Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վշտագին եղեն անցք` որք անցին ընդ հայս յԻլով քաղաքի. որոյ վասն եւ երկար գրեաց զայնմանէ Առաքել պատմիչ ժամանակակից: Գրեաց ինչ ինչ եւ Վարդան յՈւնանեան աշակերտ Նիկոլի եպիսկոպոսի, եւս եւ լատին կրօնաւոր ոմն Յովհաննէս Սիդերնացի ժամանակակից, եւ այլք ոմանք ՚ի թուղթս իւրեանց, յորոց առեալ առաջի դիցուք աստանօր:
       ՚Ի մեկնիլ Մելքիսեթի կաթուղիկոսի ՚ի Հայաստանէ, եւ ՚ի գնալ նորա ՚ի Պողոնիա` այն է Լեհաստան` ՚ի քաղաքն Լէոպօլիս` որ է Իլով, ընկալեալ եղեւ մեծաւ պատուով ՚ի ժողովուրդենէ Հայոց եղելոց անդր. որպէս ասացաք ՚ի գլուխ ԻԳ: Եւ զի ցայնժամ ոչ ունէին հայք այնր կողման առանձին եպիսկոպոս, ՚ի գալ Մելքիսեթի` խորհեցան ոմանք տալ նմա ձեռնադրել զոք իւրեանց յեպիսկոպոսութիւն: Յայնժամ մի ոմն յաբեղայից տեղւոյն Նիկողոս կամ Նիկոլ անուն Թորոսովից միջնորդ կալեալ զբարեկամս իւր առ Մելքիսէթ, եւ մատուցեալ նմա զբազում ընծայս` հաճեցոյց զնա, զի ձեռնադրեսցէ զինքն եպիսկոպոս Իլով քաղաքի եւ սահմանաց նորին: Զայս գիտացեալ քահանայից եւ մեծամեծացն Հայոց` որք դատաւորք էին ժողովրդեան` մատեան առ Մելքիսէթ, եւ աղաչէին զնա չձեռնադրել զՆիկոլ. զի չէին հաճեալ ընդ նա: Եւ յոչ անսալ Մելքիսէթի` ասեն ցնա. ըստ կանոնաց հայրապետացն մերոց ո'չ է արժան ընդդէմ կամաց եւ ընդդէմ վկայութեան համօրէն ժողովրդեան ձեռնադրել զոք եպիսկոպոս. արդ մեք ամենեքին գիտեմք եւ վկայեմք` զի Նիկոլդ այդ չէ ' ընդունակ եպիսկոպոսութեան, եւ անարժան իսկ է աստիճանի քահանայութեան` զոր ունի. վասնորոյ եւ քեզ ո'չ է արժան ձեռնադրել զդա: Ունիմք մեք զայլ արժանաւոր անձն, զնա մատուսցուք առաջի քո, եւ դու թէ կամիս` զնա ձեռնադրեա ' մեզ եպիսկոպոս. ապա թէ ոչ` մեք զՆիկոլ ոչ ընդունիմք: Եւ թէպէտ Մելքիսէթ սաստեաց նոցա` զի մի ' ինչ ընդդիմասցին ինքեան, բայց նոքա ոչ դադարէին հանապազ գալ եւ գնալ առ նա, եւ զնոյն բան ասել:
       Տեսեալ Մելքիսեթի` թէ ոչ կարէ ձեռնադրել անդ զՆիկոլ, եհան զնա լռելեայն արտաքոյ քաղաքին, եւ տարաւ ՚ի վանսն կոչեցեալ հաճկատար Աստուածածին. եւ անդ առանց ինչ իմացուցանելոյ ումեք ` սկսաւ գիշերայն առանձինն ձեռնադրել զնա: Մի ոմն ՚ի միաբանից վանիցն ընթացեալ ՚ի քաղաքն` ազդ արար զայսմանէ Հայոց. եւ նոցա հասեալ անդր բազմութեամբ, եւ տեսեալ թէ մելքիսեթ սկսեալ է օրհնել զՆիկոլ, մանաւանդ թէ մերձ է յաւարտել զձեռնադրութիւնն` աղաղակ բարձին ՚ի մի բերան, եւ արգելուին զնա ՚ի ձեռնադրելոյ: Իսկ նորա ոչ ինչ անսացեալ բանից ժողովրդեանն` աւարտեաց ձեռնադրութիւնն: Եւ ժողովրդեանն ոչ եւս կարացեալ առնել ինչ, դարձան տխրութեամբ մեծաւ ՚ի քաղաքն, եւ կային ՚ի տարակուսի: Յետ աւարտելոյ Մելքիսեթի զայս գործ` ել յԻլով քաղաքէ եւ կամեցաւ գնալ ՚ի Կամենից. եւ ժողովուրդքն ստիպեցին զՆիկոլ եւ սպառնային եւս նմա գնալ անդր ընդ Մելքիսեթի. եւ նա չկարացեալ ընդդէմ կալ բանից նոցա ` յանձն էառ գնալ: Եւ յորժամ եհաս Մելքիսէթ ՚ի կէս ճանապարհի` ասէ ցՆիկոլ. դարձի'ր արդ յԻլով եւ վարեսջի'ր զեպիսկոպոսութիւն քո: Իսկ նա ասէ. դու ինքնին տեսեր աչօք քով` թէ ո'րպէս զինեալ են ընդդէմ իմ ժողովուրդք քաղաքին. եւ զիա՞րդ մարթ է ինձ այժմ գնալ անդր` եւ բնակիլ ՚ի մէջ նոցա: Յայնժամ գրեաց Մելքիսէթ նամակ բանադրանաց առ իլովցիս, թէ որ ոչ ընկալցի զՆիկոլ իբրեւ զիւր եպիսկոպոս` նզովեալ լիցի: Զայս նամակ առեալ Նիկոլի` եկն յԻլով. եւ յաւուր կիւրակէի ետ ընթեռնուլ զայն յեկեղեցւոջ: Լուեալ ժողովրդեանն զբանս նամակին, տրտմեցան եւ լուռ եղեն. եւ ակամայ կամօք կացին ընդ նմա այնպէս զժամանակ ինչ. բայց սիրտ իւրեանց հեռի էր ՚ի նմանէ:
       Յետ իբր տարւոյ միոյ գնաց Նիկոլ ՚ի Կամենից. եւ ձեռնադրեաց անդ քահանայ զմի ոմն ՚ի քաղաքացւոց Խաչկօ անուն, եւ անուանեաց զնա Ոնոփրիոս. եւ եդ զնա ՚ի քառասնօրեայ կրթութիւն առանձնութեան, որպէս սովորութիւն է Հայոց: ՚Ի նոյն աւուրս եկն անդր Գրիգոր Կեսարացի, որ անկեալ ՚ի պատրիարգութենէ Կոստանդինուպօլսոյ` շրջէր թափառական աստ եւ անդ. եւ ՚ի մնալ նորա զաւուրս քանի մի ՚ի Կամենից` հաճոյ թուեցաւ Նիկոլի եւ այլոց ոմանց հանել զՈնոփրիոս ՚ի քառասնօրեայ առանձնութենէ , եւ տալ նմա մատուցանել զառաջին պատարագն, մինչչեւ էր լցեալ նորա դեռ զաւուրս քսան: Ընդդէմ եկաց այսմ Գրիգոր Կեսարացի, պնդելով թէ չէ ' արժան յառաջ քան զլրանալ քառասուն աւուրց հանել յառանձնութենէ: Ընդ այս լուռ եղեւ Նիկոլ . այլ ՚ի յաջորդ կիւրակէի դարձեալ կամեցաւ հանել զնորընծայ քահանայն. որոյ վասն իսկ ազդ արարեալ Գրիգորի Կեսարացւոյ` հրաւիրեաց զնա գալ յեկեղեցի իւր. իսկ նա ոչ հաւանեցաւ ընդ այն, եւ ոչ իսկ գնաց անդր. յաւել եւս ասել առ ժողովուրդն` թէ անիծեալ լիցի` որ գնայ այսօր յեկեղեցի Նիկոլայ: Զայս լուեալ Նիկոլի` բարկացաւ յոյժ. եւ գնացեալ վաղվաղակի յեկեղեցի տեղւոյն` ուր էր Գրիգոր` փակեաց զդրունսն, եւ էառ զփականսն. եւ դարձ արարեալ յեկեղեցի իւր` ետ մատուցանել պատարագ նորընծայ քահանային. եւ զի ոչ եկին անդ ժողովուրդքն վասն բանի Գրիգորի Կեսարացւոյ, յետ պատարագին փակեաց եւ զայն եկեղեցի. եւ էառ զփականս նորա. եւ մնացին երկոքին այն եկեղեցիք եւս փակեալ:
       Գնացեալ ապա Նիկոլի առ վօյթն` այսինքն առ քաղաքապետն, որոյ անուն էր Ղուկաս, հրաման եհան` զի մի ' եւս մնասցէ Գրիգոր վարդապետ ՚ի քաղաքի անդ, եւ մի ' ուրեք ՚ի սահմանս Լեհաստանու, այլ դարձցի յարեւելս, ուստի եկեալն էր: Յայնժամ ելեալ Գրիգորի Կեսարացւոյ ՚ի Կամենիցայ, եւ հասեալ ՚ի Մոլտավիա, այսինքն ՚ի Պուղտան, գրեաց անտի գիր սաստիկ նզովից ՚ի վերայ Նիկոլի, եւ առաքեաց զայն առ հայս ՚ի քաղաքն Իլով: Եւ թէպէտ արհամարհեաց Նիկոլ զայն գիր, բայց քահանայք եւ ժողովուրդք տեղւոյն սկսան խտրութիւն առնել եւ մեկնիլ ՚ի նմանէ` իբրեւ ՚ի նզովելոյ, եւ կային իբր սասանեալ: Եւ բազմաց եւս յահի լեալ գրեցին թուղթ առ Մովսէս կաթուղիկոս. եւ ծանուցին նմա զամենայն. նոնպէս եւ նա ինքն Գրիգոր Կեսարացի գրեաց առ Մովսէս բազում բանս ամբաստանութեան զՆիկոլէ. եւ Մովսէս գրեաց վաղվաղակի թուղթ առ Նիկոլ, եւ արգել զնա ՚ի պաշտամանց` մինչեւ տեսցի դատաստան նորա: Եւ թէպէտ Նիկոլ հնարիւք իմն ծածկեաց զթուղթ կաթուղիկոսին, բայց ժողովուրդքն ըստ մեծի մասին ընդ ակամբ հայէին ՚ի նա:
       Ապա ոմանք ՚ի նոցանէ յորդորեցին զնա ինքն զՆիկոլ գնալ առ Գրիգոր վարդապետ, եւ առնուլ արձակումն ՚ի նմանէ. զի շինեսցին միտք ժողովրդեան. իսկ Նիկոլ առաջի եդ նոցա զծախս ճանապարհի: Եւ նոցա վաղվաղակի ժողովեալ երեք հազար դահեկան` ետուն նմա զայն, զի գնասցէ: Առեալ նորա զդրամսն անկաւ յուղի, եւ չոքաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ոչ գտեալ անդ զԳրիգոր վարդապետ ` էանց անտի եւ գնաց ՚ի Պրուսա. եւ էր յայնժամ անդանօր Արիստակէս վարդապետ խարբերդցի. եւ զի սա թշնամութեամբ էր ընդ Գրիգորի Կեսարացւոյ` արգել զՆիկոլ գնալ առ նա, ասելով. նա չունի իշխանութիւն բանադրելոյ զքեզ, քանզի եւ դու եպիսկոպոս ես. եւ զի նախանձու եդեալ է նորա զայս նզովք, վասն որոյ յոչինչ զօրէ. եւ ապա ասէ. եթէ կամիս ես արձակեմ զքեզ ՚ի նզովից այտի:
       Ընդ այսպիսի բանս սորա կապեալ Նիկոլի` ոչ եւս գնաց առ Գրիգոր վարդապետ. այլ գրեաց առ նա թուղթ աղաչանաց, եւ ասէ. կամէի հասանել յոտս քոյ եւ խնդրել արձակումն ՚ի բանադրանաց` զոր եդեր ՚ի վերայ իմ. այլ ՚ի ժամանել իմում ՚ի Պրուսա` հիւանդացեալ անկայ ՚ի մահիճս, եւ այժմ չեմ կարող գալ այդր. վասն որոյ աղաչեմ` զի գրեսցես առ իս եւ առ ժողովուրդ իմ գիր օրհնութեան եւ արձակման. եւ ես աղօթիւք եւ օրհնութեամբ քով գտեալ զառողջութիւն` դարձայց ՚ի տեղի իմ: Զայսպիսի բանս ընթերցեալ Գրիգորի` գրեաց վաղվաղակի զերկուս գիրս` լիալիր օրհնութեամբ արձակելով զՆիկոլ յամենայն կապից. եւ առաքեաց զայնս ՚ի Պրուսա ՚ի ձեռս Նիկոլի: Իբրեւ էառ Նիկոլ զգիրսն` առ օրին ելեալ ÿի Պրուսայէ` փութանակի ճանապարհ արար եւ եհաս յԻլով ՚ի սակաւ աւուրս: Տեսեալ ժողովրդեան զթուղթսն Գրիգորի, եւ ընթերցեալ զայն` սկսան ուրախանալ եւ դարձեալ միանալ ընդ Նիկոլի:
       Բայց Գրիգոր Կեսարացի լուեալ յականատես անձանց, եւ հաւաստեաւ ՚ի վերայ հասեալ` թէ Նիկոլ չէ ' բնաւ հիւանդացեալ ՚ի Պրուսա, եւ թէ ո'չ վասն հիւանդութեան, այլ վասն գրգռելոյ Արիստակեայ վարդապետի ոչ է կամեցեալ գալ առ ինքն, լցաւ սրտմտութեամբ. եւ գրեաց թուղթ առ ժողովուրդն Իլովու, եւ ազդ արար նոցա ` թէ ես ոչ գիտելով ինչ` պատրեցայ ՚ի բանից Նիկոլի. վասնորոյ. ոչ է նա արձակեալ ՚ի նզովից, այլ` նոյն նզովք կայ եդեալ ՚ի վերայ նորա: Իբրեւ լուան զայն ժողովուրդքն Իլովու` յարուցին աղմուկ ՚ի քաղաքի, եւ սկսան հակառակիլ ընդ Նիկոլի:
       բ. ՚Ի նմին ամի առաքեցաւ ՚ի Մովսիսէ կաթուղիկոսէ Խաչատուր վարդապետ Կեսարացի նուիրակութեամբ ՚ի Յունաստան, գնալ անտի ՚ի Լեհաստան. եւ տեսանել զդատաստան Նիկոլին: Եւ ՚ի ճանապարհորդել նորա` իբրեւ եհաս ՚ի Կեսարիա` խօսեցաւ ընդ նմա Գրիգոր վարդապետ բազում ինչ ՚ի վերայ Նիկոլի. եւ պատուիրեաց նմա` զի ՚ի գնալ իւր յԻլով քաղաք` մի ' ընկալցի զնա ՚ի հաղորդութիւն: Եւ եղեւ իբրեւ եհաս նա անդ ՚ի յԻլով` ժողովուրդ քաղաքին սկսան ամբաստան լինել բազում բանիւք առաջի նորա զՆիկոլէ: Եւ Խաչատուր վարդապետ եկեալ առ Նիկոլ` խօսեցաւ ընդ նմա առանձինն բազում ինչ, եւ եցոյց նմա ճանապարհ առ ՚ի գտանելոյ զխաղաղութիւն: Այլ նորա շարժեալ զգլուխ իւր ՚ի վերայ Խաչատրոյ` արհամարհեաց զբան նորա. եւ սկսաւ վարիլ ընդ նմա անարգանօք:
       ՚Ի հասանել ապա աւուր կիւրակէի` իբրեւ դէպ եղեւ ընթեռնուլ զԱւետարան յեկեղեցւոջ, հրամայեաց Նիկոլ իւրում աբեղայի, զի գնացեալ ընթերցցի զայն: Իսկ Խաչատուր վարդապետ այլում ասաց ընթեռնուլ, բայց Նիկոլ քամահեալ զբան նորա` ստիպեաց եւ յառաջ մատոյց զիւրն: Ընդ այս ՚ի խոր խոցեալ Խաչատուր վարդապետի` դարձոյց զերեսս իւր առ ժողովուրդն, եւ ասէ. անիծեալ լիցի մարդն այն` որ կացեալ յետոյ սուրբ ծունր կրկնեսցէ: Զայս ասացեալ` ել յեկեղեցւոյ, եւ գնաց ՚ի տեղի իւր. ելին ընդ նմա եւ ժողովուրդքն. եւ մնաց յեկեղեցւոջ միայն Նիկոլ եւ այլ քանի մի մարդիկ. եւ նոքա եւս յաւարտիլ պաշտամանն ելեալ գնացին ՚ի տունս իւրեանց: Եւ ՚ի նմին ժամու եկեալ իշխանացն Հայոց` որք դատաւորն կոչէին` փակեցին զեկեղեցին, եւ առեալ զփականսն պահեցին յիւրեանս. եւ գնացեալ առ Խաչատուր վարդապետ` խնդրէին ՚ի նմանէ` զի կարգեսցէ առանձին ատեան, եւ արասցէ դատաստան ՚ի վերայ Նիկոլի:
       Զայս իբրեւ գիտաց Նիկոլ, բանս եդ ընդ երկուց պողոնիացւոց` այսինքն լեհացւոց, զի ՚ի կոչել զնոսա` եկեսցեն անյապաղ ՚ի դատաստան. եւ տացեն վկայութիւն. զի այս օրէն էր անդ. յամենայն դատաստանի` զոր առնէին հայք, երկու ՚ի լեհացւոց առաջիկայ գտանէին. եւ ըստ վկայելոյ նոցա առնէին զվճիռ դատաւորքն Հայոց. այլ յայս անգամ կամէին առանձին վճարել ընդդէմ սովորութեանն: Եւ եղեւ իբրեւ եկն օրն ` յորում կամէին հայք դատաստան առնել ՚ի վերայ Նիկոլի, աճապարեաց Նիկոլ եւ եբեր զերկուս լեհացիս ՚ի դատաստանատունն, եւ պահեաց զնոսա ՚ի թաքստի. զի զոր լսիցենն` ելեալ արտաքս` վկայեսցեն ըստ ազդարարութեան Նիկոլին:
       Եւ իբրեւ ժողովեցան յատեան իշխանք Հայոց եւ Խաչատուր վարդապետ, կոչեցին եւ զՆիկոլ. եւ նորա եկեալ անդր` հրամայեաց սպասաւորաց իւրոց դնել զաթոռ իւր ՚ի վերոյ ըստ առաջին կարգի: Ասեն ցնա իշխանքն. քո այժմ չէ ' եկեալ աստ դատել, այլ` դատիլ. վասն որոյ չէ ' արժան քեզ նստիլ ՚ի վերոյ, այլ` յոտին կալ: Պատասխանի ետ Նիկոլ, եւ ո՞վ է իմ դատաւոր. եւ նոքա ասեն. սոյն սա նուիրակս, եւ որք նստեալ են աստ իշխանաւորք: Յայնժամ գոչեաց Նիկոլ մեծաձայն առ թաքուցեալ երկու լեհացիսն` գալ արտաքս: Եւ նոցա առ ժամայն երեւեալ ՚ի դուրս` կացին յատենի անդ: Ասէ ցնոսա Նիկոլ. դուք ինքնին գիտէք` զի ես եպիսկոպոս եմ . իսկ սոքա աշխարհական գոլով` ժողովեալ են աստ առանց ուրուք ՚ի լեհացւոց դատաստան առնել ՚ի վերայ իմ, եւ սա ինքն ահա` զոր դոքա դատաւոր կացուցեալ են` լրտես եկեալ է յայլմէ թագաւորութենէ` գիտել զմուտ եւ զել աշխարհիս. եւ սոքա դաշնագիր են ընդ դմա. արդ վկայէ՞ք դուք այսմ: Եւ նոքա ասեն. մեք զոր տեսաք աստ եւ լուաք վկայեմք ուր եւ տարցիս զմեզ, եւս եւ յատենի քաղաքապետին: Զայս տեսեալ եւ լուեալ ժողովելոցն ` զահի հարան, եւ ելեալ մեկնեցան անտի:
       Գնացեալ եւ Նիկոլայ ՚ի տուն իւր` առաքեաց արս խաղաղարարս. ընդ որս եւ զաւագերէց քաղաքին զտէր Զաքարիա` առ Խաչատուր վարդապետ եւ առ իշխանաւորս Հայոց երկիցս եւ երիցս աղաչեաց զնոսա եւ ասէ. բաւական է` որ ինչ ցարդ էանց ՚ի միջի մերում. արասցո'ւք այսուհետեւ հաշտութիւն` միմեանս. զի մի ' ՚ի յամել եւ ՚ի հնանալ այսպիսի խռովութեանց ՚ի մէջ մեր` վնաս ինչ պատահեսցի, եւ լիցուք ամօթ առաջի օտար ազգաց, եւ եթէ ոչ կամիք առնել հաշտութիւն գոնէ բացջիք զեկեղեցին, զի մի ծագեսցի ինչ շփոթութիւն ՚ի քաղաքիս, եւ մի ' վտանգ ինչ հասցէ մեզ ՚ի քաղաքապետէ: Ընդ այս հաճեցաւ Խաչատուր վարդապետ, եւ յորդորեաց զհայս, եւ աղաչեաց եւս զնոսա` անսալ բանից Նիկոլին. բայց նոքա ոչ ինչ իւիք հաճեցան ընդ այն. վասն որոյ եւ Խաչատուր վարդապետ թօթափեալ զօձիս իւր` ասէ. անպարտ եմ ես ՚ի չարեաց` որք հանդերձեալ են գալ ՚ի վերայ ձեր. դո'ւք գիտասջիք:
       Իբրեւ ետես Նիկոլ թէ հայք ոչ կամեցան անսալ, մանաւանդ թէ մերժեցին զպատգամաւորս իւր` եւ ամօթով դարձուցին զնոսա յետս, եւ ոչ բանան զեկեղեցին, չոքաւ առ եկեղեցականս լեհացւոց, մանաւանդ առ կրօնաւորս կոչեցեալս եզվիթք. եւ միաբանեցաւ ընդ նոսա. եւ ետ ձեռագիր` թէ ինքն եւ ժողովուրդ իւր ելեալ ՚ի հնազանդութենէ կաթուղիկոսին Հայոց` մտանեն ընդ իշխանութեամբ նոցա, եւ ոչ եւս ունին պահել զկարգ պաշտաման եկեղեցւոյն Հայոց, այլ զոր կարգեսցեն եզվիթք ըստ հրամանաց սրբազան պապին: Առել յայնժամ եզվիթաց զՆիկոլ` գնացին առ արքեպիսկոպոսն լեհաց, եւ պատմեցին նմա զամենայն. եւ նա առաքեաց զնոսա առ քաղաքապետն. եւ քաղաքապետն ազդ արար Հայոց` զի կամ բացցեն զեկեղեցին , եւ կամ եկեսցեն յատեան, եւ յանդիման լիցին ոսոխաց իւրեանց: Իսկ հայք ո'չ զեկեղեցին բացին, եւ ոչ յատեան ելին. կրկին անգամ եւ երիցս առաքեաց քաղաքապետն, եւ յորդորեաց զնոսա ՚ի նոյն. այլ նոքա ոչ առին ինչ յանձն:
       Ժողովեալ ապա եզվիթաց եւ այլոց կրօնաւորաց ՚ի մի, եւ առեալ ընդ իւրեանս զբազմութիւն մանկանց դպրատանց` գնացին վերստին առ արքեպիսկոպոսն, եւ առին ՚ի նմանէ զքահանայս. չոքան ապա եւ առ քաղաքապետն եւ առ դատաւորս, եւ առին ՚ի նոցանէ եւս զինուորս եւ զարս դատաստանի, եւ եկին ՚ի դուռն եկեղեցւոյն Հայոց: Առաքեցին անտի պատգամ առ իշխանս Հայոց, զի կամ ինքնին եկեալ բացցեն զեկեղեցին, եւ կամ առաքեսցեն զփականս: Նոքա յղեցին պատասխանի` եւ ասեն. այդ եկեղեցի մեր է, եւ մեք եմք շինեալ զդա ծախիւք մերովք` եւ հրամանաւ թագաւորի. եւ որ ինչ սպաս եւ անօթք կան ՚ի դմա` մեր են. եւ Նիկոլդ այդ` զոր դուք եպիսկոպոս համարիք , ո'չ է մեր առաջնորդ, եւ է ընդ նզովիւք. եւ դուք այժմ որո'վ իրաւամբք պահանջէք ՚ի մէնջ զեկեղեցիդ, կամ զբանալի դորա: Իբրեւ տեսին եզվիթք` թէ հայք ոչ կամին բանալ զեկեղեցին, ետուն խորտակել զդրունսն, եւ մուծեալ ՚ի ներքս զՆիկոլ` յանձնեցին ՚ի նա զեկեղեցին հանդերձ ամենայն սպասուք եւ կահիւք նորին: Յայնժամ եւ զինուորք քաղաքապետին սփռեալ ՚ի տեղիս տեղիս` հետամուտ եղեն քահանայից եւ իշխանացն Հայոց` զի կալցին զնոսա եւ արկցեն ՚ի բանտ , եւ տուգանեսցեն զնոսա վասն ընդդէմ դառնալոյ նոցա հրամանաց քաղաքապետին:
       գ. Զօրացեալ այնուհետեւ Նիկոլայ` գրաւեաց ընդ իշխանութեամբ իւրով զամենայն` որ ինչ էր յեկեղեցւոջ, զորս տուեալ էին ժողովուրդք Հայոց, ինչ ինչ ՚ի յիշատակ, եւ ինչ ինչ յաւանդ. եւ որպէս լուաք ՚ի ծերոց` որոց հարք տեսեալ էին զայնս, եւ որպէս գրէ Առաքել պատմիչ, էին յեկեղեցւոջ անդ բազում անօթք ոսկեղէնք եւ արծաթեղէնք, եւ ոսկեհուռն զգեստք փառաւորք, եւ յոլով նշխարք սրբոց, եւ հին գրեանք աւելի քան զհազարս. եւ բազում այլ ինչ մնացեալ ՚ի վաղ ժամանակաց ՚ի թագաւորացն մերոց. զորս գտեալ Հայոց` բերեալ էին ընդ իւրեանս անդր: Սոյնպէս գրաւեաց Նիկոլ եւ զայլ եկեղեցիս Հայոց` որք էին ՚ի քաղաքի եւ արտաքոյ եւ ՚ի վանորայս, եւ էառ զամենայն սպասս եւ զկալուածս եւ զհասս նոցա. եւ մնացին հայք Իլովու առանց եկեղեցւոյ:
       Զայս տեսեալ Խաչատուր վարդապետի` ել ՚ի քաղաքէն` եւ գնաց ՚ի վանքն Սուրբ Խաչ կոչեցեալ, եւ նստաւ անդ: Իբրեւ իմացաւ զայն Նիկոլ` կամեցեալ ահ արկանել ՚ի սիրտ Խաչատուր վարդապետի` առաքեաց զինուորս` շուրջ պատել զվանսն. եւ ՚ի հարցանել վանականաց` թէ զի՞նչ խնդրէք, նոքա ետուն պատասխանի. լրտես ոմն ասեն եկեալ յայլմէ թագաւորութենէ` թաքուցեալ է աստ. կամիմք ըմբռնել զնա: ՚Ի նմին ժամու եհաս անդր բազմութեամբ եւ Նիկոլ եպիսկոպոս, եւ եհարց ցզինուորսն իբր յանգէտս. ընդէ՞ր ասէ ժողովեալ է ձեր աստ. եւ յասել նոցա զնոյն բան , ասէ ցնոսա. դուք մեկնեցարո'ւք աստի, եւ ես մտեալ ՚ի ներքս` խօսիմ ընդ նմա. եւ յետս դարձուցեալ զզինուորսն` եկն եւ եմուտ ՚ի վանսն. եւ առեալ զԽաչատուր վարդապետ` եբեր ՚ի քաղաքն, եւ ունէր զնա ՚ի պատուի: Եւ մինչդեռ նա անդ էր` ոմանք ՚ի լեհացի կրօնաւորաց սկսան վիճիլ ընդ նմա ՚ի վերայ մի եւ երկու բնութիւն ասելոյ, եւ համարէին զհայս լինել եւտիքականս: Եւ էին ընդ Խաչատուր վարդապետի երեք ոմանք` իբր աշակերտք, որոց մին էր Սիմոն Ջուղայեցի. եւ ընդ սոսա եւս վիճելով ՚ի վերայ քերականական բառից եւ կանոնաց` մեղադիր լինէին անվարժութեան նոցա:
       Տեսեալ խաչատրոյ` թէ չէ ' նմա այլ եւս գտանել անդ հանգիստ` ել անտի , եւ դարձ արարեալ դէպուղիղ չոքաւ յԷջմիածին. եւ պատմեաց զամենայն Մովսեսի կաթուղիկոսի, եւ միաբանիցն: Առաքեցին եւ ժողովուրդքն Իլովու առ Մովսէս կաթուղիկոս զերէց ոմն Սիմոն անուն, եւ զաշխարհական ոմն յազնուականաց. եւ խնդրէին ՚ի նմանէ ձեռն տալ ինքեանց: Յայնժամ գրեաց Մովսէս կաթուղիկոս թուղթ խոնարհ բանիւք առ սրբազան պապն, եւ առ թագաւորն լեհաց եւ առ իշխանս նորա. եւս եւ առ արքեպիսկոպոսն Իլովու. եւ աղաչէր զնոսա ողորմիլ տառապեալ ժողովրդեան, եւ մի ' թողուլ զնոսա առանց եկեղեցւոյ. եւ զայսոսիկ թուղթս յղեաց յԻլով ՚ի ձեռս Հայոց, զի նոքա հասուսցեն` առ որս հասանելի էին:
       Հաւանեցան իշխանք լեհաց եւ թագաւորն վլատիսլաւ` (որ նորոգ էր նստեալ յամի Տեառն 1632. յամսեանն նոյեմբերի ). եւ հրամայեցին Նիկոլի` զի դարձուսցէ առ հայս զեկեղեցիսն. բայց եզվիթքն` որք յայնմ ժամանակի զօրացեալ էին յոյժ, եւ բանք նոցա յերկիր ոչ անկանէին, ընդդէմ կացեալ` ասեն. այս իրք եկեղեցականաց են, եւ ոչ է ձեզ անկ խառնիլ յայսպիսիս : Յայնժամ առաքեաց թագաւորն արս առ արքեպիսկոպոս քաղաքին, զի նա իւրով եկեղեցական իշխանութեամբ կատարեսցէ զխնդիր իւր. բայց եզվիթք ոչ ետուն նմա թոյլ առնել զայն: Եկն ապա նա ինքն թագաւորն արքայական փառօք եւ հանդիսիւ յեկեղեցին` զի բռնութեամբ առցէ զայն եւ տացէ Հայոց: Իբրեւ ետես Նիկոլ` թէ գայ ինքնին թագաւորն, զգեցաւ վաղվաղակի զզգեստ պատարագի, եւ առեալ զահաւոր խորհուրդ հաղորդութեանն ՚ի ձեռս` ել նովաւ ընդդէմ թագաւորին, եւ նովին սպառնացաւ նմա. զայն իբրեւ ետես թագաւորն` ոչ եւս համարձակեցաւ գալ. այլ մանաւանդ յահի լեալ` դարձաւ յետս:
       Առեալ ապա Հայոց` ՚ի թագաւորէն եւ յարքեպիսկոպոսէն թուղթս աղաչանաց` գնացին ՚ի Հռովմ. եւ մատուցին սրբազան պապին նախ զթուղթ Մովսեսի կաթուղիկոսի, եւ ապա զթուղթ թագաւորին եւ արքեպիսկոպոսին եւ աղաչէին խնայել յինքեանս: Պնդեցաւ զհետ նոցա եւ Նիկոլ յանձնարարական թղթով եզվիթաց, եւ հասեալ ՚ի Հռովմ` նոցին ձեռամբ ոչ ետ թոյլ քահանայապետին կատարել զխնդիրս Հայոց: Եւ նոցա դարձեալ յետս` կացին մնացին պաշարեալ ՚ի դառնութեան սրտից իւրեանց: Դարձ արարեալ եւ Նիկոլայ` նստաւ յԻլով. եւ զի ՚ի պատճառս այսպիսի գործոց ծախեաց նա անբաւ դրամս. անկաւ ընդ բազում պարտիւք. որոյ վասն զամենայն զոր ինչ եգիտ յեկեղեցիսն` զորս գրաւեալ էր, վաճառեաց հրէից ՚ի ծածուկ. եւ ոչ եթող բնաւ ինչ յեկեղեցիս անդ:
       Զայս իբրեւ իմացան հայք, բողոք կալան առ թագաւորն եւ առ սրբազան պապն, եւ առ կաթուղիկոսն` որ յաջորդեաց Մովսէսի, այն է Փիլիպպոս. բայց Նիկոլ ունելով իւր թիկունս զեզվիթս եւ զայլ կրօնաւորս լեհացւոց` ընդդէմ եկաց ամենեցուն: Հուսկ յետոյ դիմեցին եւ առ նա ինքն Նիկոլ, եւ աղաչէին զնա զիջանիլ փոքր մի. բայց նա ոչ ինչ անսաց նոցա . այլ ամենայնիւ պահանջէր ՚ի նոցանէ առնել զկամս իւր. եւ զի նոքա ոչ իմանային զմիտս նորա, ոչ եւս համարձակէին առնել` զոր նա խնդրէր. զի այնպէս թուէր նոցա` թէ ՚ի կատարել իւրեանց զկամս նորա` անկանէին այնու ՚ի հաւատոց, եւ մտանէին ընդ անիծիւք. եւ զի զայս ոչ կարէին առնել. վասն այսորիկ եւ նա ամենայնիւ ընդդէմ զինեալ էր նոցա, եւ ոչ թողայր զնոսա գալ յեկեղեցիս:
       Տարակուսեալ էին հայք եւ ոչ գիտէին թէ զի'նչ արասցեն. քանզի փոխել զկարգ պաշտամանց իւրեանց` զոր նա պահանջէր` ոչ առնուին յանձն. եւ առանց եկեղեցւոյ մնալ եւս ոչ կարէին. վասն որոյ տիրեաց ՚ի վերայ նոցա սուգ անհնարին եւ յուսահատութիւն դառն. մանաւանդ զի ՚ի միջոցի այնց երից եւ չորից ամաց` տղայք նոցա որք ծնանէին` առանց մկրտութեան մնացեալ էին. եւ որք մեռանէին` ոչ ոք թաղէր զնոսա, եւ պսակ եւս ոչ լիներ. զի ոչ թոյլ տայր Նիկոլ` ոչ մկրտելոյ եւ ոչ թաղելոյ, ոչ նշանելոյ եւ ոչ պսակելոյ: Եւ եթէ ոմանց թոյլ տայր մկրտութիւն առնել կամ պսակ դնել, պահանջէր ՚ի նոցանէ երեք հազար եւ երբեմն չորս հազար դահեկանս. սոյնպէս առնէր եւ վասն թաղման. սմին իրի բազումք յերեխայից առանց մկրտութեան մեռան. եւ բազումք յետ այնորիկ առանց մկրտութեան մնացին զամս ոչ սակաւ` մինչեւ ցվեշտասան ամ: Իսկ ոմանք գնացեալ յայլ քաղաք` անդ տային մկրտել. բայց ոչ համարձակէին դառնալ անդրէն, ապա թէ ոչ ` ընդ մեծամեծ տուգանօք արկանէր զնոսա Նիկոլ: Սոյնպէս առնէին եւ նոքա` որք պսակիլն կամէին: Իսկ վասն թաղման մեռելոյ չգտեալ զայլ հնարս` զետեղէին զմեռեալն ՚ի փայտեայ տապանի. եւ լնուին յայն կուպր հալեալ մինչեւ ծածկիլ մարմնոյ մեռելոյն . եւ դնէին զայն ՚ի բացի. եւ ՚ի պատառիլ կպրոյն` վերստին ծեփէին. եւ այնպէս թողուին ամս ոչ սակաւ: Ընդ այս ոչ եւս հանդուրժեալ բազմաց` ժողովեցին զինչս եւ զաղխս իւրեանց, եւ մեկնեցան ՚ի քաղաքէ անտի , եւ գրեթէ ըստ կիսոյն ելեալ գնացին յայլ տեղիս, եւ ոչ եւս դարձան անդրէն: Սոյնպէս եւ ոմանք ՚ի քահանայից չոքան յԷջմիածին, եւ մնացին անդ: Որոց զմին եպիսկոպոս ձեռնադրեալ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի` առաքեաց յԻլով դարման տանիլ իրացն . բայց Նիկոլ ձեռնտուութեամբ եզվիթաց ոչ եթող զնա մտանել յեկեղեցի. որոյ վասն բորբոքեցաւ ՚ի քաղաքի անդ այլ իմն խռովութիւն:
       դ. Էր ՚ի սմին ժամանակի ՚ի Կոստանդինուպօլիս Պօղոս Սիդերնացի լատին կրօնաւոր դոմինիկեան, զորմէ յիշեցաք ÿի գլուխ ԻԽ . եւ ԻԶ. եւ քարոզէր յեկեղեցւոջ Սրբոյ Լուսաւորչին. եւ զի էր նա այր բազմահանճար, եւ սակաւ մի տեղեակ լեզուին Հայոց, եւ սիրելի ազգին, գրեաց առ նա սրբազան պապն Ուրբանոս Ութերորդ, եւ կարդինալք փրոփականտայու` զի գնացեալ ՚ի Լեհաստան ՚ի քաղաքն Իլով հնարեսցի հաշտութիւն առնել ՚ի մէջ Նիկոլի եւ ժողովրդեան. որպէս գրէ եղբայր նորին Պօղոսի Յովհաննէս Սիդերնացի. եւ ըստ աւանդելոյ Առաքելի` զնոյն յանձնեալ էր նմա եւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս յառաջնմէ` յորժամ գնաց Պօղոս յԷջմիածին: Զայսպիսի հրաման առեալ Պօղոսի` յաւուր միում ՚ի քարոզել իւրում Հայոց ՚ի յեկեղեցւոջ Լուսաւորչին` խնդրեաց զաղօթս ՚ի ժողովրդենէ, զի յաջողեսցէ նմա տէր ՚ի գլուխ տանիլ զգործ հաշտութեան. եւ ժողովրդոց լուեալ զայն` ուրախ եղեն , եւ քաջալերէին զնա ՚ի նոյն:
       Ելեալ Պօղոսի կրօնաւորի ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ` իբրեւ եհաս ՚ի Լեհաստան լուեալ թագաւորին լեհաց զգալուստ նորա` առաքեց ընդառաջ զչորս խորհրդականս` հարցանել թէ վասն ի՞նչ պատճառի եկեալ իցէ. եւ նա ասէ. վասն հաշտութիւն առնելոյ ՚ի մէջ Հայոց ՚ի հրամանէ սրբազան պապին: Ասեն ցնա խորհրդականքն. եթէ ՚ի կողմն Նիկոլի լինիցիս ոչ յաջողեսցի քեզ այդ. եւ սկսան արդարացուցանել զժողովուրդն, եւ բերէին վասն նոցա բազում պատճառս: Ասէ ցնոսա Պօղոս . այդ ձեր բանք ոչինչ նպաստեն ՚ի հաշտութիւն: Ասեն ցնա խորհրդականքն. ապա զի՞նչ քո բան իցէ` զի կարասցես նովաւ հաշտեցուցանել. ասէ Պօղոս. արքայի եւեթ ասեմ զայն:
       Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ թագաւորին` խնդրեաց նախ ՚ի նմանէ թագաւորն ցուցանել զհրամանագիր Աթոռոյն Հռովմայ. եւ նա ցուցեալ եւ խօսացեալ ընդ նմա երկար վասն բանի հաշտութեանն` հրամանաւ նորա գնաց յեկեղեցին Հայոց. եւ ժողովեալ անդր զհայս` խօսեցաւ բազում ինչ, մանաւանդ ՚ի վերայ այնց իրաց ` որոց վասն յաճախ լինէին անդ վէճք. այսինքն ՚ի վերայ բնութեանն Քրիստոսի. եւ ՚ի վերայ Քաղկեդոնի ժողովոյն. եւ եցոյց նոցա` թէ ՚ի խոստովանիլ ձեր զՔրիստոսն Աստուած եւ մարդ կատարեալ, այնու իսկ դաւանիք ընդ մեզ երկու բնութիւն ՚ի Քրիստոս. եւ զայս հաւանեցոյց նոցա բացայայտ բանիւք: Եւ ՚ի խօսիլ զժողովոյն քաղկեդոնի պատասխանի ետուն ժողովուրդքն. մեք զերիս ժողովս միայն գիտեմք, եւ զոր դուք ընդունիք` զայն ոչ մերժեմք. եւ վասն Դէոսկորոսի ասեն. մեք վաղու եւս դադարել եմք յիշել զնա յերգս մեր. քանզի եւ մերս հոգեւոր տէր Մովսէս կաթուղիկոս սաստիկ պատուիրանաւ արգել զայս: Եւ յետ բազում բանից` թէպէտ եւ երեւեցաւ նշան ինչ հաշտութեան, բայց քանզի Նիկոլ յամենայնի կամէր խոնարհել զնոսա ՚ի կամս իւր` ոչ յաջողեցաւ եւ ոչ հաստատեցաւ հաշտութիւն. այլ մանաւանդ առաւել եւս եղեն անկարկատելի:
       Զայն տեսեալ Պօղոսի կրօնաւորի` գնաց ՚ի Հռովմ եւ յանդիմանալ լեալ սրբազան պապին` բազում ինչ խօսեցաւ ընդ նմա. եւ եցոյց զմիտս Հայոց: Եւ յորժամ պապն կամէր արձակել վերստին զՊօղոս յԻլով քաղաք վասն այսր, եհաս յայնժամ անդր եւ Նիկոլ. եւ ձեռնտուութեամբ եզվիթաց խափան էարկ ՚ի միջի. ուստի եւ ՚ի գալ Պօղոսի վերստին յԻլով` ոչինչ նպաստ եղեւ հաշտութեան. եւ ինքն Պօղոս ելեալ գնաց ՚ի Հայաստան յամի Տեառն 1642. նոյնպէս եւ ժողովուրդքն ձանձրացեալ իսպառ, սկսան հետզհետէ մեկնիլ անտի. եւ յայնչափ բազմութենէ նոցա` որք կային անդ, հազիւ մնացին հարիւր տունք, եւ նոքա եւս կամէին չուել: Զայս տեսեալ Նիկոլի, եւ յայտնի գիտացեալ` թէ այլ եւս անհնար է որսալ զժողովուրդն ՚ի կամս իւր, խորհեցաւ զիջանիլ ՚ի կամս նոցա. մանաւանդ զի տեսանէր եւս` զի նուազեալ էին ստացուածք եւ դրամք . եւ ինքն անկեալ կայր յաղքատութիւն մեծ, եւ մաշէր ՚ի տառապանս: Եւ սակայն ժողովուրդք տեղւոյն որովհետեւ ամենեւին տաղտկացեալ էին ՚ի նմանէ, բնաւին ոչ կամեցան եւ ոչ միով իւիք ընդունիլ զնա, եւ միանալ ընդ նմա ցամս բազումս ` մինչեւ սակաւուց մնալ ՚ի նոցանէ ՚ի քաղաքի անդ. վասն որոյ եւ ՚ի տարակուսանս պաշարեալ Նիկոլի` զելս իրաց անկարանայր գտանել, եւ կայր վարանեալ ՚ի խորհուրդս:
       ե. Եկեալ էր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի Կոստանդինուպօլիս Փիլիպպոս կաթուղիկոս` ըստ որում գրեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ: Եւ զայն իբրեւ լուաւ Նիկոլ, խորհեցաւ դիմել առ նա, եւ նովաւ գտանել դարման առաջիկայ իրացն. որովհետեւ ճանաչէր զնա այր առաքինի եւ խոհական. նաեւ լուեալ եւս էր, թէ նա գրեալ է թուղթ հնազանդութեան առ քահանայապետն Հռովմայ հաւանութեամբ քսանեւհինգ եպիսկոպոսաց իւրոց: Բայց քանզի չունէր ամենեւին դրամս վասն ծախուց ճանապարհի, հոգայր ընդ այն, եւ ոչ կարէր խնդրել յումեքէ: Նորոգ եկեալ էր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի յԻլով քաղաք Սիմոն ոմն հայ վաճառական որդի Մարկոսի Եւդոկիացւոյ, ընդ որում եւ բարեկամացեալ էր Նիկոլ. խօսեցեալ ընդ նմա զայսմանէ` էառ ՚ի նմանէ երկու հազար դահեկան, եւ ել ՚ի ճանապարհ:
       Իբրեւ գիտացին հայք, թէ Նիկոլ գնայ ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Փիլիպպոս կաթուղիկոս, վաղվաղակի առաքեցին եւ ինքեանք զմի ոմն ՚ի դատաւորաց իւրեանց Խաչկօ անուն: Եւ սա վաղագոյն հասեալ քան զՆիկոլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, մատեաւ առ կաթուղիկոսն եւ պատմեաց նմա զամենայն. եւ առաջի եդ նմա զխնդիր ժողովրդեանն Հայոց . իբր զի եթէ Նիկոլ յանձն առցէ զայնս` կացցէ իւրեանց առաջնորդ. իսկ եթէ ոչ յանձն առնուցու, մի ' տացէ նմա կաթուղիկոսն հրաման վարելոյ զիշխանութիւն իւր ՚ի վերայ Հայոց. եւ խնդիրքն էին այսոքիկ. նախ` զի Նիկոլ զդաւանութիւն Լուսաւորչին եւ հետեւողաց նորա մի ' իւիք ամենեւին խախտեսցէ. երկրորդ` զծէսս Հայոց եւ զտօնս եւ զկարգ պատարագի եւ այլոց պաշտամանց մի ' փոխեսցէ. երրորդ` միայն զանուն կաթուղիկոսին Էջմիածնի յիշեսցէ յեկեղեցւոջ, եւ մի ' բնաւ զայլոյ ուրուք, ոչ մեծի` եւ ոչ փոքու, ոչ ինքն` եւ ոչ այլ ոք:
       Եհաս եւ Նիկոլ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ յանդիման լեալ առաջի կաթուղիկոսին` խօսեցաւ եւ նա բազում ինչ: Լուեալ կաթուղիկոսին երկուց կողմանց , պատուիրեաց նոցա հանդարտիլ զաւուրս քանի մի ' մինչեւ ազդ արասցէ նոցա: Ապա յետ երից աւուրց կոչեալ առ ինքն զՆիկոլ, խօսեցաւ ընդ նմա քաղցրութեամբ յերկար ժամս. եւ ապա եդ առաջի նորա զխնդիրս ժողովրդեանն իբր ՚ի դիմաց իւրոց . յոր յաւել եւ զայս միւս եւս յիւրմէ. իբր զի Նիկոլ եւ յաջորդք իւր լիցին ընդ հնազանդութեամբ Աթոռոյն Էջմիածնի, եւ որք միանգամ նստիցին եպիսկոպոս ՚ի քաղաքն Իլով, ձեռնադրեսցին ՚ի կաթուղիկոսէն Էջմիածնի եւ ՚ի նմանէ առաքեսցին: Յանձն էառ Նիկոլ զամենայն. եւ գրեալ ՚ի քարտիզի` ետ զգիրն ՚ի ձեռս կաթուղիկոսին: Բայց աղաչեաց եւս զնա` թոյլ տալ ինքեան` յիշել զանուն սրբազան պապին ՚ի պատարագի. եւ Փիլիպպոս հաւանեցաւ ընդ այն. եւ ետ զգիրն ՚ի ձեռս Խաչկօ դատաւորին` տանիլ յԻլով, եւ պահել զգուշութեամբ. զի եւ յաջորդք Նիկոլի ըստ այնմ արասցեն:
       Եւ ապա արձակեալ զՆիկոլ ՚ի բանադրանաց` ետ նմա հրաման հովուել զժողովուրդ իւր ըստ առաջնորդական իշխանութեանն, եւ արձակեաց զնա գնալ ՚ի տեղի իւր: ՚Ի հասանել Նիկոլի եւ Խաչկօյի յԻլով` ժողովուրդք քաղաքին լուեալ ՚ի Խաչկօյէ զամենայն, եւ տեսեալ զձեռագիր Նիկոլին` թէպէտ եւ ուրախացան ընդ այն, բայց այսու ամենայնիւ ոչ կամէին միաբանիլ ընդ Նիկոլայ, եւ ոչ իսկ կամէին տեսանել զնա. զի ամքին առ հասարակ նողկացեալ էին ՚ի նմանէ: Եւ թէպէտ աւագերէց նոցա տէր Զաքարիա` որ ունէր զընտանութիւն ընդ Նիկոլի` բազմօք յորդորեաց զնոսա` անհետ առնել այնուհետեւ զատելութիւն իւրեանց, բայց ոչ լինէր հնար:
       Առաքեաց անդր Փիլիպպոս կաթուղիկոս զմի ոմն յաշակերտաց իւրոց` որոյ անուն էր Յովհաննէս վարդապետ Արղնցի` այր իմաստուն եւ խաղաղարար, զի խրատեսցէ զժողովուրդն. բայց նոքա եւ ոչ նմա կամէին լսել. եւ նա այսու ամենայնիւ ոչ դադարէր ՚ի յորդորելոյ զնոսա զաւուրս բազումս առանձինն եւ հրապարակաւ, մինչեւ հաւանեցոյց զնոսա: Եւ ապա առեալ ընդ իւր զամենեսին զնոսա եւ զեպիսկոպոսն Նիկոլ ընդ նոսա, տարաւ բազմութեամբ ՚ի դուռն եկեղեցւոյն, զորոյ զփականս առեալ էր ՚ի ձեռս. եւ անդ առաջի դրանն աղօթս արարեալ` օրհնեաց ՚ի դիմաց կաթուղիկոսի զժողովուրդն. եւ համբուրեալ զաջ Նիկոլի եպիսկոպոսին` ետ ՚ի ձեռս նորա զփականս եկեղեցւոյն` զի ինքնին բացցէ զդուռն. եւ նորա բացեալ եմուտ ՚ի ներքս. յորդեալ եւ ժողովրդեան յեկեղեցի անդր` սկսան մեծակական ձայնիւ ողբալ եւ լալ վասն այնչափ անձկութեան կարօտանաց իւրեանց, որով տոչորեալ այրէին սիրտք նոցա ՚ի բազմաց հետէ. զի ամս քսան եւ երեք այրիացեալ էին յեկեղեցւոյ իւրեանց, եւ ըմբռնեալ էին ՚ի սուգ թախծութեան:
       Յետ երկար հառաչանաց եւ ողբոց` հազիւ ուրեմն դադարեցուցեալ զնոսա Յովհաննու վարդապետի` ել ՚ի բեմն, եւ խօսեցաւ առ ժողովուրդն բանս մխիթարութեան եւ խաղաղութեան: Եւ ապա մատուցեալ առ Նիկոլ` խնդրեաց ՚ի նմանէ օրհնեալ զժողովուրդն. եւ նորա օրհնեալ զնոսա խաչիւ եւ Աւետարանաւ, խնդրեաց ՚ի նոցանէ մոռանալ զայն ամենայն` որ միանգամ անցեալ էր ՚ի մէջ իւրեանց. եւ ժողովրդեանն շինեալ ՚ի վերայ բանից նորուն` մատեան առաջի նորա, եւ համբուրեալ զաջ նորին` կրկին օրհնեցան ՚ի նմանէ. եւ ելեալ գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց: Եւ իբրեւ լուր եղեւ այս ՚ի քաղաքին, ամենեքին ցնծային, նաեւ հրէայք իսկ. եւ գնային յուրախակցութիւն առ Նիկոլ եպիսկոպոս` եւ առ ժողովուրդն: Եկն եւ արքեպիսկոպոսն լեհացւոց յեկեղեցին Հայոց, եւ աւետաւորելով զժողովուրդն` օրհնեաց զնոսա: Նաեւ բնակիչք այլոց քաղաքաց` եւս եւ Կոստանդինուպօլսոյ գրեցին առ նոսա թուղթ ուրախակցութեան, եւ ոմանք անձամբ իսկ եկին անդր` խնդակից լինել ընդ ժողովրդեան: Եւ բազումք ՚ի Հայոց` որք մեկնեալ էին ՚ի քաղաքէ անտի` դարձան անդրէն, եւ բնակեցան ՚ի նմա:
       Լուաւ եւ թագաւորն լեհաց Եան Գեաժիմիր` որ է Յովհաննէս Կազիմիր յաջորդն Վլատիսլաւայ, որ յաւուրս յայնոսիկ յԻլով էր. եւ զարմացեալ յոյժ ընդ գործն. կոչեաց առ ինքն զՅովհաննէս վարդապետ. եւ խօսեցեալ ընդ նմա առանձինն յիւրում սենեկի` շնորհակալ եղեւ զնմանէ. եւ սիրեաց զնա, եւ ետ նմա բազում պարգեւս: Եւ Յովհաննէս վարդապետ յետ կալոյ յԻլով ամ մի` դարձաւ եւ գնաց յԷջմիածին: Զայս Յովհաննէս վարդապետ արղնցի գովութեամբ յիշէ եւ Վարդան Յունանեան, որ եւ տեսեալ եւս էր զնա աչօք իւրովք, եւ բազմօք դրուատէ զնա:
       Իսկ Նիկոլ յետ քանի մի ամաց գրեալ թուղթ ՚ի Հռովմ առ սրբազան պապն Աղեքսանդր Եօթներորդ` խնդրեաց ՚ի նմանէ հիմնել յԻլով քաղաքի զդպրոց մի. եւ նորա հաճեալ ընդ խնդիր Նիկոլի` ետ կանգնել անդ դպրատուն` երկոտասան ուսանողաց, ծախիւք առաքելական Աթոռոյն, յամի 1662. ՌՃԺԱ. եւ առաքեաց անդր զԿլեմէս Գալանոս լատին կրօնաւոր ՚ի կարգէ թէատինաց. զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխ ԻԷ. եւ նա կարգեցաւ դասատու այնր դպրատան: Իսկ Նիկոլ կեցեալ եպիսկոպոսութեան ընդ ամենայն ամս ԾԵ. մեռաւ յամի 1681. եւ կալան զտեղի նորա այլք ոմանք. եւ ապա յամի 1684. նախայիշատակեալդ Վարդան Յունանեան: