Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ յաւուրս պատրիարգութեան Յակոբայ Նալեան` եկն յԵրուսաղէմայ ՚ի Կոստանդինուպօլիս սիլիստրացի Պրոխորոն վարդապետ, զոր ռամիկք Բոլոխրոն կոչէին: Կացեալ սորա անդ զժամանակ ինչ` զհետ եղեւ առնուլ զպատրիարգութիւն քաղաքին. եւ միաբանեալ ընդ իւր ՚ի ծածուկ զերիս ոմանս յերեւելեաց` մատոյց բազում ինչ առ եպարքոսն եւ առ ոմանս յաւագանւոյն. եւ էառ զիշխանութիւն պատրիարգութեան առանց դիտելոյ ինչ բնաւ մեծամեծացն Հայոց եւ ժողովրդեան: Եւ յառաջնում աւուր Զատկի` յորժամ եկեալ էին ժողովուրդք յեկեղեցի Սուրբ Աստուածածնի ՚ի ժամ ճաշուն, եկն եհաս անդր Պրոխորոն բազմութեամբ արքունի սպասաւորաց, եւ պատրիարգական փառօք` հանդերձ իւրովք պաշտօնէիւք. եւ կամէր մտանել հանդիսիւ ՚ի ներքս:
       Զայն տեսեալ ժողովրդեան` զարմացան եւ զարհուրեցան. միանգամայն եւ սրտմտեալ ընդ նա` ելին ընդդէմ նորա աղաղակաւ, եւ գոչէին. ոչ գիտեմք զքեզ. մեք ունիմք մեզ պատրիարգ զՅակոբ վարդապետ, եւ ոչ կամիմք զայլ ոք: Յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա արքունի սպասաւորք, եւ հարին զնոսա բրօք, եւ վանեալ ՚ի բաց ` մուծին բռնութեամբ զՊրոխորոն յեկեղեցին: Յայնժամ խոյս տուեալ Յակոբայ պատրիարգի յեկեղեցւոյ անտի` գնաց ՚ի տուն ուրումն բարեպաշտի, որ կոչիւր Սահաթճի Իւսուֆ եւ եկաց անդ լռութեամբ: Իբրեւ լուր եղեւ այս առ մեծամեծս Հայոց, հասին փութով յեկեղեցի անդր. եւ ռամիկք ժողովրդեան կարծելով թէ նոցա խորհրդով լեալ իցէ այս, դիմեցին զայրագին ՚ի վերայ նոցա. եւ նոքա մազապուրծ զերծեալ` գնացին ՚ի տունս իւրեանց. եւ խորհէին թէ զի'նչ արասցեն:
       Յերկրորդում աւուր Զատկի եկն միւսանգամ Պրոխորոն յեկեղեցի. եւ յորժամ դարձաւ առ ժողովուրդն, եւ կամէր խօսիլ ինչ ընդ նոսա եւ քարոզել, ՚ի բանալ բերանոյ իւրոյ` միաբան սկսան աղաղակել ժողովուրդք. ո'չ կամիմք, ո'չ կամիմք, ո'չ ընդունիմք զքեզ պատրիարգ. կեցցէ ' պատրիարգ մեր Յակոբ վարդապետ. եւ զայս ասացեալ` յարձակեցան ՚ի վերայ նորա, եւ կամէին յափշտակել զնա. բայց քանզի Պրոխորոն զարքունի սպասաւորս կացուցեալ էր զգեստուք Հայոց մօտ ՚ի դասն, նոքա զդէմ կալան յարձակման ամբոխին, եւ զերծուցին զՊրոխորոն:
       Այս շշուկ շփոթի տարածեալ ՚ի քաղաքի` եհաս մինչեւ յականջս թագաւորին. որոյ վասն կոչեալ նորա զեպարքոսն` եհարց ցնա, թէ զի՞նչ իցէ պատճառ խռովութեան Հայոց. եւ նա ասէ. փոփոխութիւն եղեւ պատրիարգաց. եւ վասն այն խռովեալ են նոքա: Ասէ արքայ. ընդէ՞ր եղեւ այդ փոփոխութիւն: Ասէ եպարքոսն. ես զստոյգն ոչ գիտեմ. իշխանք յորդոր եղեն, թէ ժողովուրդք Հայոց այսպէս կամին: Ասէ արքայ. եթէ արդարեւ այնպէս կամին, ընդէ՞ր ապա այնչափ խռովեալ են. եթէ նոքա հաճեալ էին ընդ փոփոխութիւն պատրիարգաց իւրեանց, իրաւացի էր զայդ առնել. ապա թէ նոքա չեն հաճեալ բնաւ ընդ այս, որպէս եսս լսեմ, զիա՞րդ համարձակեցայք զայդ փոփոխութիւն առնել: Եւ զայս ասացեալ` դարձոյց զերեսս իւր յեպարքոսէ. եւ ձեռամբ նշանացի արար գնալ արտաքս:
       Զահի հարեալ եպարքոսին, եւ եկեալ յապարանսն` նախ առաջին թափեաց զցասումն իւր ՚ի վերայ այնոցիկ` որք յորդոր եղեն փոփոխութեան պատրիարգին. եւ ապա կոչեալ զմեծամեծս Հայոց` խօսեցաւ ընդ նոսա ՚ի վերայ այսր. եւ յեօթներորդում աւուր անդ պատրիարգութեան պրոխորոնին ընկեցեալ զնա յիշխանութենէ` առաքեաց ՚ի բերդն Սամսոն. եւ հրամայեաց Հայոց ընտրել զայլ ոք պատրիարգ: Եւ զի զՅակոբ վերստին նստուցանել դժպատեհ համարեցան, ընտրեցին ՚ի տեղի նորա զՄինաս վարդապետ ակնեցի զառաջնորդ վանից Սուրբ Կարապետին Տարոնու, որ եւ գնացեալ էր յայնժամ ՚ի Կարին: Եւ կարգեցին առ ժամայն փոխանորդ պատրիարգի զՅարութիւն վարդապետ Կոստանդինուպօլսեցի ՚ի Պալատայ` զաշակերտ Յովհաննու Կոլոտի. իսկ զՅակոբ վարդապետ առաքեցին ՚ի Պրուսա. եւ ապա ետուն բերել ՚ի Կարնոյ զՄինաս վարդապետ. եւ նստուցին զնա յԱթոռ պատրիարգութեան Կոստանդինուպօլսոյ:
       ՚Ի նոյն աւուրս եհաս վախճան կենաց Գրիգորի վարդապետի պատրիարգին Երուսաղէմի. որ եւ գրով յանձն արար միաբանից նստուցանել պատրիարգ զԹէոդորոս կամ զԹորոս զաշակերտ իւր:
       Զայս յանձնարարական թուղթ յղեցին միաբանք ՚ի Կոստանդինուպօլիս` կամելով հասուցանել զայն ՚ի ձեռս Յակոբայ վարդապետի. զի չեւ էին լուեալ զանկումն նորա յԱթոռոյ: Ժողով արարեալ յայնժամ մեծամեծացն Հայոց` խորհեցան փոխանակ Թորոսի ընտրել զնա ինքն զՅակոբ վարդապետ ` ստիպեալք ՚ի բազում պատճառաց. սմին իրի պատգամ յղեալ առ նա ՚ի Պրուսա` բերին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ առաքեցին անտի յԵրուսաղէմ: Եւ թէպէտ կամք միաբանից էր ՚ի վերայ Թորոսի ըստ յանձնարարութեան Գրիգորի վարդապետի, բայց ՚ի գալ Յակոբայ` պատուով ընկալան զնա: Այլ ինքն Յակոբ հանապազ երկնէր դառնալ վերստին ՚ի պատրիարգութիւն Կոստանդինուպօլսոյ:
       բ. Մեռաւ յայն աւուրս Ղազար կաթուղիկոս` յետ վերստին նստելոյ ամս երկու եւ կէս. որ եւ կացեալ էր յառաջագոյն յիշխանութեան կաթուղիկոսութեան` ամս ԺԱ: Յայնժամ միաբանք Էջմիածնայ ՚ի խորհուրդ ժողովեալ` կամեցան ընտրել ՚ի տեղի նորա զՄինաս վարդապետ զպատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ. եւ գրեցին անդր վասն ընտրութեան նորա առ առաջնորդս եւ առ իշխանաւորս: Եւ նոցա հաճեալ ընդ այն ընտրութիւն` մեծաւ փառօք ուղարկեցին զՄինաս վարդապետ յԷջմիածին. ուր օծաւ նա կաթուղիկոս Հայոց` յամի 1751. ՌՄ. յամսեանն սեպտեմբերի յաւուր տօնի Սուրբ Խաչին: Իսկ ՚ի տեղի Մինասայ եդին պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ զփոխանորդ նորա զԳէորգ վարդապետ, որ էր յաշխարհէն Սիւնեաց յերկրէն Աբանդայ. եւ էր սա ինքն քաղաքավար ոմն` եւ մարդասէր, ողորմած եւ շահեցօղ ամենայնի:
       Յաւուրս սորա երեւելի էր յոյժ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի մէջ Հայոց Եաղուպ ՚ի յԱկնայ. որ եւ էր պատուեալ եւ մեծարեալ յոյժ առաջի ամենայն ազգաց եղելոց անդր. եւ համբաւ նորա հռչակեալ էր ընդ ամենայն տեղիս. որոյ հաւասար չէր ոք լեալ ՚ի Հայոց մինչեւ ցայնժամ: ՚Ի գնալ սորա յուխտ յԵրուսաղէմ հանդերձ ընտանեօք իւրովք, Յակոբ պատրիարգ Երուսաղէմի սիրելի եցոյց նմա զինքն. եւ բազում ինչ խօսեցեալ ընդ նմա` աղաչեաց զնա դարձուցանել զինքն ՚ի պատրիարգութիւն Կոստանդինուպօլսոյ: Եւ Եաղուպ անսացեալ աղաչանաց նորա, ՚ի դառնալ իւրում յԵրուսաղէմէ` եդ պատրիարգ Երուսաղէմի զԹէոդորոս կամ զԹորոս վարդապետ. եւ զՅակոբ առեալ եբեր ընդ իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ մինչդեռ յԻսկիւտար էր, յղեաց պատգամ առ Գէորգ վարդապետ` հրաժարիլ ինքնին ՚ի պատրիարգութենէ. եւ զի չէր նմա հնար ընդդէմ դառնալ պատգամացն Եաղուպայ, յանձն էառ կատարել զհրաման նորա. եւ եաղուպ կացոյց զՅակոբ վերստին պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ փոխանակ Գէորգեայ. եւ զԳէորգ կարգեաց լինել առաջնորդ Պրուսայու: Այլ նա ինքն եաղուպ յետ բազում գործոց իւրոց` ՚ի նմին ամի գլխատեցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս հրամանաւ թագաւորին:
       գ. Իսկ Մինաս կաթուղիկոս կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամ մի, եւ ամիսս իբր 8. վախճանեցաւ ՚ի մայիսի. 12: Եւ միաբանք Էջմիածնայ ազդ արարեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` խնդրէին, զի Յակոբ պատրիարգ ինքնին եկեալ նստցի կաթուղիկոս. եւ կամ ՚ի տեղի նորա ընտրեսցի Սահակ վարդապետ Ահագինն կոչեցեալ. այլ Յակոբ հրաժարեալ ` արար ժողով վասն այսր. եւ ՚ի ժողովի անդ ընտրեցաւ Աղեքսանդր վարդապետ Կոստանդինուպօլսեցի. որ մականւամբ Ղարաղաշ կոչիւր. բայց նա ոչ էառ յանձն. ընտրեցին ապա զԱհագինն. այլ նա եւս հրաժարեցաւ: Կամեցան ոմանք ընտրել զԳէորգ վարդապետ ` որ կարգեալ էր առաջնորդ Պրուսայու. եւ սակայն Սահակ վարդապետ խօսեցեալ բազում ինչ ՚ի ժողովի անդ` յորդոր եղեւ Աղեքսանդրու` հաճիլ ընդ ընտրութիւն իւր, եւ յանձն առնուլ զկաթուղիկոսութիւնն: Եւ նորա հաւանեալ` ել ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ, եւ գնաց յԵւդոկիա. ուր եկեալ էր նուիրակութեամբ Բասենցի Յարութիւն վարդապետ աշակերտ Մինաս կաթուղիկոսի. այլ տակաւին ոչ էր աւարտեալ զգործ նուիրակութեան իւրոյ: Զսա գտեալ անդ Աղեքսանդրի` կացոյց առաջնորդ Եւդոկիոյ. եւ ինքն գնացեալ յԷջմիածին` օծաւ կաթուղիկոս ՚ի յաջորդ ամի ՚ի թուին Հայոց ՌՄԳ. ՚ի մարտի. 6. յետ ամսոց վախճանին Մինասայ:
       Այլ ՚ի գալ ամին միւսոյ Յակոբ պատրիարգ կարգեաց առաջնորդ Եւդոկիոյ ՚ի տեղի Յարութիւն վարդապետի զԲարսեղ վարդապետ: Եւ ՚ի նմին ամի վախճանեցաւ տէր Աղեքսանդր ` կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամ մի եւ կէս. եւ միաբանք Էջմիածնայ գրեցին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ խնդրէին զՅակոբ կամ զՍահակ. իսկ եթէ ոչ յաջողեսցի ընտրութիւն միոյ ՚ի նոցանէ, այլ ոք ընտրեսցի: Յանցանել թղթատարին ընդ Եւդոկիա` իմացեալ Բարսղի վարդապետի` ջանացաւ խափանել զընտրութիւնն Սահակայ: Եւ քանզի դեռ անդ էր Յարութիւն վարդապետ, եւ չեւ էր յանձնեալ զառաջնորդութիւնն ՚ի Բարսեղ, ՚ի մեկնիլ անտի թղթտատարին` հրատարակեաց յեկեղեցւոջ, թէ ընտրեցաւ կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս Սահակ վարդապետ Ահագինն. եւ ետ յիշել զանուն նորա ՚ի պատարագի եւ յասասցուքն: Եւ յիրաւի իսկ ըստ գուշակելոյ նորա ընտրեցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս նա ինքն Սահակ Ահագին` ՚ի նահանգէն Խորձենոյ` որ ասի Կեղի, այն է Քիլի:
       Կացեալ Սահակայ վարդապետի ՚ի Կոստանդինուպօլիս յետ ընտրութեան ամ մի եւ ամիսս ինն, չոքաւ ՚ի Կարին, եւ եկաց անդ ամս իբր երեք` նստելով ՚ի Կարմիր վանս առ Հնձուց գեղջն, եւ երբեմն ՚ի վանս Լուսաւորչի` առ գեղջն Մուտուրկայ. եւ ոչ կամեցաւ գնալ յԷջմիածին. մանաւանդ զի Շամախեցի Յակոբ վարդապետ տեղակալ Աթոռոյն գրեաց առ նա բազում անգամ, թէ մի ' եկեսցես այսր. զի ասէ իշխանք տեղւոյս` որք պէկք կոչին, առին եւ առնուն բազում ինչ յԱթոռոյ, եւ նեղեն զմեզ. եւ եթէ եկեսցես դու այժմ, առաւել եւս նեղեսցեն զմեզ եւ զքեզ: Իսկ զոր ասեն ոմանք` թէ Յակոբ Շամախեցի յորդորէր զնա փութալ գալ յԷջմիածին, եւ այլն, արտաքին զրոյցք են. որպէս յայտ է ՚ի թղթոց նորա: Էին յայնժամ ՚ի Կոստանդինուպօլիս Սիմոն վարդապետ Երեւանցի նուիրակ Էջմիածնի, եւ Աբրահամ վարդապետ Աստապատցի, որ եւ ընտրեալ էր լինել առաջնորդ Զմիւռնիոյ: Եւ զի սոքա չէին բնաւ հաճեալ ընդ Սահակ, յոչ գնալոյ նորա յԷջմիածին առիթ առին եւ ջանացան ընկենուլ զնա. եւ որսացան ՚ի կողմն իւրեանց զբազումս ՚ի մեծամեծաց: Զայս իբրեւ գիտաց Գասպար Մուրատեան` որ բարեկամ էր Սահակայ, գրեաց առ նա զայսպիսի ինչ. բազում բանս ունէի խօսիլ ընդ քեզ , այլ ոչ կարեմ թղթով յայտ առնել. ՚ի տեսանել մեր աստ զմիմեանս` խօսեցայց բերանով: Ուր` աստ ասելով` կամէր ծանուցանել նմա, թէ գալոց ես աստ` ընկեցեալ ՚ի կաթուղիկոսութենէ:
       Եւ թէպէտ ընդդէմ էր այսմ Յակոբ պատրիարգ, բայց ստիպեալ ՚ի բազմաց` արար ժողով ՚ի Կոստանդինուպօլիս. յորում ժողովի ընկեցին զՍահակ ՚ի կաթուղիկոսութենէ` եւ ընտրեցին ՚ի տեղի նորա զՅակոբ վարդապետ Շամախեցի: ՚Ի ցրուիլ ժողովոյն` եկն ՚ի յայտ ՚ի նմին աւուր թուղթ մի ՚ի դիմաց Սահակայ. յորում գրեալ էր, թէ որովհետեւ կամք ձեր է` զի գնացից յԷջմիածին, ահա ըստ կամաց ձերոց գնամ անդր: Զայս թուղթ առաքեաց Յակոբ պատրիարգ ՚ի ձեռն Գրիգորի վարդապետի Պասմաճեանց առ երկու երեւելի իշխանաւորս Հայոց. զի ընթերցցին, եւ զոր պարտ իցէ առնել` արասցեն. քանզի ՚ի հաճիլ նոցա ընդմի կողմն` այլք եւս դիւրաւ հաճէին: Իսկ նոքա ետուն պատասխանի, թէ զոր ընտրեցաք այսօր` ընտրեալ է. եւ ոչ կարեմք փոփոխել զայն ընտրութիւն. ուստի եւ հաստատուն մնաց ընտրութիւնն Յակոբայ Շամախեցւոյ: Եւ անդէն վաղվաղակի առաքեցին ՚ի Կարին զնախայիշեալ Աբրահամ վարդապետ Աստապատցի. զի առցէ ՚ի Սահակայ զհաշիւ հասից կաթուղիկոսութեանն: Եւ ՚ի գնալ նորա` եկեալ էր եւ Շամախեցին ՚ի Կարին, եւ Աբրահամ հրատարակեալ անդ յեկեղեցւոջ զանկանիլ Սահակայ ՚ի կաթուղիկոսութենէ` էառ զհաշիւն ՚ի նմանէ ձեռամբ բդեշխին. եւ յանձն արարեալ զայն Շամախեցւոյն` տարաւ զնա յԷջմիածին. եւ օծին զնա անդ ՚ի նոյեմբերի. 24. յամի 1759. ՌՄԸ. եւ Աբրահամ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Իսկ Սահակ վարդապետ առանց օծանելոյ կաթուղիկոս` վախճանեցաւ իջուածովք այսինքն` տամլայով, ՚ի կողմանս Կարնոյ ՚ի վանս Սուրբ Լուսաւորչին. եւ թաղեցաւ անդ, կացեալ յընտրութեան կաթուղիկոսութեան ամս իբր Ե:
       ՚Ի սմին ժամանակի վախճանեցաւ եւ պատրիարգն Երուսաղէմի Թորոս վարդապետ, յանձն արարեալ միաբանիցն կացուցանել պատրիարգ զաշակերտ իւր զԿարապետ վարդապետ Գանձակեցի. եւ միաբանքն ծանուցին զայս ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Ժողովեալ յայնժամ Հայոց ՚ի միասին` առին խորհուրդ ՚ի վերայ այսր ՚ի միջի. ոմանք հաճէին ընդ ընտրութիւն Կարապետին, եւ ոմանք ոչ. ապա ՚ի յորդորելոյ Յակոբայ պատրիարգի ընտրեցին զԳրիգոր վարդապետ կոստանդինուպօլսեցի Պասմաճեանց, որ էր աշակերտակից Կարապետ վարդապետի, եւ նստէր ՚ի Կոստանդինուպօլիս իբր փոխանորդ պատրիարգին Երուսաղէմի. թէպէտ եւ չէր նա տակաւին ձեռնադրեալ եպիսկոպոս: Բայց յոչ առնուլ նորա յանձն զայն պաշտօն` ընտրեցին զնա ինքն զԿարապետ վարդապետ, յամի 1761. ՌՄԺ. յամսեանն դեկտեմբերի. որում յետ եօթն ամաց յաջորդեաց Պօղոս վարդապետ ՚ի Վանայ` յամի 1768. ՌՄԺԷ. յամսեանն մարտի:
       դ. Էր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի Կոստանդինուպօլիս երէց ոմն Մանուէլ անուն Բալուեցի` այր յոխորտաբարոյ եւ խռովասէր, ճարտար ՚ի յուզել զաղմուկ շփոթի, եւ արագ ՚ի հասուցանել այլոց զվնաս, յամենայնի անհանդարտ, անզուսպ ՚ի գնացս, եւ անսանձ ՚ի բանս. եւ զի ունէր իւր պաշտպան զոմանս ՚ի մեծամեծացն Հայոց. ակն ածէին ՚ի նմանէ այլք: Սա գտեալ համախոհ եւ համակամ ինքեան զնմանիս իւր, զտիպաճեան տէր Սարգիս եւ զսափրիչ ոմն Յովհաննէս, վառեցաւ նոքօք հանդերձ ընդդէմ ուղղափառ ժողովրդեան. եւ մատոյց առ արքայ նամակ ամբաստանութեան. թէ բազումք յազգէ Հայոց դարձեալ են ՚ի ֆռանկութիւն. եւ առհասարակ թողեալ զեկեղեցիս մեր` գնան յեկեղեցիս ֆռանկաց, եւ լնուն զայնս գանձիւք. եւ ճոխացեալ են ՚ի վերայ ստրկաց քոց իշխանութեամբ ֆռանկ դեսպանաց. եւ այլ եւս բազում բանք. եւ եթէ կամիք ասեն ստուգութեամբ հասանել ՚ի վերայ իրացդ, առաքեսջիք զսպասաւորս ձեր` զի տեսցեն աչօք` թէ ճշմարիտ է զոր ասեմք:
       Յաւելեալ ապա եւ զայլ բազում բանս ամբաստանութեան` առին զարքունի սպասաւորս. եւ յանկարծակի եկին եւ մտին յեկեղեցի սրբոյն Պետրոսի ՚ի տեղին կոչեցեալ Փէրշէմպէ պազար ՚ի նոյեմբերի. 11. եւ կալան անդ զոմանս. գնացին անտի յեկեղեցի Սրբոյն Գէորգեայ, եւ անդ եւս կալան զայլս. կամէին գնալ եւ յեկեղեցի եզվիթաց. բայց փակեցին նոքա զդրունսն: Եւ որք կալեալ եղեն յայնմ աւուր յերկուս եկեղեցիս եւ արտաքոյ եւս` եղեն ոգիք յիսուն եւ երկու. եւ ամենեքին մատնեցան յարգելանս նաւատեղեաց (՚ի Թէրսխանայն ): Էր մին ՚ի նոցանէ Սըրմաքէշ Պաղտասար անուն ոմն` աներ պարոն Միքայէլի Տիւզեան` առն մեծի եւ երեւելւոյ. որեւ սա ինքն Միքայէլ սիրելի էր յաչս թագաւորին. եւ ՚ի նմին աւուր գործէր ՚ի պալատան արքայի: Եւ իբրեւ լուաւ սա զեղեալսն, տրտմեցաւ յոյժ. եւ ՚ի վաղիւ անդր ՚ի գնալ իւր յապարանսն ՚ի գործել անդ` եկն առ նա զինակիր թագաւորին, այն է Զիլիհտար աղայ. եւ տեսեալ զՄիքայէլ լի տրտմութեամբ` եհարց զպատճառն . եւ նա պատմեաց նմա զանցս աներոյ իւրոյ եւ այլոց բանտարկելոցն: Ասէ ցնա զինակիրն. ցուցաւ մեզ` թէ նոքա ֆռանկացեալ են. եւ այլն. վասն որոյ ասէ իրաւամբք արարեալ են ընդ նոսա զայդ:
       Իսկ պարոն Միքայէլ բազում բանիւք եցոյց, թէ զրպարտութիւն ամբաստանողաց է այդ. եւ յաւել եւս ասել, թէ բանտարկեալքն այնոքիկ եւ ընտանիք նոցա աղօթօղ են վասն կենաց թագաւորի, եւ խնդրեն եւս` զի լիցի Շահզատէ` այսինքն` արու զաւակ արքայի եւ այլն: Յանցանել աւուրց ինչ` ՚ի յանդիման լինել զինակրին առաջի արքայի եւ ՚ի դիպիլ առթի պատշաճ ժամու` պատմեաց նմա զամենայն զոր լուաւ ՚ի պարոն Միքայէլէ: Եւ եղեւ զի յետ երեսուն եւ մի աւուրց ծնաւ թագաւորի արու զաւակ . եւ յայնժամ յիշեցոյց արքայի զինակիր նորա զասացեալսն պարոն Միքայէլին. եւ թագաւորն հրամայեաց` զի ՚ի նմին ժամու ազատեսցին այն յիսունեւերկու անձինք: Եւ արքունի սպասաւորացն գնացեալ վաղվաղակի յարգելանս նաւատեղեաց` հանին զնոսա անտի գիշերայն` յետ կալոյ նոցա անդ աւուրս երեսուն եւ երեք:
       ե. Ընդ այս ազատութիւն սոցա տրտմեցաւ յոյժ տէր Մանուէլ, եւ կայր ամօթապարտեալ առաջի ամենեցուն. եւ երբեմն երբեմն շարժեալ ՚ի նախանձ վրիժու գրգռէր զպատրիարգն հալածել զնոսա եւ զայլս ընդ նոսա. եւ ՚ի խրատել զնա պատրիարգին եւ ՚ի յանդիմանել միանգամ եւ երկիցս` եդ Մանուէլ ՚ի մտի զինիլ եւ ընդդէմ նորա եւս, եւ պարապոյ սպասէր` շարժել զամբոխն ՚ի վերայ նորին: Գրեաց յայնմ ժամանակի Յակոբ պատրիարգ թուղթ յարգութեան ՚ի Հռովմ , եւ խնդրեաց զՍուրբ նշխարս ինչ. եւ ՚ի կատարիլ խնդրուածոց նորա` առաքեալ եղեւ առ նա եւ պատկեր մի սուրբ Աստուածածնի. եւ Յակոբ պատրիարգ խնդութեամբ ընկալեալ զպարգեւսն. եւ հաճեալ յոյժ ընդ պատկերն` հաստատեաց զայն յորմն սենեկի իւրոյ : Այսմ իրազէկ լեալ տէր Մանուէլ, եւ գիտացեալ թէ ՚ի ձեռն որո'ց եղեւ այն, սկսաւ գրգռել զաղմուկ ՚ի ժողովրդեան, իբր թէ պատրիարգն Հայոց կամի մուծանել յազգ իւր զծէսս եւ զսովորութիւնս ֆռանկաց. եւ թէ` ինքն ունի բանս ընդ ֆռանկս. եւ թէ` միաբանեալ է ընդ կաթոլիկ ժողովրդեան, եւ այլն: Ապա կամակից արարեալ ընդ իւր զոմանս ՚ի խռովայոյզ անձանց` մատոյց թուղթ ամբաստանութեան առ եպարքոսն, թէ ոմանք ՚ի Հայոց եւ պատրիարգ մեր ընդ նոսա ֆռանկացեալ են, եւ են ՚ի կողմն Ֆռանկաց. եւ էառ հրովարտակ ՚ի ձեռս բերել ՚ի նոցունց ոգիս քսան եւ չորս` նշանակեալ զնոսին յականէ յանուանէ:
       Իբրեւ գիտաց Յակոբ պատրիարգ, թէ զայսպիսի թուղթ առեալ է տէր Մանուէլ, ազդ արար ամենեցուն նոցա անձնապահ լինել ՚ի նմանէ. եւ նոքա թաքեան յայլեւայլ տեղիս: Բայց քանզի ոմանք ՚ի նոցանէ յետ քանի մի աւուրց վստահացեալ ելին արտաքս, եւ գնացեալ նստան ՚ի կրպակս իւրեանց ՚ի վաճառատեղին, ուր է թանգարանն մեծ, այն է Ճէվահիր Պէզէստէնի, եկն անդ տէր Մանուէլ արքունի սպասաւորօք, եւ կալաւ զմին յայնց, որոյ անուն էր Յովհաննէս Թումաճանեան. եւ այլքն փախեան. եւ ծագեցաւ ՚ի տեղւոջ անդ աղմուկ մեծ յոյժ. մինչեւ եհաս լուր խռովութեանն յականջս եպարքոսին. իսկ զՅովհաննէս տարան ՚ի դուռն մեծի իշխանին` որ կոչի Եէնիչէր Աղասի. եւ եդին անդ ՚ի բանտի: Եւ ապա ՚ի միջնորդելոյ ոմանց` ՚ի նմին ժամու հանել անտի ածին ՚ի դուռն եպարքոսին առ իշխանն կոչեցեալ Պաշ Քափու Քեահիասը, որոյ անուն էր Ահմէտ աղայ:
       Իբրեւ գիտաց Մանուէլ, թէ անդ տարեալ են զՅովհաննէս, զարմացաւ, եւ եկն ՚ի դուռն. եւ եցոյց Ահմէտ աղային զհրովարտակն` զոր ունէր ՚ի ձեռին վասն ըմբռնելոյ զքսանեւ չորս արսն. եւ ահա ասէ մին ՚ի նոցանէ է այրդ այդ. եւ է դա ֆռանկացեալ եւ լրտես ֆռանկաց: Տեսեալ Յովհաննու զՄանուէլ` ասէ ցիշխանն. դատաստան է իմ ընդ առնդ ընդ այդմիկ, եւ ՚ի ձեռաց քոց խնդրեմ զդա: Կալաւ յայնժամ իշխանն զՄանուէլ, եւ կամէր արգելուլ զնա ՚ի բանտի. այլ նորա երաշխաւորութիւն տուեալ` մեկնեցաւ անտի. եւ զհետ մտեալ խնդրէր գտանել եւ զայլսն` որոց վասն առեալ էր զհրովարտակն:
       Իսկ իշխանն ազդ արարեալ եպարքոսին` ծանոյց նմա որ ինչ անցք անցեալ էին յայնմ աւուր ընդ Յովհաննէս ՚ի Մանուէլէ. եւ թէ զի'նչ ամբաստանութիւն ունէր Մանուէլ զնմանէ եւ զայլոց քսանեւերից անձանց, յասել նորա` թէ ֆռանկացեալ իցեն. եւ այլն: Կոչեաց եպարքոսն զՅովհաննէս առաջի իւր, եւ ասէ ցնա. յորմէ՞ ազգէ ես ա'յր դու. եւ նա ասէ. հայ եմ տէր, եւ որդի հայոյ: Ասէ եպարքոսն. լուեալ է իմ` թէ դու եւ այլ եւս քսանեւերեք անձինք ՚ի ֆռանկութեան էք, եւ կարգեալ էք ՚ի նոցանէ լրտես: Ասէ Յովհաննէս. քա'ւ ՚ի մէնջ այդ գործ. մեք ամքին հայ եմք եւ յազգէ Հայոց` եւ ստրուկք ձեր. եւ ունիմք ՚ի ձեռին զթուղթ հարկաց ծառայութեան մերոյ: Ասէ եպարքոսն. եթէ դուք հայ էք, ընդէ՞ր ապա զհետ մտեալ է ձեր երէցն այն Մանուէլ, թէ ֆռէնկ իցէք: Ասէ ցնա Յովհաննէս. պատճառն ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ այս, զի նա խնդրեաց յինէն յանիրաւի հարիւր դահեկան, եւ ես չետու նմա. խնդրեաց եւ յայլոց, եւ նոքա եւս չետուն ինչ. եւ վասն այսորիկ բարուրանս ֆռանկութեան յօդեալ ՚ի վերայ մեր` մատնեաց զմեզ:
       Ասէ եպարքոսն. եթէ հայ իցէք դուք , ապա ճանաչէ զձեզ պատրիարգն Հայոց իբրեւ իւր ժողովուրդ. եւ նա ասէ. այո ' տէր: Պատուէր յղեաց յայնժամ եպարքոսն առ պատրիարգն` գալ վաղվաղակի ՚ի դուռն: Եւ ՚ի հասանել նորա անդր` կոչեաց եպարքոսն միւսանգամ զՅովհաննէս առաջի իւր. եւ եհարց ցպատրիարգն վասն նորա. ճանաչե՞ս ասէ զսա` եթէ հայ իցէ. եւ նա ասէ. այո ' տէր. մանաւանդ թէ մի ՚ի հաւատարիմ ժողովրդենէ իմմէ է. եհարց եւ վասն քսան եւ երիցն . եւ նա զնոյն ասաց: Ապա դարձուցեալ եպարքոսն զերեսս իւր առ Յովհաննէս` ասէ ցնա. յայսմ իսկ աւուր բարձեալ էր իմ արդեօք զգլուխ քո ՚ի քէն, եթէ չունէիր վկայութիւն ՚ի պատրիարգէ քումմէ. ե'րթ արդ համբուրեա ' զձեռս նորա, եւ շնո'րհս կալջիր նմա, եւ նա մատեաւ եւ համբուրեաց նախ զքղանցս եպարքոսին, եւ ապա զձեռս պատրիարգին: Արձակեաց յայնժամ եպարքոսն զայրն, եւ ասէ ցպատրիարգն. զի՞ է` զի ՚ի մեծի արքունի հրապարակի ՚ի վաճառատեղին կռիւք եւ կագք յուզին վասն օրինաց ձերոց. եւ զիա'րդ ոչ տանիս փոյթ` վճարել զայնպիսիս յեկեղեցիս քոյ: Եւ պատրիարգն ասէ. ո'չ իմով ինչ գիտութեամբ են տէր` այդ աղմուկք այլ` մի ոմն յերիցանց մերոց տէր Մանուէլ անուն զայդպիսի յուզէ անդադար: Եպարքոսն ասէ. եւ զիա՞րդ ոչ խնդրես վրէժ յառնէ այնպիսւոյ: Յայնժամ ասէ պատրիարգն. ձեռն տեառնդ իմոյ եղիցի ՚ի վերայ նորա: Եւ ապա ՚ի խօսիլ պատրիարգին զնմանէ բազում ինչ` ՚ի միտ էառ եպարքոսն, թէ քանի ' չարիս գործեալ իցէ նորա` եւ պատրանօք զերծեալ. վասն որոյ կոչեալ զիշխանն Պաշ Քափու Քեահիասը` յանձնեաց նմա գտանել զտէր Մանուէլ եւ բերել ՚ի դուռն, ընդ նմին եւ զգործակիցս նորա:
       ՚Ի նմին պահու եկն ՚ի դուռն եպարքոսին սափրիչ Յովհաննես` մին յընկերաց տէր Մանուէլի. զի խնդրէր տեսանել զըմբռնեալն. եւ իբրեւ ոչ եգիտ զնա անդ, եհարց ցշրջակայսն` թէ ու՞ր իցէ այրն այն. եւ նոքա ասեն. եւ զի՞նչ խնդրես ՚ի նմանէ. միթէ ոսո'խ նորա` կամ ազատիչ. եւ նա ասէ. այո ' գլխաւոր ոսոխ նորա ես եմ: Զայս լուեալ սպասաւորաց տեղւոյն` մատնեցին զնա ՚ի ձեռս իշխանին. եւ նա ետ դնել զնա ՚ի բանտ. եւ զհետ էր գտանել զՄանուէլ եւ զայլ համախոհս նորա: Իսկ տիպաճի տէր Սարգիս` որ էր մի ՚ի գլխաւոր համախոհից Մանուէլի` իմացեալ զեղեալսն, գնաց եւ անկաւ յոտս պատրիարգին. եւ խնդրեալ զթողութիւն ՚ի նմանէ ` էարկ զվանս գործոյն ՚ի վերայ Մանուէլի. եւ ինքն ծածկեցաւ ՚ի տեղի ինչ անծանօթ:
       Գիտացեալ Մանուէլի` թէ արքունի սպասաւորք ՚ի խնդիր են նորա, աճապարեալ վաղվաղակի գնաց եւ թաքեաւ ՚ի տունս մեծամեծացն Հայոց. ուստի եւ խնդրակքն բազում աւուրբք յուզեալ` ոչ գտին զնա: Եւ ՚ի հասանել աւուրց մեծի սուրբ շաբաթուն ելեալ տէր Մանուէլի ՚ի տանէն` ուր էր, գնաց ՚ի տուն իւր ընդ երեկո: Իբրեւ ազդ եղեւ այս Պաշ Քափու Քեահիասը իշխանին, առեալ նորա ընդ իւր արս վեց, եւ ինքն ծպտեալ յայլ կերպարան` եկն անդ ընդ մութ երեկոյին, եւ կացուցեալ զարսն հեռագոյն` մատեաւ ՚ի դուռն Մանուէլի, եւ բաղխէր զայն: Իսկ Մանուէլ ոչ գիտելով` թէ ո ' իցէ. ձայն ետ ՚ի վերուստ եւ ասէ. զի՞նչ խնդրես եւ նա ասէ. ե'կ ՚ի վայր Մա'նուէլ` զի ունիմ ինչ բանս ընդ քեզ. եւ նա ասէ, Մանուէլ ո'չ է աստ: Իշխանն ասէ. ե'կ եւ մ՚ի խօսիր ընդ վայր. իսկ նա վերստին կրկնեալ ասէ. ո'չ է արժան բանալ զդուռն ՚ի գիշերի:
       Ապա կոչեալ իշխանին զսպասաւորս իւր` ետ խորտակել զդրունսն, եւ եմուտ ՚ի ներքս: Յայնժամ շտապեալ եւ խուճապեալ տէր Մանուէլի, եւ կամեցեալ թաքչիլ ուրեք` եմուտ ընդ անկողնովք` որք դիզեալ կային ՚ի սենեկի միում: Եւ մինչդեռ սպասաւորք իշխանին վեր ՚ի վայր յուզէին զտունն` գտանել զնա, կամեցաւ իշխանն նստիլ ուրեք առ ՚ի հանգչիլ. եւ ըստ պատահման տեսեալ զդիզեալ անկողինսն` ել եւ նստաւ ՚ի վերայ նոցա. եւ նոյնժամայն զգաց ՚ի ներքոյ իւր զշարժումն ինչ` եւ զյոգւոց ելանել. ձայնեաց առ սպասաւորսն` եւ ասէ. զի՞ աշխատ լինիք ընդունայն. ահա աստ ընդ ինեւ փակեալ կայ որսն: Եւ իբրեւ եկին առ նա սպասաւորք, ետ հանել զՄանուէլ ՚ի ներքուստ. եւ անդէն տապաստ արկեալ զնա ՚ի վերայ գետնոյ` գան եհար զնա մտրակաւ իւրով չարաչար յոյժ. եւ վաղվաղակի ետ կապել զնա եւ տանիլ ՚ի բանտ. ուր յորսայս արկեալ պնդեցին զնա ՚ի կոճեղս. եւ ՚ի միւսում աւուր հրամանաւ եպարքոսին աքսորեցին զնա, ընդ նմին եւ զսափրիչ Յովհաննէսն.