց երկար բանիւք: Եւ յարէ զկնի)....
       Նամակ քո սրբութեանդ զոր գրեալ ես` հաճոյ թուեցաւ թագաւորութեանս մեր որպէս ուղղափառի առ Քրիստոս եւ մեզ ՚ի բարեպաշտութիւնն երգակցի. ընդ որ ուրախ եղեւ թագաւորութիւնս իմ մեծապէս: Ծանի'ր զայս, զի զգայթակղութիւնն` որ կայր ՚ի սիրտս մեր յերգս ձեր եւ ՚ի պաշտամունս որ առ Աստուած` բժշկեցաք քննութեամբ. վասն զի ՚ի մէջ ածաք եւ ծանեաք երեւելապէս ՚ի նոցանէ, զի ՚ի բազում տեղիս երկու բնութեամբ զմի Քրիստոսն նոքոք փառաւորէք. եւ պարտ է զայս ուղղութիւնս , որ իբրեւ զթաքուն է, ամենեցուն ասել եւ ցուցանել: Եւ ահա ոչ կայ ՚ի մէջ մեր մեծ պատճառ. քանզի ըստ բարեպաշտ մտածութեանն մի գտաք, այլ միայն զի որ ՚ի միտս է բարեպաշտութիւնն` փութասցուք զի երեւելի լիցի բարբառով բանի. որպէս զի զառաքելականն զայն յանձինս աւարտիցէք զհրաման. սրտիւ հաւատալ յարդարութիւն` եւ բերանով խոստովանել զփրկութիւն. եւ վստահութեամբ այնուհետեւ միմեանց երգակիցս լիցուք եւ աղօթակիցս. եւ ՚ի հիմն խոստովանութեանս մերոյ ՚ի լեռան սուրբ` զհաւատոյս մեր շինեսցուք զքարինս, որ ոչ երբէք սասանի ՚ի գայթակղեցուցիչ հողմոց, կամ հեղհեղի իբրեւ զայն շինուածն` որ ՚ի վերայ աւազոյ: Քանզի ՚ի վերայ վիմին ճշմարտութեան է անսասանելի` յորում Քրիստոս հաճեցաւ զեկեղեցի իւր հաստատել: Եւ զկնի այսորիկ ձեր պատուականութիւնդ եւ ամենայն սրբազան քահանայապետիցդ Հայոց առանց հակառակութեան եւ երկմտութեան միաբանութեամբ եւ համաձայնութեամբ զհամադրութիւն հաւատոյ վասն բարեպաշտ խոստովանութեան ձեր գրով առնել, եւ առ մեզ առաքել ՚ի ձեռն պատուական եպիսկոպոսաց որ ՚ի ժողովոյն… (՚Ի վախճանի փութացուցանէ կայսրն մի ' յապաղել ժողով գումարել եւ հաստատել զմիութիւն . ) զի մի ' ՚ի յապաղելն այլ ինչ ներհակ բուսցի բարւոյ առաջարկութեանս, եւ նհանջեսցի մտադիւրութիւնս մեր. քանզի վարձս մեծ ՚ի վարձատուէն Աստուծոյ աստուածահաճոյ գործոյս այսորիկ աղագաւ կայ մեր առաջի, ո'ղջ լեր: Յամսեանն յունվարի. Յընդիկտիոնի Ժ ». այսինքն յամի Տեառն 1177. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԻԶ:
       Զայս գրեաց եւ Միքայէլ պատրիարգ ՚ի դիմաց եպիսկոպոսաց ժողովոյն Կոստանդինուպօլսոյ հանդերձ ստորագրութեամբ նոցին. պահանջելով ՚ի Հայոց զայս ինչ միայն` զի բացայայտ բառիւք դաւանեսցին ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն, ըստ նմին եւ երկու կամս եւ երկու ներգործութիւնս. եւ ժողովով հաստատեալ զսոյն` ստորագրութեամբ եպիսկոպոսաց գրեսցեն ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ ժողովն: Եւ էր օրինակ թղթոյ պատրիարգին այս:
       *«Միքայէլ ողորմութեամբն Աստուծոյ արքեպիսկոպոս Կոստանդինուպօլսի ` նոր Հռոմայ եւ տիեզերական պատրիարգ. տեառն Գրիգորի սուրբ սիրեցելոյ պատուական կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց, ուրախ լինել ՚ի Տէր: ՚Ի սիրեցեալ ՚ի մէնջ կաթուղիկոս պատուական զբանս քո սուրբս բազում անգամ լուաք, եւ ողջունեմք ՚ի բացուստ իմացականաւս ըստ օրինի Տեառն աշակերտաց ողջունի զառ ՚ի միմեանս զսէրն եւ զհամաձայնութիւնս. քանզի մեք ամենեքեան` որ զսքանչելի պատմուճանս քահանայութեան զգեցաք, նոյն եւ խորհրդածուս կոչել եւ լինել ըստ նոցա շաւղացն արժանի գտաք, եւ զկնի նոցին հետեւել ուսաք, արժանի եղաք եւ զնոցին նախատեսութիւնն` զբանսն եւ զվարդապետութիւնն եւ յողջոյնն միմեանց ընձեռել. եւ զի զքաղցր նոցա բանիցն վայելեցաք զզօրութիւն եւ զիմացումն, պարտական եմք փութալ երեւեցուցանել յանձինս գործով զայսպիսի խորհրդոց խորհրդածուաց նշանակ. եւ ասեմ ոչ այլ ինչ, բայց միայն զառ միմեանս սէրն եւ զգութն. որով հաստատեմք զաստուածային շնորհսն ՚ի Տեառն աշակերտացն լիապէս ՚ի յանձինս: Քանզի որք կոչեցաք ՚ի վերստին յայս նորոգութիւնս Քրիստոսիւ, զսէրն ունիմք շաղկապ խառնել եւ յօդել եւ մի մարմին լինել միոյ պատուական գլխոյն Տեառն եւ Փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի:
       Այս մարմին` որ երբեմն պայծառացեալ եւ զարդարեալ էր յօդիւ սիրոյն, տգեղ երեւիւր բաժանմամբն եւ հատմամբն, եւ ՚ի հեռանալս որոշմամբ եւ բացակայութեամբ մեր ՚ի միմեանց. եւ այժմ ընդարձակեցաւ ներգործութիւն կամաց մեր տեղի տալ եւ ամփոփել զմիութիւն սիրոյ ձեր յօժարութեամբ. եւ կամեցաւ հաղորդութեամբ եւ միաբանութեամբ բժշկել զվայրապար հարուածս առաջին բաժանմանն, եւ ՚ի ստափառ հակառակութեանցն` որ եղեւ ՚ի մի եւ ՚ի պատուական մարմինն Քրիստոսի` խորշել եւ տեղի տալ . այսինքն զի այլ էր` որ առ ձեզ իրքն, եւ այլ էր` որ առ մեզ վասն նորին համբաւն. յաղագս որոյ աստուստ որ առ մեզ գրոյս, եւ յորմէ առ սուրբ եւ կարող աստուածապսակեալ թագաւորն առաքեցաւ առ ՚ի ձեր պատուականութենէդ, ծանեաք զձեր ուղղափառութիւնդ եւ զյօժարութեամբ խնդրելն զառ մեզ միաւորութիւնն. ուրախ եղեալ զուրախութիւն երկնային զօրացն ըստ աստուածային բանին, որ զայս մեզ հրամայեաց` եղեալ առ բոլորիցն Աստուած, եւ առ հոգեղէնս ամենայն խնդութիւն ՚ի նորա աստուածավայելուչ եւ փրկականսն խորհուրդս: Ընկալաք զամենայնն ուղղափառութեամբ լցեալ գիր աստուածիմաստ` ուղղափառ եւ Աստուծով ուղղաւորելոյ ինքնակալի մերոյ` զոր առ ձեր Աստուածպաշտութիւնդ գրեաց: Որով յայտ արարեալ հաստատեաց իւր թագաւորական գրովն` զոր առ մեզ փառաւորութիւնն ուսեալ է եւ ուսուցանէ վասն անճառելի եւ հրաշափառ փրկչին մերոյ Քրիստոսի տնօրէնութեանն եւ իջանելոյն: Զայս եւ մեք ամենայն անձամբ ուխտեմք անքակ եւ անյերկուանալի մտօք զսոյն. եւ քարոզեմք եւ խոստովանիմք եւ երկրպագեմք Երրորդութեանն միոյ եւ միոյն յերից, մին յերեք անձնաւորութիւն` եւ երիցն գոլ համագոյ համազօր եւ համափառ: Անսկիզբն խոստովանիմք միայն զՍրբոյ Երրորդութեանն զԱստուածութիւն` մի բնութիւն, մի էութիւն, մի զօրութիւն, մի իշխանութիւն, մի տէրութիւն, մի թագաւորութիւն, զայս միայն գիտեմք զՆա, մշտնջենաւոր, անսկիզբն , անստացական, անտեսանելի, անպարագրելի, անիմանալի, անսահմանելի, անայլայլելի, անփոփոխելի, անմահ, անչարչարելի, ամենայն արարծ նախատեսութեամբ արարօղ: Հաւատամք եւ ուսուցանեմք զՆոյն Ինքն զՈրդին եւ զԲանն Աստուծոյ` որ նախ քան զյաւիտեանս եւ զյաւիտենից յաւիտեանս ՚ի Հօրէ ծնեալ յԱստուծոյ ճշմարտէ Աստուած ճշմարիտ, ՚ի վերջին աւուրս ՚ի սրբուհւոյ եւ յամենափառաւորեալ Կուսէն մարմնացեալ, էառ յինքն կատարեալ զմարդկութիւն ՚ի հոգւոյ բանականէ եւ ՚ի մարմնոյ, եւ զերկուց բնութեանցն կատարելութիւն աստուստ անճառ միաւորութեամբ խառնեալ: Վասն որոյ եւ մի Քրիստոս, մի սուրբ խոստովանիմք յերկուց բնութեանց եւ երկու բնութեան տեսութիւն. զի է մշտնջենաւորակից ընդ Հօր ըստ Աստուածութեանն` ամենեցուն կենարար. եւ արժանի արար անճառապէս իւր ՚ի սրբուհի Կուսէն լինել տաճար. զոր միաւորեալ ընդ Ինքն ճշմարտութեամբ, եղեւ մի Քրիստոս. ոչ մշտնջենաւորն գոյութիւն ՚ի յերկնից մարմին բերեալ, այլ ՚ի մերս գոյութեան զանգուածոյ, այսինքն յամենասրբուհւոյ Կուսէն առեալ եւ միաւորեալ ընդ Իւր ըստ անձնաւորութեանն. ոչ Աստուած Բանն Ինքն ՚ի մարմին փոխադրեալ, եւ ոչ առ աչօք երեւեալ, այլ` անփոփոխելի եւ անայլայլելի զԻւրն պահեալ գոյութիւն ՚ի զմերս առնուլն, որպէս ասացաւ. եւ ՚ի միաւորելն ոչ խառնեալ եւ շփոթեալ, այլ ըստ իւրաքանչիւր գոյութեանցն մի եւ նոյն ծանուցաւ` զանազան բնութիւնքն ՚ի միութիւն ժողովեցաւ ճշմարտապէս, մի յերկուցն Քրիստոս եւ Որդի. եւ ոչ վասն բնութեանցն տեսութեան բաժանի միաւորութիւնն. քանզի երկուց բնութեանցն միութիւն եղեւ. եւ սակս այսր` մի Քրիստոս, մի Որդի, մի Տէր խոստովանիմք զՆա. եւ ըստ այսմ անշփոթ միաւորութեանս մտաց Աստուածածին զսուրբ Կոյսն քարոզեմք, զի զԱստուծոյ Բանն մարմնանալ եւ մարդանալ առ ՚ի նմանէ դաւանեմք. եւ յղութեամբ միաւորեալ զառ ՚ի նմանէ առեալն տաճար, ՚ի միմեանս եկին երկու բնութիւնքն, որպէս ասացաւ, միաւորեալ ընդ միմեանս անբաժանաբար, անշփոթ, անանջատելի. քանզի մարմինն մարմին է, եւ ոչ Աստուածութիւն եղեալ անմարմին: Նոյնպէս եւ Բանն Աստուած է եւ ոչ մարմին. որ Իւր արար տնօրինաբար զմարմինն, այսինքն զանազանքն եւ անհաւասարքն առմիմեանս միաւորեալք, եւ ընթացակցութիւն եղեւ բնութեանցն մարմնոյ ասեմ եւ Աստուծոյ: Սակայն մի յերկուցն, եւ ոչ ասացաւ մի Տէրն Յիսուս Քրիստոս Մարդ յատուկ եւ կամ Աստուած յատուկ. այլ` մի զնոյն գոլ ասեմք զՅիսուս Քրիստոս. գիտելով միայն զբնութեանցն զանազանութիւն առ ՚ի յանշփոթ զնոսա պահելոյ յետ միաւորութեանն: Ապա ուրեմն թէ երկու են բնութիւնքն Քրիստոսի, երկու տեսանին ՚ի Նմա բնական կամք եւ ներգործութիւն. այլ մի է երկու բնութեանցն Անձնաւորութիւնն. եւ զմի եւ զնոյն ասեմք կամել եւ ներգործել ըստ բնական երկուցն բնութեանց. յորում եւ յոր է եւ որով է Քրիստոս Աստուած մեր: Կամի եւ ներգործէ` ոչ բաժանմամբ, այլ` միաւորութեամբ: Կամի եւ ներգործէ ըստ իւրաքանչիւր գործոցն կերպարանաց միմեանց կցորդութեամբ. որոյ գոյութիւնն նոյն է, նոյն եւ կամքն եւ ներգործութիւնն. եւ որոյ զանազան է գոյութիւնն, զանազան է եւ կամքն եւ ներգործութիւնն: Սակս որոյ եւ հաստատեցաք զայս այսպէս ունել ճշմարտապէս ձերում աստուածպաշտութեանդ եւ պատուականութեանդ:
       Յայս նամակս ձեռամբ իմով նշանագրեցի , եւ յայտ արարի զփառատրութիւնն մեր որ առ Աստուածութիւնն, եւ զհաւատ համախոհութեամբ եպիսկոպոսակցացս առ քո պատուականութիւնդ: Եւ աղաչեմ զմեծ զայս եւ զաստուածավայելուչ գործոյ զյոյս, այսինքն է զմիաւորութեանս խորհուրդ հաստատել գործով եւ ստորագրել ձեր աստուածպաշտութեանդ եւ ամենեցուն որ ընդ ձեզ եպիսկոպոսաց եւ հարց ազատ եւ ուղիղ կամօք ՚ի համադրութիւն հաւատոյ մեր եւ խոստովանութեան: Այլեւ զձեր նամակ` զոր մեզ առաքէք սմին համաձայն ստորագրել ձեզ ըստ մեր աստուածային եւ սուրբ ժողովոյս օրինակի, որ առ ձեզ բացայայտութեան գրոյ . որք զամենայն որ ՚ի մեզ դաւանութեան խորհուրդ եւ հաւատոյ ծանուցաք ձեզ: Յուսամք եւ հաւատամք` զի որպէս է իրաւացի եւ աստուածահաճոյ, ՚ի փառս Աստուծոյ ձայնակցիմք ՚ի մի եկեղեցի ամենասուրբ անուանն Աստուծոյ` հասարակ եւ համախոհ փառատրութեամբ: Շնորհք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եղիցի ընդ ձեզ եւ ընդ մեզ. ամէն: Միքայէլ ողորմութեամբն Աստուծոյ արքեպիսկոպոս Կոստանդինուպօլսի Նոր Հռոմայ: Կիւրղոս ողորմութեամբն Աստուծոյ պատրիարգ աստուածայնոյ քաղաքին Անտիոքայ: Նուաստ արքեպիսկոպոս մայրաքաղաքին Կեսարու կապադովկացւոց Ստեփաննոս: Մետրապօլիտս Արակլիոյ Թէոդորոս : Մետրապօլիտս Կիզիկիոյ Յովհաննէս: Մետրապօլիտս Նիկոմիդայ Յովհաննէս: Մետրապօլիտս Նիկիայ Նիկողայոս: Մետրապօլիտս Կղոդիուպօլեաց Յովհաննէս: Նուաստ մետրապօլիտս Մելիտինոյ Յովհաննէս: Նուաստ մետրապօլիտս Իկոնիոյ Յովհաննէս: Մետրապօլիտս Առակլէոյ Յովհաննէս: Նուաստ մետրապօլիտս Մոկիսոյ Լուկաս: Նուաստ մետրապօլիտս Ադրիանուպօլսի Գէորգ : Մետրապօլիտս Վլաշիոյ Կոստանդին: Նուաստ մետրապօլիտս Կողոնիոյ Թէոդորոս: Նուաստ մետրապօլիտս Նազիազու Թէոդորոս: Նուաստ մետրապօլիտս Մեթեմու Թէոդորոս: Նուաստ մետրապօլիտս Լակեդեմոնայ Յովհաննէս: Նուաստ մետրապօլիտս Ապրնացւոց Բասիլիոս: Նուաստ արքեպիսկոպոս Դեռկիոյ Միքայէլ»:
       գ. Իբրեւ հասին երկոքին այս թուղթք կայսերն եւ ժողովոյն պատրիարգաց եւ մետրապօլտաց առ Գրիգոր կաթուղիկոս, ընթերցեալ նորա զայնս` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ վաղվաղակի ժողով գումարեալ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց` ետ ընթեռնուլ զթուղթսն առաջի հարց. եւ նոցա քննեալ զիրսն` ուրախացան եւ զարմացան եւս, եւ ասեն. մեք տարակուսեալ էաք վասն ինն գլխոց, թէ ո՞րպէս արդեօք լինիցին. եւ ահա թողեալ Յունաց զայնս` խնդրեցին ՚ի մէնջ միայն զբանս հաւատոյ ՚ի նիւթ միաբանութեան: Եւ ապա խորհրդակցութեամբ եւ հաւանութեամբ հարց այսր փոքու ժողովոյ եւ ըստ խնդրոյ կայսերն` կամելով Գրիգորի կաթուղիկոսի ընդհանուր ժողով գումարել, գրեաց թուղթ հրաւիրանաց ՚ի Մեծն Հայք յամենայն սահմանս, եւս եւ յԱղուանս եւ ՚ի Վիրս, եւ յԵրուսաղէմ, եւ յայլ տեղիս, առ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս եւ վանահարս Հայոց, գալ ժողովիլ ՚ի Հռոմկլայ ՚ի հայրապետական Աթոռ. եւ կամ եթէ չկարասցեն գալ, ծանուսցեն զկամս իւրեանց ՚ի վերայ այսր իրի, թէ զի'նչ հաճոյ է ինքեանց: ՚Ի հասանել պատճենից թղթոյ կաթուղիկոսին ՚ի զանազան կողմանս, սկսան գալ եւ ժողովիլ ՚ի Հռոմկլայ բազում եպիսկոպոսունք Հայոց, եւ վարդապետք. իսկ որք ոչն կարէին գալ` երեք հարիւր երեսուն եւ վեց եպիսկոպոսունք Հայոց արեւելեայց արգելեալք ՚ի խռովայոյզ շփոթութենէ ճանապարհացն` առաքեցին թուղթ հաւանութեան վասն միաբանելոյ ընդ յոյնս, զոր միանգամ սահմանէ ասեն ժողովուրդ` ընդունելի է մեզ:
       Իսկ վարդապետք ոմանք հիւսիսային կողմանց, Բասիլիոս կամ Բարսեղ եպիսկոպոս Անւոյ, Գրիգոր տուտէորդի Սանահնեցի, Յովհաննէս վարդապետ սանահնի, Դաւիթ վարդապետ Քոբարեցի ՚ի Հաղբատայ, Իգնատիոս վարդապետ (ո'չ այն որ զՂուկաս մեկնեաց յաւուրս Գրիգորի կաթուղիկոսի եղբօր Շնորհալւոյն ՚ի վանս Շափիրին, այլ` այլ ոք ՚ի Հաղբատայ ), Պետրոս վարդապետ, Վարդան վարդապետ, Մխիթար վարդապետ Խոռակերտոյ, եւ այլք ոմանք, ընթերցեալ զթուղթ հրաւիրանաց Գրիգորի կաթուղիկոսին, եւ գիտացեալ` թէ ժողովով հանդերձեալ են հայք հաստատել զբանս դաւանութեանն Յունաց, եւ միաբանիլ ընդ նոսա, գրեցին առ նա պատասխանի խիստ եւ անզգոյշ` բանիւք երգիծանաց. որով յանդիմանէին զկաթուղիկոսն եւ զայլ եպիսկոպոսունս Հայոց. ընդէ՞ր ասեն յառաջ քան զսկզբնաւորութիւն այդր գործոյ ոչինչ գրեցիք մեզ, այլ` ձեզէն ձեռն արկիք վայրապար. եւ կամիք միաբանել զմեզ ընդ այնոսիկ, որոց դաւանութիւնն չար է քան զՆեստորին. զի նա ծածուկ բաժանեաց. իսկ դոքա այսինքն Յոյնք յայտնապէս յերկուս բաժանեն զՔրիստոս. յորմէ պարտ էր ձեզ զգուշանալ: Եւ առ ազդու առնելոյ զբանս իւրեանց` եդին ՚ի թղթի անդ եւ զանուանս երկու երեւելի վարդապետաց, այսինքն Տարոնացի Խաչատուր վարդապետի վանահօր հողարծնին, եւ Գանձակեցի Մխիթար վարդապետի վանահօր Գետկայ` Գօշն կոչեցելոյ:
       Զթուղթ սոցա ընթերցեալ Գրիգորի կաթուղիկոսին, եւ ցուցեալ հարց ժողովելոց, հաւանութեամբ նոցա գրեաց պատասխանի առ հիւսիսային վարդապետս ընդարձակ բանիւք. ուր նախ առաջի դնէ զյորդորանս սիրոյ, թէ յաստուածային օրինաց պա'րտ է քրիստոնէից ունիլ սէր առ միմեանս, եւ լինել մի եկեղեցի. զի մի է Քրիստոս. եւ այսու աղագաւ ասէ համարձակեցաք գրել առ յոյնս խաղաղական գիր ՚ի խնդիր սիրոյ: Եւ նոքա ՚ի մէնջ պահանջեցին քանի մի խնդիրս. բայց ես ջանացայ դոյզն իրօք հաճել զնոսա. *«եւ իմս գրով եւ բանիւ հազիւ ուրեմն ածի յայդ, զի անուանեցին զմեզ եղբարս զրպարտեալս ՚ի միմեանց, եւ վկայեցին` եթէ ծանեայք յերգս (պաշտամանց ) ձեր եւ յօրհնութիւնս, որ է շարականք, որ առ Աստուած զճշմարիտ հաւատոյ ձերոյ ուղղափառ դաւանութիւն … բազում եւ այլ բանս խաղաղութեան եւ սիրոյ գրեցին եւ խօսեցան»:
       Իսկ զոր ասէք` թէ նոքա ունին զՆեստորի աղանդն, ուստի՞ ճանաչէք դուք զՆեստոր. նոցա քաղաքի պատրիարգ էր, նոքա ծանեան զնա` եւ նզովեցին եւ նզովեն. սոյնպէս նոցա է յայտ Եւտիքէս, Տիմոթէոս եւ Դէոսկորոս. զորս մերժեցին եւ մերժեն: Զի՞ կայ մեր ընդ այսպիսիս. մեր հարք են` Գրիգոր Լուսաւորիչ, Ներսէս, Սահակ, եւ որք զհետ նոցա. եւ նոցայն` Աթանաս, Գրիգոր, եւ այլք. որոց աւանդիցն զհետ գնան նոքա, եւ մեք ընդ նոսա. եւ յեկեղեցիս իւրեանց ընթեռնուն զգիրս նոցա. զորս եւ մեք պատուեմք իբրեւ զսուրբ հարս. եւ հետեւին ուղիղ վարդապետութեան նոցա, որոց եւ մեք հետեւիմք. եւ ամենեքին հաստատեալ եմք ՚ի նոյն հաւատս, եւ կապեալք ՚ի նոյն եղբայրակցութիւն Քրիստոսի: Եւ արդ` *«եթէ եղբարք եմք համաշունչք, եւ միոյ որովայնի ծնունդք, եւ միոյ ստեանց դիեցիկք , եւ միոյ ճշմարիտ գլխոյ անդամք, եւ այսու աղագաւ եղբայրական սիրով կոչեն զմեզ ՚ի խաղաղութիւն, պարտիմք զհետ գնալ տիրապէս եւ յօժարամիտ կամօք. վասն զի զայս պատուէր առաք. եւ զայն ոչ իբրեւ զգտեալք ՚ի կորստենէ` եւ կամ իբրեւ զդարձեալք ՚ի մեղանաց եւ ՚ի սխալմանէ, այլ` իբրեւ զհեռացեալ եղբարք գաւառաւ եւ ժամանակաւ. որ եւ զայս թշնամութիւն գործեաց բնութիւն հնացեալ սովորութեամբ ոխակալութիւնն. եւ զմիջնորմն ցանկոյն քակել, եւ զկրճիմն ՚ի բաց բառնալ… Այլ զի գրեցէքն բաւական ունել զհարցն աւանդ … հարցանեմք եղբայրաբար սիրով, եթէ զո՞րս ՚ի սրբոց հարցն դնէք աստանօր, զի զայս պատուիրան աւանդեցին` հակառակասէր լինել մեզ եւ կռուօղ` միոյ գլխոյ անդամք ելով … արդ` եթէ առաջին հայր սուրբ կոչելի է մեզ զմեր սուրբ Լուսաւորիչն … միթէ ամբարտաւանեա՞ց նա այսու ամենայնիւ (ճգնութեամբ եւ առաքելական գործովք իւրովք ), կամ թէ ո՞չ խոնարհ սրտիւ եւ աներկբայ մտօք էառ յանձն գնալ ՚ի Կեսարիա, եւ դարձեալ ՚ի Հռովմ, եւ առնուլ ձեռնադրութիւն ՚ի սրբոյն Սեղբեստրոսէ. եւ կամ թէ իւրքն ամենայն ո՞չ կացին ՚ի նոյն միաբանութեան սէր. եւ (միթէ ) ո՞չ գտաւ Արիստակէս ՚ի սուրբ ժողովն Նիկիոյ. եւ կամ թէ մեր սուրբն Ներսէս ո՞չ վարեցաւ այսու օրինակաւ, եւ ո՞չ գտաւ առ մեծաւն Թէոդոսիւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի վանումն հոգեմարտին Մակեդոնի` հաղորդ սոցա եւ համախորհուրդ: Եւ կամ թէ մերն Սահակ սուրբ հայրապետ ո՞չ եղեւ գրով ձեռին իւրոյ հաղորդ սուրբ ժողովոյն Եփեսոսի. եւ կամ թէ խոտա՞ն համարեցաւ զսոսա… Դարձեալ ` թէ այսոքիկ վերոյգրեալ սուրբ հարքս այսպէս` եւ որք զհետ սոցա, խնդրելի է` եթէ յետ այսորիկ ո՞վ ոք ՚ի հարցն սրբոց յայսոսիկ դրդուեցաւ: Եթէ զՅովհաննէս ասեմք զիմաստասէրն` որ եւ Աթոռակալ սրբոյ Աթոռոյս (զորմէ կարծէք դուք ` թէ նա բաժանեաց զմեզ ՚ի քաղկեդոնականաց եւ նզոիւք հեռացոյց զմեզ, ապաքէն խաբիք` պատրեալ ՚ի սուտ պատմութեանց. քանզի ) եւ նա այսոցիկ հետեւեցաւ շաւղաց եւ ուղղափառութեան. եւ մերն այլ սուրբ նախնիք (որք յառաջ եղեն քան զիս չորս կաթուղիկոսք ) զնորայն ընկալան զխոստովանութիւն, եւ ձեռնագրեցին զգիրս նորա անխախտելի մնալ, Գրիգոր Վկայասէր, եւ Բարսեղ հետեւող նորին, եւ միւս Գրիգորիս եւ Ներսէս, մերս հարք. եւ է (այս գիրք իմաստասիրին ) յարկեղս գրոց մերոց ընկալեալ ՚ի նոցանէ»:
       Զայս եդեալ` ապա անմիջապէս սկսանի երկար բանիւ յորդորել զնոսա` թողուլ զթշնամութիւն, եւ փութալ գալ ՚ի ժողովն, եւ բերան ՚ի բերան խօսիլ. եւ մի ' պատճառել` թէ անցեալ է ժամանակ միաբանութիւն առնելոյ , եւ այլն: Եւ ապա մեղադրէ զնոսա. եթէ ասէ դուք ոչ կամէիք զայդպիսի միաբանութիւն, ընդէ՞ր յառաջնմէ գրեցիք եւ առաքեցիք ՚ի ձեռն Ստեփաննոսի վարդապետի զթուղթ հաւանութեան. ուրեմն կամ այն թուղթ պատրանօք էր գրեալ, եւ կամ այս թուղթ ձեր ո'չ է հաւանութեամբ ամենեցուն: Եւ եղեւ իբրեւ եհաս այս նամակ կաթուղիկոսին ՚ի կողմանս Անւոյ եւ Հաղբատայ, ոմանք յերեւելի վարդապետաց հաւանեալ ընդ բանս կաթուղիկոսին` առաքեցին անդ ՚ի դիմաց իւրեանց զԲարսեղ եպիսկոպոս Անւոյ եւ զքանի մի զգօն վարդապետս եւ զվանականս:
       դ. ՚Ի հասանել սոցա ՚ի Հռոմկլայ, հաւաքեալ կային ՚ի պատրաստի այլ եւս երեսուն եւ մի եպիսկոպոսունք Հայոց, եւ բազմութիւնք յոյժ վարդապետաց եւ վանականաց, երիցանց եւ սարկաւագաց. ընդ որս եւ ոմանք ՚ի մեծամեծ իշխանաց Հայոց. եւս եւ կաթուղիկոսն Աղուանից, եւ քանի մի վարդապետք առաքեալք ՚ի կաթուղիկոսէն Ասորւոց: Ամենեքին սոքա ՚ի մի գումարեալ անդանօր ՚ի Հռոմկլայ ՚ի հայրապետական Աթոռն յամի Տեառն 1179. եւ ՚ի թուականութեանն Հայոց ՈԻԸ. յամսեանն ապրիլի` յետ Զատկին, արարին ժողով մեծ: Եւ ՚ի ժողովի անդ խօսեցաւ նախ Ներսէս Լամբրոնացի զայն սքանչելի` մանաւանդ թէ զհոգիաշունչ ատենաբանութիւն իւր, զանց արարեալ յառաջ բերել զամենայն` զորս գրեալ էր ՚ի վերայ ինն խնդրոց. զի ոչ եւս պահանջէին յոյնք զնոսին: Եւ ապա ընթերցեալ զթուղթս մետրապօլտաց ժողովոյն Յունաց, եւ Մանուէլի կայսեր, սկսան բազում զգուշութեամբ քննել զբանսն. եւ գտին զամենայն ուղղափառ` ողջամիտ եւ անստերիւր: *«Յայնժամ ապա (որպէս դնի ՚ի պատմութեան ժողովոյն ) յօժարամիտ կամօք սուրբ կաթուղիկոսն Գրիգոր եւ ամենայն բազմութիւն եպիսկոպոսացն Հայոց ստորագրեցին ՚ի նամակսն (Մանուէլի կայսեր եւ ժողովոյն մետրապօլտաց ). եւ ընկալան զսոյն եղեալ համաձայն, մանաւանդ եւ զսոյնս ունելով անփոփոխ: Եւ լուծաւ սատանայական կրճիմն հակառակութեանն »: Եւ ապա գրեցին առ կայսրն եւ առ նոր պատրիարգն, որ յաջորդեալ էր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի մեռանիլ Միքայէլի, եւ առ ժողովն մետրապօլտաց եւ եպիսկոպոսաց Յունաց զերկուս գիրս դաւանութեան հաւատոյ` համաձայն դաւանութեան նոցին` ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղութեան բանին. եւ այնց նամակաց եւս ստորագրեցին ամենեքին, որք էին երեսուն եւ երեք եպիսկոպոսունք. ուր եւ հաստատեն թէ բանք թղթոյ կայսերն եւ ժողովոյն մետրապօլտաց ուղղափառ են եւ համաձայն աւանդութեան սուրբ հարց. եւ մեք ասեն այնպէս դաւանէաք ՚ի միտս, եւ այնպէս դաւանիմք եւ խոստովանիմք, այսինքն է ասել երկու բնութիւն ՚ի մի անձն Քրիստոսի: Եւ այս էր օրինակ առաջին թղթոյ մեծի ժողովոյն Հռոմկլայու առ կայսրն.
       *«Քրիստոսիւ զօրացեալ եւ նովաւ պսակեալ արքայից արքայ` կարող եւ բարձր միշտ` Օգոստոս եւ ինքնակալ թագաւոր հոռոմոց` Մանուիլ Կոմնինոս. Գրիգորիոս նուաստ ծառայ Քրիստոսի եւ շնորհիւ նորին կաթուղիկոս Հայոց` եւ որ ընդ ինեւ սուրբ ժողովս: Զգիր հրամանի ձեր ծանեայ հանդերձ ժողովովս եւ ամենայն եպիսկոպոսակցօքս: Եւ նախ` զի բարեփառ թագաւորութիւնդ կարողապէս տնօրինէր զխաղաղութիւն ՚ի ներքոյ ձեռին կացելոյ տիեզերական իշխանութեանդ, գոհութիւն ամենատեառն խնամոց մատուցաք. երկայն ժամանակաւ յերկարել ՚ի նոյնդ խնդրեմք յԱստուծոյ` եւս գերազանց զօրութեամբ եւ փառօք, հանդերձ մանուիլածին եւ մանուիլապարգեւ ծիրանածին արքայիւդ հարազատ անդրանկաւդ ձեր Ալեքսիոսիւ, եւ բովանդակ մեծապատիւ զարմիւդ: Իսկ զհարցումն հաւատարիմ հաւատաբանութեանս ճաշակեալ խնդութեամբ ուրախ եղաք հաւանութեամբ. եւ ՚ի քաղցրութենէ պտղոյս ծանեաք զծառդ` որպէս եւ միշտ գիտէաք պտղաբերիչ ուղղափառութեան, եւ հաստիչ հայրենի աւանդութեանցն, զոր յեկեղեցի սուրբ գտիք: Այլ զի ձայնակից սոյն ուղղափառութեան է սուրբ եկեղեցիս Աստուծոյ որ ՚ի մեզ, յայտնի է իմաստութեան ձեր, որ ՚ի հօրն մեր եւ ՚ի նախայաջորդէ սրբոյ Աթոռոյս ՚ի տեառն Ներսիսէ գրեցելոց նամակացն. նմին եւ մեք աշակերտեալք եւ ուղղափառ դաւանութեանն քարոզք »: Եւ աստ խօսին զժողովոց որք գումարեցան յառաջին ժամանակս. այսինքն զՆիկիոյն` զԿոստանդինուպօլսոյ, եւ զԵփեսոսին. եւ ապա յաւելուն: *«Գտանին եւ այլ ժողովոց կանոնադրութիւնք ՚ի մէջ մեր, եւ ընդունելի են. որք զզանազան կարգս եկեղեցւոյ հաստատեցին, եւ զպէսպէս հերձուածս հերքեցին: Որպէս եւ Անկիւրիոյ ժողովն ՚ի հերքումն Լիկիանոսի ամբարշտութեանն, որ ՚ի զոհս կռոց բռնադատէր զերիցունսն: Եւ Կեսարիայն ընդդէմ յուռթից կանանց: Եւ Նէոկեսարիայն ընդդէմ անխտիր պոռնկութեան: Եւ Գանգրայն ընդդէմ Օստացւոց հերձուածոյն: Եւ Լաւոդիկեայն ընդդէմ չորեքտասաներորդացն: Եւ Սարդիկայն ՚ի պէտս եկեղեցական կարգաց:
       Յայս ուղղափառ ժողովոցս եւ որք սոցին հանգոյն, ուսաք զհաւատոյ դաւանութիւն. եւ ՚ի նոցին կանոնադրութենէ զգործոց պարկեշտութիւն եւ զմեղաց խտրութիւն եւ զեկեղեցական կարգաց վայելչութիւն: Որոց եւ առաջնորդութեանն հայրենի դաստիարակութեամբք ` ուղեկից լինիմք, զգուշացեալք առ ՚ի յոչ խոտորել յաջ եւ ոչ յահեակ յարքունական պողոտայէն, զոր ցուցին մեզ: Վասն այսորիկ եւ համարձակութեամբ նզովեմք զառ ՚ի նոցանէ նզովեալ հերձուածօղսն. զԱրիոս` որ ոչ ասաց զՈրդի ՚ի բնութենէ Հօր . եւ զՄակեդոն` զի հայհոյեաց զՀոգին Սուրբ. զՊօղոս Շամշտացին, եւ զՆեստոր նորին հերձուածոյն նորոգիչ, որք մարդ դուզնաքեայ ասացին զԱստուածն մեր զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս, յարակցութեամբ եւ հաճութեամբ շարայարեալ յԱստուած, եւ ոչ անճառ եւ սքանչելի միաւորութեամբ: Նզովեմք եւ զամբարիշտն Եւտիքէս, որ զմիութիւն Աստուածութեան եւ մարմնոյն` շփոթմամբ դաւանէր, եւ ոչ յատկութեամբ ՚ի հայեցողութիւն բնութեանցն: Ընդունիմք իսկ եւ երգակցիմք Սուրբ եւ աստուածազգեաց հարցն (զայս ասեն եւ զհայրապետաց Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն ), որք այսոցիկ հերձուածոցս մահուչափ ճգնեալ հակառակ կացին, եւ զուղղափառ հաւատ աստուածաշունչ վարդապետութեամբն իւրեանց գրով ետուն մեզ. զորս առեալ ընկալաք եւ միշտ ընթերցմամբ ՚ի նոցին աշակերտութիւն փութամք գտանիլ անմոլար: Վասն այսորիկ եւ յարկեալ հիմանն որ ՚ի նոցանէ վերայ շինեմք զխոստովանութեան մերոյ յայտարարութիւն առաջի քում ինքնակալութեանդ եւ աստուածային ժողովոյդ. ես եւ որք համաձայնին ինձ ՚ի սոյն ընդհանուր Հայաստանեայցս լրումն »: Եւ դնեն աստ առաջի զդաւանութիւն ուղիղ հաւատոյ, նախ ՚ի խորհուրդ Ամենասուրբ Երրորդութեան. եւ ապա ՚ի մարդեղութիւն Բանին . յորոյ վերայ երկար գրեն, առ ՚ի ցուցանել զկատարեալ Աստուածութիւն եւ զկատարեալ մարդկութիւն միաւորեալ ՚ի մի Անձն Քրիստոսի. եւ յետ վկայ կոչելոյ զսուրբ հարս` ասեն: *«Արդ սոքա որ այսպէս զմիաւորութիւն անճառ խառնմամբ բանի եւ մարմնոյն խոստովանին ընդդէմ բաժանողացն, ոչ եւ զյատկութիւնն իւրաքանչիւր էութեանն տեսութեան ուրանան ընդդէմ շփոթողացն, այլ` եւս յայտնապէս ցուցանեն ՚ի բանս իւրեանց. որպէս ասէ սոյն երանելիս Գրիգոր, թէ պահեալ զքառասուն օր Տէրն, ապա քաղցեաւ եւ թոյլ ետ մարմնոյն զիւրսն ներգործել: Իսկ ՚ի ծննդեան ճառին վասն միութեանն զայս ասէ սուրբն Բասիլիոս. որպէս երկաթ ընդ հրոյ միաբանեալ ընդունի զհուրն ոչ փոխարկաբար, այլ փոխատրաբար, եւ ոչ զիւրսն` այլ զնորայսն ներգործէ զօրութիւն, նոյնպէս եւ Տեառն ընդ մարմնոյն անճառ միաւորութիւնն: Եւ այսու յայտ առնէ թէ խառնեցաւ (այսինքն միաւորեցաւ ) մարմինն ընդ աստուածեղէն բնութիւնն. եւ բնական էութենէն ոչ այլայլէր: Այսպէս եւ աստուածաբանն Գրիգոր զինովն արդարութեան ուղղափառ վարդապետութեամբն յաջ եւ յահեակ հարկանէ զհերձուածօղսն. եւ ըմբերանէ զշփոթօղս ըստ միաւորութեան, եւ զբաժանօղս ըստ յատկութեանն. ըստ որում ասէ ՚ի ծննդեանն ճառի: Եկեալ Աստուած հանդերձ առեցելովն մի յերկուց ընդդիմակցաց. յայտ է թէ յաստուածութենէ եւ ՚ի մարմնոյ, զոր առ: Եւ զի մի է սոքօք, եւ ոչ երկու, յաւելու. ո՞վ նոր խառնմանս. ո՞վ սքանչելի խառնուածոյս: Դարձեալ եւ ՚ի պասեքին ճառի ասէ զանճառ միացեալն ըստ մի անձնաւորութեանն խոստովանութեան` Աստուած խաչեալ: Իսկ զի երկու բնութիւն ՚ի մի Անձնաւորութիւնն տեսանի, յաւելու զկնի. արիւն եւ ջուր ՚ի կողիցն հասեալ, մին իբրեւ զՄարդոյ եւ միւսն առաւել քան զՄարդոյ: Յիշէ դարձեալ նոյն երանելի եւ զներգործութիւն բանին եւ մարմնոյն յառաջին ճառն Որդւոյ. եւ ասէ այսպէս, թէ միով գլխով մերձեցոյց զբարձրագոյնսն յԱստուածութիւնն եւ ՚ի վեհագոյն բնութիւնն քան զչարչարանս եւ զմարմին. իսկ զնուաստագոյնսն ՚ի բազմաց գոյացեալն:
       Արդ այսքան եւ այսպիսի վկայութեամբք հաստատեալ գիտեմք, զի ոչ ՚ի վերայ միոյ բնութեան ասացան բանքս սուրբ հարցս, այլ ՚ի վերայ երկուց միացելոց. որ եւ ներգործութեամբ եւ կամօք ներգործէր զներգործութիւն` երբեմն իբրեւ զԱստուած, եւ երբեմն որպէս զՄարդ. սակայն ՚ի միոյ Անձնաւորութենէ տնօրինէր զանազան ներգործութիւնքն. եւ ոչ թէ այլ ներգործութիւն էր Աստուածութեանն` որիշ ՚ի մարմնոյն, եւ այլ մարմնոյն որիշ յԱստուածութենէն. այլ` որպէս ասացաք, նոյն Ինքն էր որ ներգործէր զաստուածայինսն աստուածաբար, եւ զմարդկայինս մարդկապէս ՚ի պէտս մերոյ փրկութեան. վասն զի Աստուած էր եւ մարդ: Եւ առ սոյնս ՚ի պարապելն քննութեամբ բազում գտանին վկայութիւնք սուրբ հարցն. զոր աւելորդ է ձերումդ երկրորդել ամենագէտ մտաց: Այլ զի զմերս ծանիջիք կամս` թէ ոչ խորշիմք յաստուածախօս բանից սուրբ հարցն, որք աւանդեցին սրբոյ եկեղեցւոյ զուղղափառ հաւատոյ դաւանութիւն. այլ` ձայնակցիմք նոցին, որպէս եւ լուայք, եւ քարոզեմք յեկեղեցիս մեր. եւ ՚ի վերայ սորին հաստատեալ կամք ամենայն Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ Քրիստոսի լրութիւնս. որ եւ սրտիւ հաւատամք յարդարութիւն, եւ բերանով խոստովանեցաք զփրկութիւն գրով ձեռին մերոյ` ՚ի մէջ տիեզերական ժողովոյդ, եւ ՚ի լուր քում ուղղափառ թագաւորութեանդ. եւ ոչ միայն ձեր առաջի, այլեւ զսոյն դաւանութիւն հանդերձեալ եմք տանել աներկբայ սրտիւ առաջի փառաց Աթոռոյն Աստուծոյ. զսոյն եւ որպէս հրամայէ քո ինքնակալութիւնդ վարդապետեմք եւ ուսուցանեմք յամենայն եկեղեցիս Քրիստոսի, որք յաշխարհս մեր եւ ՚ի գաւառս: Եւ եթէ ոք ընդդիմամարտ գտանի, որպէս խորհրդակցեցաւ ձերդ խոհեմութիւն, փութամք ածել յուղղութիւն: Իսկ զապառաժացեալսն սրտիւք ՚ի բաց վարեմք քարկոծմամբ` իբրեւ զգազանայինս վարուք եւ անարժանս հոգիախօս պատգամացս. լուեալ յառաքելոյ` որ ասէ. թէ ոք աւետարանեսցէ ձեզ աւելի քան զոր աւետարանեցաքն, նզովեալ լիցի: ՚Ի վերայ այսր հաւատոյ հիման փութամք եւ մաղթեմք Աստուծոյ զօրացուցանել զմեզ, շինել ոչ խոտ եւ եղէգն եւ փայտ, այլ` ոսկի եւ արծաթ եւ ականս պատուականս. որ է զանազան տեսակք աստուածահաճոյ վարուց. որ եւ ՚ի փորձ հանդերձեալ հրոյն անապական փայլէ ՚ի փրկութիւն վաստակեցելոցն եւ ՚ի փառս Աստուծոյ:
       ՚Ի վերայ այսր վերապատուեմք զձեր Աստուածիմաստ ուղղափառ խոստովանութիւն. զոր ընկալաք, եւ ՚ի համագումար մեր ժողովս ընթերցեալ` սրբոց հարցն ձայնակցիլ գտաք. եւ իմ նուաստութիւնս հանդերձ միաբան ժողովովս այսու համառօտ դաւանութեամբս երգակցիմք ձեզ, եւ ամենայն ուղղափառ քրիստոնէից եկեղեցեաց, որք այս դաւանութեամբ են յամենայն ազգս: Յաղագս որոյ եւ զնոյն խոստովանութիւնս երկրորդեցաք ՚ի լուր աստուածատիպ պատրիարգացդ եւ տիեզերական եկեղեցւոյդ. եւ անուամբք մեր ստորագրեցաք: Զի ՚ի Քրիստոս Յիսուս ասաց Պօղոս չի'ք խտիր ոչ հրէի եւ ոչ հեթանոսի, ոչ հելլենացւոյ եւ ոչ բարբարոսի. այլ ամենեքեան մի եմք ՚ի Քրիստոս Յիսուս : Իսկ զեւս հաւատարմութիւն ՚ի դաւանութեան մերոյ ընդարձակ բանիւ ունի տեղեկանալ թագաւորութիւն ձեր ՚ի հոգեշունչ բանէ հօրդ մերոյ կաթուղիկոսի. զոր կարեւոր համարեցաք առաքել առաջի ձեր` առ ՚ի գիտել հաստատութեամբ` թէ ոչ նորոգ եմուտ ՚ի մեզ ուղղափառ դաւանութիւնս , այլ` ՚ի հարցն առաջնոց իջանէ. որում ոչ եդեալ ուշ թշնամիքն, զրպարտեն զմեզ յահուր եւ անպատկառ բարբառովք: Եւ արդ աղաչեմ` ճշգրիտ եւ հաւատարիմ թարգմանութեամբ լսել, եւ այդու տեղեկանալ զմեր եւ զձեր համաձայնութիւնս միմեանց յուղղափառ հաւատս: Յետ այսորիկ աղօթեմք առ Աստուած` որ զամենայն ինչ ՚ի բարի տնօրինէ առաւել քան զոր խնդրեմք եւ իմանամք, եւս հաստատութեամբ ներգործել ՚ի մէջ եկեղեցւոյ զիւրն ճշմարիտ խաղաղութիւն ՚ի ձեռն քո աստուածիմաստ հանճարոյդ քրիստոսապսակ թագաւոր ». եւ այլն:
       Իսկ օրինակ թղթոյ` զոր գրեցին հարք ժողովոյն առ պատրիարգունս եւ եպիսկոպոսունս Յունաց եւ առ ամենայն դասս եկեղեցականաց նոցա, էր այս. «Սրբոյ եւ մեծի Աստուծոյ եկեղեցւոյդ` որ ՚ի գլուխ տիեզերաց` ՚ի թագաւորական մայրաքաղաքդ Կոստանդինուպօլիս, տերանց եւ պաշտօնակից եղբարց, նախԱթոռ պատրիարգաց սրբոց եւ եպիսկոպոսակցաց պատուականաց, քահանայականաց դասուց, եւ համագումար ամենայն ժողովոց կղերիկոսաց` ըստ իւրաքանչիւր կարգի եւ աստիճանի զանազանելոց, որք յիմաստութեանդ տաճար զիմանալին Աստուած համագաղափար իմանալեացն դասուց ՚ի նիւթական բնութիւնս պաշտէք երեք յերիսս (ըստ յինն դասս ) բաժանեալք, եւ ՚ի մի լրութիւն Աստուածեղէն սպասաւորութեանն միաւորեալք` անդամք զգայականք ճշմարիտ գլխոյն, եւ աճեցեալք ՚ի պատճառս փառաբանութեան անկարօտ բնութեանն: Գրիգորիոս նուաստ ծառայ Քրիստոսի, եւ ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս Հայոց, եւ որք ընդ ինեւ եկեղեցւոյս Քրիստոսի` որ ՚ի մեզ` ժողով արքեպիսկոպոսաց, եպիսկոպոսաց, հարց եւ վարդապետաց, քահանայից եւ կրօնաւորաց, եւ ամենայն լրութեանս Հայոց, զշնորհս եւ զխաղաղութիւն ՚ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մաղթեմք ունել ձեզ` եւ աղօթիւք ձերովք մեզ:
       Ընկալաք զնամակ խաղաղութեան` եւ որ ՚ի Տէր մեր Յիսուսն Քրիստոս ուղղափառ խոստովանութեան` գրեալ յերանեալ պատրիարգէն ձայնակցութեամբ սրբոյ ժողովոյդ առ ՚ի շինութիւն մեր, յոր առ ձեր սրբութեանդ սէր. ՚ի վերայ որոյ գոհացաք զԱստուծոյ, որ շարժեաց զձեզ յայսպիսի աստուածային խորհուրդ. եւ կարծիք գայթակղութեան ջնջեալ տեղի ետ ՚ի մեր համագումար ժողովոյս` յընթեռնուլն զայս աստուածաբան եւ ուղղափառութեան գիր, եւ լուսաւորեցաւ խաղաղութիւնն եւ շինութիւն ՚ի միտս ամենեցուն: Պատճառն եւ ուղղիչն այսմ խորհրդոյ սուրբ եւ բարեպաշտ թագաւորդ յաղթութեամբ միշտ յինքնակալ տէրութիւնն բարձրասցի օգնականութեամբն Աստուծոյ: Եւ ճարտարապետն արհեստիս` սուրբ եւ աստուածապատիւ պատրիարգն Միքայէլ ընդ երանեալ սրբոցն հանգիցէ յերկնից արքայութիւնն. որ թէեւ ըստ պարկեշտ վարուց իւր ՚ի վախճան հասեալ ՚ի հանգստեան է, որպէս ասաց իմաստունն. սակայն մեզ յուրախութեանս ժամանեաց տրտմութիւն. քանզի ժողովեալ ուրախացաք մեծաւ ցնծութեամբ ՚ի վերայ հիմանս` զոր արկաք եկեղեցւոյ խաղաղութեան. եւ ապա վշտացաք ՚ի լսելն թէ ճարտարապետն իմաստուն աստուածապատիւ պատրիարգն փոխեցաւ յերկնայնոցն պարակցութիւն, եւ զմեզ լիք եթող արտաքոյ հայրական խնամոցն. սակայն կալցուք մխիթարութիւն զտէրն մեր Յիսուս Քրիստոս. որ ընդ մեզ խոստացաւ լինել մինչեւ ՚ի կատարած աշխարհի, եւ միշտ շնորհիւ Սուրբ Հոգւոյն յարուցանէ ժառանգս Աթոռոց յեկեղեցի Իւր սուրբ: Եւ ՚ի մէնջ ընկալարո'ւք զպատասխանիս համագումար սուրբ ժողովդ, եւ որ զնախԱթոռութիւնդ տիեզերաց յաջորդեաց աստուածային ընտրութեամբ: Արդ` քանզի ամենաբարի կամքն Աստուծոյ զհնացեալն խռովութիւն, որ այսքան ընդերկար ժամանակ ՚ի մէջ եկեղեցւոյ արկաւ` ախորժեաց ՚ի վերջին աւուրս ՚ի ձեռն ձեր ՚ի խաղաղութիւն նուաճել, յայտնի ծանեաք յուղղափառ գրոյս, եւ ամենայն լրութեամբ ժողովոյս մերոյ` պատուեցաք զճշմարիտ աստուածաբանութիւնս, որ համաձայնի սրբոց եւ առաջին հարցն: Զի ոչ որպէս զհամբաւն` զճշմարտութիւնս ծանեաք, այլ` համբաւն ամբոխեաց զմեզ ՚ի խոտորնակ կարծիս, եւ ճշմարտութիւն գրոյս առկայացոյց զգիտութիւն ամենայն ուղղափառութեան ՚ի սուրբ ժողովս. յաղագս որոյ բժշկեցան միտք մեր ՚ի զրպարտելոյն. եւ ընդ արձակեալ զգիրկս սիրոյ` ընկալաք զողջունելի նամակս աստուածային համբուրիւ: Եւ զի ոչ միայն ՚ի ձէնջ, այլեւ յաստուածապսակ ինքնակալէդ տուաւ մեզ համաձայնութիւն ձեզ ՚ի սուրբ եւ յուղղափառ հաւատս, առ նոյն ինքն բարեպաշտ եւ իմաստուն թագաւորդ արարաք եւ զոր ՚ի մեզ դաւանութեանս որ ՚ի Քրիստոս պատասխանի ընդարձակ բանիւ. զոր եւ յաւելումք առ ձեր աստուածային ժողովդ, եւ հաստատեմք երկրորդելովս` գիտելով թէ ոչ է ձեր իմաստութիւնդ կարօտ յընդարձակագունէն տեղեկանալ. այլ միայն պատճառ տալով իմաստնոցդ իմաստութեան առ ՚ի մերս համաձայնութիւն այսմ ուղղափառ դաւանութեան:
       Հաւատամք եւ խոստովանիմք զպաշտելի եւ զերկրպագելի Սուրբ զԵրրորդութիւնն, մի աստուածութիւն յերիս անձնաւորութիւնս բաժանեալ (այսինքն զանազանեալ ). որոց անուանքն զյատկութիւնն հաստատեն. Հայր, եւ Որդի, եւ Սուրբ Հոգի: Իսկ մի Աստուածութիւնն զհամագոյութիւն Երից Անձնաւորութեանցն ցուցանէ մեզ ըստ Սերովբէիցն վերաձայնելոյ երեք Սուրբ, եւ մի Տէր. անձնաւորութեամբն տրոհեալ, եւ Աստուածութեամբն միաւորեալ : Խոստովանիմք եւ զՄին յԵրից Անձնաւորութեանցն զԲանն եւ զԾնունդն Հօր` զծոցածին Որդին` կամօք Հօր եւ գործակցութեամբ Սուրբ Հոգւոյն իջեալ յարգանդ ամենասրբուհւոյ Կուսին Մարիամայ. յորում եւ թանձրացեալ բանն, այսինքն խառնեալ ընդ զգալի մարմինս` միջնորդութեամբ բանական հոգւոյս ` անճառ միաւորութեամբ եւ անշփոթ խառնմամբ, ծնաւ Աստուած յանապական Կուսին արգանդէ. վասն որոյ եւ Աստուածածին դաւանեմք զծնօղն Աստուծոյ մարմնացելոյ: Սա ինքն որ ՚ի մարմնանալն տնօրինեաց զմեր փրկութիւնն, ո'չ աստուածեղէն զօրութեամբ, այլ` խորհրդական իրաւամբք եւ արդարութեամբ: Քանզի զբնութիւնս` որ անմեղ էր ստեղծեալ յԱստուծոյ, եւ ո'չ կարաց դեր ՚ի վերոյ գտանիլ, այլ` պատրանօք եւ դաւաճանութեամբն սատանայի խաբեալ, յետ խառնելոյն ընդ աստուածեղէն բնութիւնն, եւ լուսաւորելոյն զսա ըստ աւետարանչին, լոյսն ՚ի խաւարի անդ լուսաւորէ, եւ խաւար Նմա ո'չ եղեւ հասու. այսինքն` զի ՚ի խաւար մարմնոյս լոյս աստուածութեան ջահաւորեալ` ՚ի բնական կիրսն շարժէր զՆա, եւ կամէր, եւ ըստ կամելոյն ներգործէր: Իսկ զօտարն ՚ի բնականէն յայտնէր Նմին աստուածեղէն լուսովն, եւ Նա ըստ բնական բարի ստեղծուածոյն` ՚ի յաւելորդացն եւ ՚ի չարին արկածիցն խորշէր. եւ այսպէս դատապարտեաց զմեղս ՚ի մարմնի Իւրում Աստուածն մարդացեալ, որ մերոյ մեղանչական մարմնոյս էր նման ըստ առաքելոյ եւ երեւեցոյց Աստուծոյ Հօր թէ ո'չ հոգի մարդկեղէն ըստ կամացն շարժելոյ` սիրէ զմեղս, եւ ո'չ մարմինն ըստ ներգործելոյն առնէ, այլ` դաւաճանութեամբ ՚ի նոյն ըմբռնին եւ պատրանօք. եւ ես` որ ՚ի պատրանացն ոչ պարտեցայ, մեղացն գեր ՚ի վերոյ գտայ: Յոր հայեցեալ առաքեալն ասէ, ՚ի ներելն Աստուծոյ ՚ի հանդէս արդարութեանն Քրիստոսի. քանզի զայս խորհուրդ տեսեալ ՚ի Քրիստոս Հայր` ներեաց ամենայն բնութեանս իրաւամբք, իբրեւ խաբեցելոց, եւ ոչ որպէս կամաւ յօրինաց նորին վրիպելոց . եւ զի խաբեցաք եւ մեղաք, փոխանակ այնորիկ զԻւր անմեղ Մարմինն Քրիստոս պատարագեաց Աստուծոյ Հօր. եւ եղեւ անմեղ Արիւնն նորա ջնջան ամենեցուն ՚ի Նա հաւատացելոցս` մեղաց. որպէս եւ գրէ Պետրոս, ոչ ապականացու արծաթեղինօք փրկեցայք, այլ` Արեամբ ամբիծ եւ անարատ Գառինն` որ ետ զԱնձն Իւր փրկանս ընդ ամենեցուն. գոչէ ըստ այսմ եւ Պօղոս:
       Արդ` խոստովանիմք համաձայն ձեզ ՚ի Քրիստոսի անճառ միաւորութիւնն երկու բնութեան տեսութիւն, ո'չ վայրապար կամ անբանաբար` առանց գիտելոյ զորպէսն, այլ զի խորհուրդ տնօրէնութեանն յայս հայի առաքելական եւ մարգարէական վկայութեամբք. զի Աստուած զգեցաւ զբնութիւն մարմնոյս` առ ՚ի յիւր բնական շարժումն զսա արդարացուցանել. եւ որ զլանայ զմարդկեղէն բնութեանն յատկութիւն ՚ի մի Քրիստոսն, ուրանայ եւ զիրաւամբք փրկութիւնն: Տեսանի ՚ի նա եւ կամք, որ է բանական հոգւոյս շարժումն. զի երեւեսցի մարդս` որ ՚ի նմա` յինքենէ շարժեալ յարդարութիւնն, եւ ոչ բռնութեամբ: Տեսանի եւ ներգործութիւն ըստ մարմնոյ, զի յայտնի լիցի աշխատութեամբ մեր փրկութիւնն, եւ ոչ զօրութեամբ. որով եւ առեալ զօրացաք իրաւամբք կոխել զթշնամին. եւ զի կամէր ըստ բնականին հրաժարել ՚ի համուանէն, եւ ամաչէր ընդ նոյնն եւ տրտմէր. կամէր ըստ Աստուածութեանն, վասն այնր եւ հետեւեցուցանէր Աստուածութեանն կամաց զկամս մարմնոյն, եւ ասէր. ոչ իմ կամս, այլ` քոյդ լիցի. յայտ է թէ եւ իմս աստուածաբար. նաեւ զամօթ արհամարհէր, եւ զերկեղիւն ՚ի վեր ելանէր. եւ այսպէս հետեւեցուցեալ զկամս մարմնոյն աստուածեղէն կամացն ` ՚ի լրումն ած զխաչին խորհուրդ. որով հասարակաց արար փրկութիւն, եւ ստացաւ Մարմնոյն որ յԻնքն զսքանչելին բարձրութիւն ըստ առաքելոյն Պօղոսի. վասն որոյ զՆա Աստուած առաւել բարձրացոյց. զի յանուն Յիսուսի Քրիստոսի ամենայն ծունր կրկնեսցի:
       Ներգործէր եւ մարդկապէս , այն զի քաղցեաւ, եւ վաստակեցաւ, եւ արտասուեցաւ, եկեր եւ արբ, չարչարեցաւ եւ մեռաւ. զի այս ներգործութիւնքս չեն բնականաբար Աստուծոյ, այլ ասի նմա ըստ միութեանն ՚ի մարմինն. եւ այս ներգործութեամբքս եցոյց զմարմնոյս անմեղութիւնն , զի կրեաց զհարկաւորսն. եւ եցոյց թէ աւելորդն վասն այնր է մեղք, զի չէ բնական, այլ` արկածք թշնամւոյն, եւ որ ՚ի նոսա շարժի, ո'չ ՚ի բնութենէ շարժի, այլ` ՚ի թշնամւոյն պատրանաց: Եւ զի որ իմ մարմնակիցդ էք, մահու էք պարտական, քանզի անձն որ մեղիցէ, նոյն եւ մեռցի. արդ` Ես փոխանակ ձեր մեռանիմ, եւ իմով չարչարանօքս զՀայր իմ ընդ ընդ ձեզ ՚ի հաշտութիւն ածեմ: Եւ այսպէս հաշտեցաք ընդ Աստուած Քրիստոսիւ. որպէս գրէ առաքեալն. աղաչեմ վասն Քրիստոսի հաշտեցարո'ւք ընդ Աստուծոյ, զի այն որ ոչն գիտէր զմեղս` վասն մեր մեղս արար, զի մեք եղիցուք նովաւ արդարութիւն Աստուծոյ: Արդ` առ ՚ի Քրիստոս խորհուրդս հաւատացեալքս եւ ըստ գործոց տկարացեալքս արդարացաք հաւատովք, հաւանեալ Պօղոսի` որ ասէ. այսուհետեւ արդարացեալք ՚ի հաւատոց` խաղաղութիւն կալցուք առ Աստուած ՚ի ձեռն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ որք Քրիստոսիւ ընդ Աստուած խաղաղութիւն ստացաք, որպէս եւ հրեշտակքն օրհնաբանէին զպատճառն խաղաղութեան ընդ Աստուած, մեզ մի ' թշնամութեան արասցուք գործի:
       Աղաչէ նոյն ինքն տէրն, եւ ասէ. որդեա'կք իմ զայս պատուիրեմ ձեզ` զի սիրեսջիք զմիմեանս, որպէս եւ ես զձեզ սիրեցի. այսմ աղաչանացս հաւանեալ ձեր աստուածային ժողովդ` կոչէք զմեզ ՚ի միաւորութիւն սիրոյ. գամք յօժարութեամբ ամենայն լրութեամբ եկեղեցեաւս սրբով Հայաստանեայց, որում հովուեմքս. քանզի արդարեւ մի է տէր մեր` մի հաւատք` մի մկրտութիւն` մի Աստուած եւ հայր ամենեցուն` Սուրբ ՚ի վերայ ամենեցուն եւ ընդ ամենեսին եւ յամենեսին ՚ի մեզ: ՚Ի վերայ այսր եւ մաղթեմք Աստուծոյ, որ ՚ի վեր քան զոր իմանամք եւ խնդրեմքն, խնամէ` զի զսկսեալս մեր ինքն կատարեսցէ. քանզի արդարեւ առ ՚ի մարդկանէ անհնարինքն հնարաւորք են նմա: Եւ ՚ի ձեր եղբայրական սիրոյդ պահանջեմք, եւս առաւել ջատագով լինել քրիստոսամերձ արքայիդ առ բարւոք առաջարկութիւնս եւ կապակցութիւն սիրոյ. զի եւ խաղաղարարին Քրիստոսի` երեւիցիք համանման աշակերտք. եւ թէ ոք այլատարազ ինչ խօսի առ ձեզ, զոր ՚ի մեզ խորհուրդ հաւատոյ, ՚ի բա'ց վարեցէք իբրեւ զլացօղ ճշմարտութեանն. զի պարծանք մեր այս են` վկայութիւն մտաց մերոց. եւ զհնացեալ ոխակալութիւնն ՚ի գլուխ մարդատեաց թշնամւոյն կուտեցէ'ք. եւ առ եղբարս զսէր եւ զխաղաղութիւն պայծառացուցէ'ք. եւ նոյն ինքն Աստուած խաղաղութեանն եւ սիրոյ եղիցի ընդ ձեզ ամենեսին . ամէն:
       Արդ` ՚ի հաստատութիւն ուղղափառ խոստովանութեանս կարեւոր համարեցաք ըստ կամացն Աստուծոյ, եւ իրաւացի ձեր խնդրոյ, եւ բարւոք ապացուցի, ստորագրել իւրաքանչիւր ձեռամբք զանուանս մեր, որք միով կամօք եւ միով շնչով եւ խորհրդով զայս բողոքեցաք` հաւատ, ՚ի լուր մեծի եկեղեցւոյդ, առ ՚ի յերկուց եւ յերից վկայելոյ ճշմարիտ եւ հաստատուն երեւելոյ նախագրեալ աստուածաբանութեանդ: Գրիգորիոս ողորմութեամբն Աստուծոյ կաթուղիկոս Հայոց Մեծաց, եւ յաջորդ մեծի Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին: Ստեփաննոս նուաստ կաթուղիկոս տանն Աղուանից: Բասիլիոս արքեպիսկոպոս թագաւորանիստ քաղաքին Անւոյ: Գրիգորիոս արքեպիսկոպոս աստուածանոյ քաղաքին Անտիոքայ: Սահակ արքեպիսկոպոս աստուածակոխ քաղաքին Երուսաղէմի: Ներսէս արքեպիսկոպոս մայրաքաղաքին Կիւլիկեցւոց Տարսովնի : Ստեփաննոս արքեպիսկոպոս Եդեսեայ: Բասիլիոս արքեպիսկոպոս թագաւորանիստ քաղաքին Վրաց Տփխեաց: Ստեփաննոս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց: Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Կեսարու Կապադովկացւոց: Յովսէփ արքեպիսկոպոս Դունայ: Խաչատուր եպիսկոպոս Կարուց: Խաչիկ եպիսկոպոս Նախջուանի: Ստեփաննոս եպիսկոպոս Բզնունեաց: Գէորգ եպիսկոպոս Մանազկերտոյ : Դաւիթ եպիսկոպոս Տարոնոյ: Ստեփաննոս եպիսկոպոս Ծոփաց: Ղազար եպիսկոպոս Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի: Ստեփաննոս եպիսկոպոս Սաղամաստայ եւ դրանն Պարսից: Աստուածատուր եպիսկոպոս Թէոդոսիպօլեաց: Յակոբ եպիսկոպոս Մելիտինոյ: Յովհաննէս եպիսկոպոս Անարզաբոյ: Բասիլիոս եպիսկոպոս Սելեւկիոյ: Գրիգոր եպիսկոպոս սամոստացւոց քաղաքին: Դաւիթ եպիսկոպոս Մամուեստիայ Կիւլիկեցւոց: Թադէոս եպիսկոպոս Կիպրոսի: Թէոդորոս եպիսկոպոս Աշմուշտայ: Գէորգ եպիսկոպոս Նփրկերտոյ: Պսակ եպիսկոպոս Սեբաստիոյ: Կոստանդին եպիսկոպոս Նէոյկեսարեայ: Գրիգորիոս եպիսկոպոս Կոկիսոնոյ: Կոստանդին եպիսկոպոս Ապամիոյ Ասորւոց: Սարգիս եպիսկոպոս Լաւոդիկեայ:
       դ. Գրեալ հարց ժողովոյն զայսոսիկ երկու նամակս` բազում թախանձանօք աղաչեցին զկաթուղիկոսն` փութապէս առաքել զայնոսիկ առ կայսրն, եւ նորա պատրաստեալ զթղթատարս` փութացոյց զնոսա հասանել վաղվաղակի ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Բայց ժամանեալ նոցա ՚ի Կեսարիա` ոչ եւս կարացին գնալ յառաջ. զի արգելան ՚ի խռովութեանց ճանապարհի, եւ դարձան յետս առ կաթուղիկոսն: Իսկ նորա վշտացեալ եւ տխրեալ յոյժ յոյժ ընդ ոչ յաջողիլ գործոյն` ամենայն ջանիւք հոգայր ճանապարհ գտանելոյ յապահովի Առաքել զթուղթսն:
       Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի վարանս էր, եհաս բօթալից լուր մահու Կեռ Մանուէլ կայսերն. այլ թէ զիա'րդ եղեւ վախճան նորա, գրի ՚ի պատմութեան ժողովոյն. ուր եւ աւանդի` թէ հիւանդացեալ նորա` իբրեւ մերձ եղեւ ՚ի մահ, ըմբռնեալ յերկիւղ Տեառն` կոչեաց զպատրիարգն Թէոդորոս, ընդ նմին եւ զայլ եպիսկոպոսունս, եւ ասէ. *«Ո'վ քահանայապետ Աստուծոյ, լո'ւր հանդերձ պաշտօնակցօք քովք սրբովք. ահա կոչէ զիս հասարակաց Տէրն առ ՚ի տալ զհամար տնտեսութեան թագաւորական իշխանութեանս. եւ ՚ի սաստիկ երկեղէ Նորին անաչառ ատենին անկեալ կամ ՚ի մահիճս` զարհուրեալ եւ դողացեալ, գիտելով յանձն` զի ոչ ունիմ զթիւ համարոյ հաւատացեալս ինձ գործոյ. քանզի պարտական եմ Նմա իմացականաւս եւ զգայարանովք տալ զհամար երկաքանչիւրոցս: Արդ` որ ունիս իշխանութիւն կապելոյ եւ արձակելոյ. ա'ռ զգիր պարտուց իմոց` աղաչեմ, զոր տամ խոստովանութեամբ լեզուի իմոյ եւ հառաչանօք սրտիս. եւ թեթեւացուցեալ աստուածեղէն իշխանութեամբդ զծանրութիւն բեռին իմոյ` առաքեա ' զիս առ Տէրն իմ եւ Աստուած»:
       Զայսպիսի բանս լուեալ ժողովելոց առ նա` մեծակական ողբովք յարտասուս հարեալ լային: Իսկ նա յետ խօսելոյ բազում ինչ հեծեծելով` ետ բերել մկրատ մի. զոր առեալ ՚ի ձեռս` մատոյց առ պատրիարգն, եւ ասէ. *«Հա'յր սուրբ` ա'ռ յինէն զկտրոցս , եւ զթագիւ պճնեալ գլուխ իմ պսակեա ' այսօր կրօնաւորական ծածկութիւ »: Եւ հայրապետն վաղվաղակի կատարեալ զխնդիր նորա` խուզեաց զհերս գլխոյ նորին, եւ զգեցոյց նմա զձեւ ճգնաւորական. եւ կատարեաց ՚ի վերայ նորա զօրհնութիւն կարգի կրօնաւորութեան. եւ ողջոյն ետ նմա իբրեւ միանձնացելոյ` ասելով. *«ուրա'խ լեր կրօնաւորակից եղբայր ՚ի Քրիստոս »: Եւ նա ասէ. *«ուրա'խ եմ այժմ յայս սուրբ պսակս Քրիստոսի խոնարհութեանս` ո'վ տէր իմ եւ հայր, քան յորժամ պատուական քարամբքն պսակեալ` նստայ յինքնակալութեան Աթոռս »: Զայս ասացեալ` աղաչեաց զայնոսիկ, որք շուրջն կային, ընկողմանեցուցանել զինքն ՚ի մահճի անդ ՚ի վերայ պրտուեղինի` խսրի` ըստ օրինակի ճգնաւորաց: Եւ իբրեւ եդին զնա անդ, ասէ. *«ահա հանգիստ, որոյ պտուղն խնդութիւն է. արդ ՚ի բա'ց գնացէք յինէն` որք պաճուճեալդ էք ոսկեթել պատմուճանօք, եւ շուրջ կացցեն կրօնաւորակից եղբարք իմ երգով սաղմոսաց»: Եւ ՚ի նուագել նոցա սաղմօսս` արտասուօք լուանայր կայսրն զմահիճս իւր. եւ այսպիսի զղջմամբ կեցեալ աւուրս եօթն` վախճանեցաւ ՚ի 27 սեպտեմբերի. յամի Տեառն 1180. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌԻԹ: Եւ բարձեալ զնա կրօնաւորաց` տարեալ թաղեցին ՚ի վանքն, որ կոչիւր Ամենակալ:
       Եւ ՚ի տարածիլ համբաւոյ մահուան կայսեր` որպէս ասացաք` սուգ մեծ անկաւ ՚ի վերայ Գրիգորի կաթուղիկոսին, եւս եւ ՚ի վերայ այլոց եպիսկոպոսաց Հայոց, եւ մանաւանդ Ներսեսի Լամբրոնացւոյն. զի անկատար մնաց սկսեալ գործն միաբանութեան, եւ ՚ի դերեւ ել վաստակ հնգետասանամեայ աշխատութեանն. քանզի եւ ՚ի յաջորդել մանկանն Ալեքսիոսի որդւոյ Մանուէլի շփոթութիւնք յաճախեալք ՚ի յոյնս, եւ պատերազմունք ՚ի բազում կողմանց, որպէս յիշի ՚ի պատմութեան անդ ժողովոյն, զորոց եւ երկար գրէ Նիկետաս յոյն պատմիչ ականատես. գիրք Թ. եւ այլն, ոչինչ առիթ յաջողութեան գտաւ ՚ի գլուխ տանելոյ զմիաբանութիւնն զայն. մանաւանդ զի յարեաւ զկնի այլ թագաւոր, որ ոչ ճանչէր զՅովսէփ:
       Արժանի է յիշատակել աստանօր եւ զայս, զի Մանուէլ կայսր` որ մեծապէս ցանկայր միաբանել զամենայն քրիստոնեայս ՚ի մի, ջանացաւ միաբանութիւն առնել եւ ընդ մեծի եկեղեցւոյն Հռովմայ. որոյ վասն եւ եկին հրեշտակք ՚ի պապէն. զոր եւ յիշէ Շնորհալին յառաջին թուղթն գրեալ առ նա ինքն կայսրն. *«Լուաք ասէ, թէ սուրբ եւ առաջին ամենայն եպիսկոպոսապետաց հայրապետն Հռովմայ` եւ փոխանորդն Պետրոսի առաքելոյ` յիւրոց անտի իմաստնոց առաքեաց խօսել առաջի սուրբ թագաւորութեան ձերոյ վասն միաբանութեան հաւատոյ»:
       Եւ եղեւ ժողով վասն այսր ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի կենդանութեան Միքայէլի պատրիարգին, յամի Տեառն իբր 1168 ըստ որում աւանդի ՚ի մատենագրութիւնս ժողովոց. հատոր ԻԲ. երես 31. բայց չյաջողեցաւ միաբանութիւնն: Երեք ինչ խնդրէին Լատինք ՚ի Յունաց ըստ առաջին սովորութեան եկեղեցւոյ. մի` ընդունիլ զնախագահութիւն Հռովմայ. երկրորդ` թոյլ տալ այլոց բողոքել յայն Աթոռ. եւ երրորդ` յիշել զանուն քահանայապետին յեկեղեցիս. նաեւ քանի մի ինչ ՚ի վերայ արտաքին իրաց: Բայց եպիսկոպոսունք Յունաց չառին յանձն` զիջանիլ նոցա. եւ ՚ի լինել բազում վիճաբանութեանց` հաստատեցին յոյնք հանդերձ պատրիարգաւ իւրեանց ինքնահնար վճիռ, չունիլ կախումն ինչ բնաւ ընդ լատինացիս, ոչ հպատակիլ նոցա` եւ ոչ մերժել զնոսա. որով եւ իսպառ արմատացաւ ՚ի մէջ նոցա կրճիմն անմիաբանութեանն, որ սկսեալ էր յաւուրց անտի փոտայ:
       Եւ թերեւս յիրաւի վասն այսորիկ իսկ ոչ ետ տէր թոյլ յաջողելոյ միաբանութեան Հայոց ընդ Յունաց. զի գուցէ այնու առթիւ քակտէին եւ ինքեանք իսկ Հայք ՚ի Հռովմայեցւոց. ընդ որոց ՚ի սկզբանէ հետէ յաւուրց անտի Լուսաւորչին միշտ ունէին զճշմարիտ սէր եւ խոնարհական հպատակութիւն. որպէս յայտնի երեւի յամենայն հին գրուածս եւ ՚ի պատմութիւնս նոցա. զորմէ եւ հաստատութեամբ եւ յայտնի վկայէ սրբազան պապն Գրիգոր երեքտասաներորդ ՚ի կոնդակի իւրում` զոր եհան վասն եկեղեցւոյն Հայոց յամի Տեառն 1584: Նա ' զի` եւ յայսմ շփոթութեան ժամանակի, յորում վասն ոչ յաջողելոյ միաբանութեան` անկաւ կրկին ցրտութիւն ՚ի մէջ Յունաց եւ Հայոց ` եւ մրցումն հակառակութեան, հայք առաւել եւս ընտանութիւն սիրոյ եւ հպատակութիւն ունէին ընդ լատինս. որպէս տեսցի եւ ՚ի յաջորդ գրելոցդ: Զայս յայտ առնէ եւ Լամբրոնացին` որ քաջ գիտակն էր այսմ ամենայնի, ՚ի թուղթն գրեալ առ Ոսկան յոյն միայնակեաց, յասելն. *«մի է ՚ի Քրիստոս դաւանութիւն Լատինացւոց եկեղեցւոյն եւ Հելլենացւոց (այսինքն Յունաց, երկու բնութիւն ասելով ՚ի Քրիստոս ). ՚ի նոսա ընդէ՞ր խառնեցան Հայք, եւ ՚ի ձէնջ (՚ի Յունացդ ) խորշեցան. տեսանե՞ս ասէ` զի մրցիլն խորշեցուցանէ, եւ ոչ թէ առ դաւանութիւնն թերի երեւելն »: Զսոյն հաստատէ եւ Մխիթար կաթուղիկոս ՚ի թուղթն առ Հռովմայեցիս, թէ հայք չունէին երբէք գժտութիւն ինչ ընդ լատինս, այլ` ընդ յոյնս միայն:
       Դարձցուք մեք այժմ ՚ի կարգ պատմութեանս:
       ե. Յորժամ եհաս լուր գործոց մեծի ժողովոյն Հռոմկլայու առ ձորոյգետացիս եւ առ սանահնեցիս, ծագեցաւ շփոթութիւն մեծ` ՚ի նոսա. յորոց միջի տուտէորդին Գրիգոր վանական Սանահնի` անձնահաճ ինքնաբերութեամբ գլուխ ամբարձեալ, գրեաց թուղթ առ Գրիգոր կաթուղիկոս . յորում յետ արհամարհելոյ զյոյնս իբրեւ զնեստորականս, եւ յետ նախատանօք անգոսնելոյ զժողովն Հռոմկլայու` խօսի բազում ինչ անտեղի. եւ ապա գրէ ինչ ինչ ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղութեան տգիտական բանիւք, յորում եւ ուրանայ բացարձակապէս զմարդկային բնութիւնն Քրիստոսի. եւ սպառնալեօք հրամայէ կաթուղիկոսին անկանիլ յԱթոռոյն. ապա թէ ոչ ասէ` մնամք առանց Աթոռոյ, եւ այլն:
       Գրեաց առ նա պատասխանի երանելին Գրիգոր երկար բանիւք. ուր նախ առաջի դնէ. թէ բարի է խրատու անսալ. եւ ես ոչ փախչիմ ասէ ՚ի խրատուէ. բայց բանք քո ասէ ո'չ էին խրատ, այլ` հրամանք եւ թշնամանք եւ այլն, եւ ամենեւին առանց դպրութեան` եւ յաղմկեալ մտաց եւ ամբոխեալ ոգւոյ յառաջ եկեալ. եւ զիա՞րդ. *«չզանգիտես յերկնահանգէտ Աթոռոյս եւ յԱթոռակալէս, եւ որք զդովաւ իցեն պարահայեացք ոմանք, անգիտացեալ զանձնդ` եւ որ զքեւ իցեն հոգետուր պարգեւք. եւ գտանիս պատժապարտ ընդ անարգողացն զծնօղս իւրեանց: Որ թէ ՚ի կամակար մտաց եւ ՚ի ճշմարիտ գիտութենէ ածար յայս , հայեա'ց յանձն քո, ՚ի քեզ ինքն հայեա'ց, զքեզ ծանի'ր. ուսի'ր` զի ոչ գոյ այլ ինչ մեծութիւն քան զծանօթութիւն անձին. որպէս ուսաք յիմաստնոց: Իսկ եթէ յոչ գիտութենէ անձին եւ ՚ի զբաղեալ մտաց, հաւանիմ եւ ես. զի որոյ աչք եւ տեսութիւն ՚ի գլխոյն իցէ` եւ առ գլուխն, ընդ խաւար ոչ գնայ, գայթակղելով եւ բաղխելով ՚ի կոշտից ճանապարհին. եւ առ այս դարձեալ պարտիս նայել ՚ի քեզ ինքն: Իսկ եթէ այսոքիկ ոչ իցեն պատճառք եղելոց իրաց, ապա յայտնի տարացոյց տայք, եթէ հեռի էք յամենայն գիտութենէ Հին եւ Նոր կտակարանաց»:
       Եւ յետ սքանչելի վարդապետութեամբ ունայնացուցանելոյ զսպառնալիս նորա` յարէ զկնի. «Այլ զի ընդ բազում բանս ձեր կարկատունս եւ ստայօդս անցի, եւ նայեցայ ուշի մտօք, եւ ոչ տեսի ՚ի նոսա ծասկելի եւ անուշահամ պտուղ, ոչ արդիւնացաւ առ մեզ. վասն զի յեռանդնոտ եւ ՚ի փայլակնացեալ սրտէ յառաջ բերի վիճաբանութիւն եւ կռիւ. որպէս եւ վկայէ ճշմարիտ բանն տէրունի, եթէ ՚ի յաւելուածոյ սրտի խօսի բերանն »: Եւ ապա մեղադրէ զնա յոյժ եւ վասն այլ բազում իրաց. տեսի ասէ ՚ի թղթի քում` զի զՊետրոս Անտիոքացի զգայլն, որ պատառեաց զհօտն Քրիստոսի, նմանեցուցեալ էիր Պետրոսի վիմին հաւատոյ. եւ զԴէոսկորոս Աղեքսանդրացի անուանեալ էիր հաւասար Քրիստոսի փրկիչ ժողովրդեանս Հայոց արեամբ եւ խաչիւ. եւ առ այս զի՞նչ ասացից, բայց եթէ *«վա'շ եւ առաւել վա'շ »: Թուի թէ բնաւ իսկ չէ ընթերցեալ քո զպատմութիւն Աւետարանին Քրիստոսի` եւ զպատմութիւն գործոց դրա. ուստի եւ շփոթես զնոսա ընդ միմեանս. *«իսկ ես ոչ եմ փրկեալ արեամբ Դէոսկրոսի, այլ` միոյն Քրիստոսի. եւ ո'չ եմ օձտեալ ՚ի գայլէն Պետրոսէ, այլ` ՚ի ճշմարիտ հովուէն փրկեալ ՚ի գայլէն»:
       Դարձեալ գրեալ էիր ասէ` թէ նեստորականք են յոյնք եւ եւտիքականք. եւ թէ` պա'րտ է պարսաքարել զնոսա, եւ եթէ հնար էր` նոցին սրով հատանել զգլուխս նոցա. *«կարծեմ թէ այսու ոչ աշակերտիս Պօղոսի, որ ասէ` թէ խնդրեմք զի ամենայն մարդիկ կեցցեն … արդ` դու զի՞ խնդրես սպանանել յանդուգն սրտիւ. մարդ է` արարած Աստուծոյ. եւ թէ մոլորեալ է, դարձո '. եթէ վիրաւորեալ է, սպեղանեօք պատեա '. Քրիստոսի լե'ր աշակերտ, եւ մի ' Սաւուղի … մի ' ՚ի կարծ դատեսցին եւ մի ' ըստ մտաց քոց յանդիմանեսցին. չե'ն նեստորիանոսք` եւ ոչ եւտիքականք` հակառակօք բերեալ առ անձինս. ապա եթէ ոք յանդգնի եւ անձնահաճ կամօք ըստ մտաց դատի զնոսա յայս, անէծքն` որ ՚ի նոցանէ ընդդէմ պղծոցն այնոցիկ, ՚ի գլուխ նորա կուտեսցի:
       Գտաք դարձեալ ՚ի գիրս, զի բազում անգամ պարծանս դրեր անձին քում, եւ խոստացար ճառել յաղագս անճառ միաւորութեան բանին եւ մարմնոյն, եւ թէ որպէս եկին առ միմեանս անշփոթելի բնութեամբ եւ կրիւք. եւ յետ բազում խոստմանց` յանգ եւ յաւարտ հաներ միով բանիւ, արկանելով զանձնդ ՚ի խոր կորստեան տգիտացն եւ անհաւատիցն, ուրանալով բովանդակ զմարդկայինս բնութիւն եւ յոչէութիւն փոխելով… Առ որ յանդիմանէ զքեզ երջանիկ եւ սուրբ հայրապետն Յովհաննէս իմաստասէր եւ ուղղատես. ասէ. փախչիս ՚ի բնութեանդ անուանէ, ընդ նմին եւ յերկուսդ ասելոյ. եւ ոչ գիտես` թէ մարմին ասելով` յերկոսին ՚ի ներքս ըմբռնիս, յորոց փախչիսդ. արդ` զնոյնս, որովք բարեպաշտելդ կարծես, հակառակ ընդդէմ քեզ եղիցի. զմարմինն մարմին Բանի ասելով, եւ զԲանն ասացեալ մարմին ունել, զի՞նչ այլ ինչ թուիցի ասել, եթէ ոչ` կրկին. եւ դարձեալ` զԲանն ՚ի Հօրէ ասելով` զՀօրն տայցես Նմա զբնութիւն. իսկ զմարմինն ՚ի մարդկանէ առեալ` զո՞յր ասես նմա ունել զբնութիւն, եթէ ոչ` զմարդկան: Բայց կարծեմ թէ կամիս եւ ոչ մարմին Քրիստոսի ասել. զի թէ զմարմինն ճշմարտութեամբ խոստովանեալ էիր ունել Քրիստոսի, եւ զայն` ՚ի մարդկանէ եւ մարդկային, զնոյն եւ բնութիւն մարդկային ոչ արդեօք խղճէիր ասել. քանզի մի եւ նոյն է մարդկային մարմին ունել Քրիստոսի` եւ բնութիւն մարդկային. եւ զի` Քրիստոս առանց միաւորութեան ո'չ ասի Յիսուս Քրիստոս, այլ` Աստուած Բան. որպէս եւ սուրբն Բասիլիոս ասէ. զի թէ ասիցէ ոք զմարմինն բնութիւն Բանին, եւ զԲանն բնութիւն մարմնոյն, ամբարշտութեամբ լի է այսպէս ասացեալքն: Իսկ եթէ զմի եւ զնոյն Քրիստոս յերկուց խոստովանեսցի ասել բնութեանց, այսինքն աստուածային եւ մարդկային, ընդէ՞ր արդեօք զարհուրիս եւ զայրանաս, եւ այլանդակ եւ հայհոյիչ շարագրութեամբ եւ զբարեպաշտացն պղտորես զլսելիս»:
       Եւ յետ բազում ինչ խօսելոց ՚ի վերայ այսր նիւթոց` յորդորէ զնա ՚ի խոնարհութիւն. եւ յարէ զկնի. մեք ասէ միաբանելով ընդ Յունաց, *«հաւատափոխ ոչ լինիմք ըստ քոյդ տարակարծ մտաց »: Եւ ՚ի վախճանի յաւելու. *«իսկ ընդ այս կարի յոյժ զարմանամք, զի մեր գիր եւ բան ՚ի դէմս ամենեցուն գրեցան, որպէս եւ ՚ի քոյդ. եւ դու յայլոց ընկերակցաց քոց ՚ի բաց կացեր իբրեւ զքաջ մենամարտիկ ոք. եւ զայս պատուական եւ պիտանի նամակ ՚ի քո անուն ձայնեցեր: Այլ գոհութիւն Աստուծոյ մեծապէս, զի դոքա ոչ գտան համախոհ այսր պատառատուն հերձուածոյս, այլ` կան մնան ՚ի ճշմարտութեանն աւանդ` խոստովանութեամբ սրբոց եւ աստուածազգեստից հարցն. որոց եւ փառացն արժանասցին ՚ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ»:
       Զայսպիսի բանս Գրիգորի կաթուղիկոսի ընթերցեալ տուտէորդւոյն Գրիգորի, զայրացաւ եւ ըմբոստացաւ. եւ աղմուկ գրգռեալ ՚ի վանս իւր ՚ի Սանահին` ձգեաց յինքն զոմանս ՚ի կրօնաւորաց. նոյնպէս շփոթեալ եւ զվանականսն մայրավանիցն Հաղբատայ եւ զձորոյգետացիս` էարկ թշնամութիւն ընդ նոսա եւ ընդ կաթուղիկոսն. եւ այսպէս. միաբանեալ կէսք ՚ի նոցանէ յանկուցին յիւրեանս զեպիսկոպոսն Անի քաղաքի զԲարսեղ եւ զոմանս` ՚ի Շիրակացւոց, եւ ՚ի բաց կացէալ ՚ի հնազանդութենէ Գրիգորի կաթուղիկոսի` մնացին այնուհետեւ միայն ընդ իշխանութեամբ Բարսղի իբր իւրեանց հայրապետի. որպէս յայտնի երեւի այս ՚ի յիշատակարանս երկուց հին ձեռագիր Աւետարանաց. որոց մին գրեալ է ՚ի նոյն աւուրս ՚ի թուին Հայոց ՈԼ. եւ միւսն ՚ի թուին ՈԾԲ: Բայց համօրէն ազգն Հայոց` թէ արեւելեայք եւ թէ արեւմտեայք մերժեցին զայսպիսի վտարանջութիւն սոցա. եւ կացին միաբան ընդ Գրիգորի կաթուղիկոսի, եւ ընկալան առանց դիմադարձութեան զմեծ ժողովն Հռոմկլայու, ճանաչելով զբան նորուն համաձայն իւրեանց հարազատ դաւանութեան. եւ համարձակ խոստովանէին եւ քարոզէին ՚ի Քրիստոս միաւորեալ երկու բնութիւն անբաժանելի. եւ եթէ ասէին եւս ոմանք մի բնութիւն անշփոթ, իմանային ըստ նոյն մտաց. եւ այս ոչ միայն ՚ի Կիւլիկիա, այլեւ յամենայն սահմանս Հայոց, եւս եւ յԱնի, ՚ի Դավրէժ, ՚ի Տփխիս, եւ այլն, ՚ի բազում ժամանակս: Զայս գրէ ակամայ կամօք եւ հետեւօղն տուտէորդւոյ Ստեփաննոսի Ուռպելեան, որ երեւեցաւ յետ իբր հարիւր ամաց. որ եւ դժուարեալ յոյժ ընդ այս` խօսի բանս անպատշաճս, կոչելով զդաւանութիւն մեծի ժողովոյն ախտ չար, եւ նմանեցուցանէ զայն քաղցկեղի. եւ ողբայ եւս` զի ազգն Հայոց առ հասարակ ընկալան զնոյն . զոր եւ հաստատուն ունէին առաւելապէս ՚ի ժամանակս սորին Ստեփաննոսի: Եւ զի քանիք ոմանք եւ եթ ՚ի սանահնեցւոյ եւ ՚ի ձորոյգետացւոց եւ ՚ի Սիւնեաց կային սարտուցեալ ՚ի լրութենէ եկեղեցւոյն Հայոց, զնոսա միայն համարի ուղղադաւանս. *Ահա տեսե'ք ասէ, զի … Կիւլիկիա բոլոր` որ տեղի էր մեր պարծանաց, յայս իսկ վարակեալ կայ. եւ գլխաւոր քաղաքք` որ ՚ի Հոռոմք, ՚ի սոյն մոլորեալ են. եւ եհաս մինչեւ առ մեզ. զի քարոզի այս յայտնապէս ՚ի թագաւորական քաղաքն (վրաց ) ՚ի Տփխիս. եւ ՚ի հին տունն Բագրատունեաց յԱնի` որ ՚ի Շիրակ, նաեւ ՚ի Դավրէժ Շահաստան, եւ յայլ բազում տեղիս: Ահա ո՞ մնաց ՚ի Հայոց ՚ի հայրենի աւանդութեանն. միայն սինլիքորքն յանկեան ուրեք (այսինքն են սանահնեցիք, եւ ոմանք ՚ի Սիւնեաց, եւ համախոհք նոցա ): Այսպիսի սնոտի բանիւք սորա շփոթեալ ոմանց խորշեցան յընդունելոյ զդաւանութիւն ժողովոյն. թէպէտ եւ իրօք զնոյն դաւանէին, ՚ի բառսն միայն խտրութիւն առնելով:
       Զոր ինչ ասացաք ՚ի պատճառս միաբանութեան Հայոց ընդ Յունաց, եւս եւ վասն ժողովոյն` որ գումարեցաւ ՚ի Հռոմկլայ, հանաք ՚ի կարգէ պատմութեան թղթոց Շնորհալւոյն եւ Գրիգորի կաթուղիկոսին, զոր արարեալ է ատենադպրի Գրիգորի կաթուղիկոսի. եւ ինչ ինչ եւս ՚ի թղթոց նոցա, եւ ՚ի զանազան գրուածոց եւ ՚ի յիշատակարանաց: Գտանի զայսմանէ յիշատակութիւն եւ Յայսմաւուրս. սեպտեմբեր 25:
       Այլ այս ժողով` որ եղեւ ՚ի Հռոմկլայ ՚ի հայրապետական Աթոռն, կոչեցաւ յոմանց ժողով Տարսոնի. եւ այս կա'մ յանուն աշխարհին` յորում իբր մայրաքաղաք էր Տարսոն. եւ կա'մ յաւէտ ՚ի պատիւ արքեպիսկոպոսին Տարսոնի այսինքն է Ներսեսի Լամբրոնացւոյն. որովհետեւ ՚ի ժողովի անդ նա էր իբրեւ բերան հարցն. եւ բարբառէր իբրեւ փող կենդանի, եւ իբրեւ քնար Հոգւոյն Սրբոյ, առաւել քան զոր հնար իցէ ումեք հողեղէն մարդոյ խօսիլ. տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի ծանօթութիւնս:
       Յայսոսիկ հնգետասան ամս, զորս ՚ի վերոյ եդեալ յերկուս գլուխսդ կարգեցաք, բազում անցք անցին յայլեւայլ կողմանս աշխարհին Հայոց, եւ պէսպէս իրիք գործեցան յիշխանս մեր եւ յայլս. եւ մեք կամելով շարունակել զպատմութիւն միաբանութեան եւ ժողովոյն` զանց արարաք յիշատակել զնոսին: Ապա մատիցուք պատմել եւ զնոցունց ըստ կարգի ժամանակին: