Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Ռուբէն Երկրորդ` մեծ իշխանն Հայոց` որդի Ստեփանեայ, յետ պայազատելոյ զազգ իւր ՚ի Կիւլիկիա ամս ԺԱ. արութեամբ եւ բարելաւութեամբ, ետ զիշխանութիւն իւր ՚ի ձեռս եղբօր իւրոյ Լեւոնի Երկրորդի. եւ ինքն հրաժարեալ յաշխարհէ` եղեւ կրօնաւոր ՚ի հռչակաւոր ուխտն Դրազարկ կոչեցեալ. եւ սրբութեամբ քաղաքավարեալ` վախճանեցաւ զկնի սակաւ աւուրց, եւ թաղեցաւ ՚ի նոյն վանս: Եւ այնուհետեւ զօրացեալ Լեւոնի` սկսաւ բազում քաջութեամբ եւ իմաստութեամբ խնամել եւ դարմանել զամենայն երկիր իւր, եւ ընդարձակել զսահմանս տէրութեան իւրոյ ՚ի Կիւլիկիա եւ ՚ի լերինս Տորոսի. եւ եդ զԱթոռ իշխանութեան իւրոյ առ ժամանակ մի ՚ի Տարսոն, եւ ապա ՚ի Սիս: Սա յարեալ սիրով ՚ի բանս քարոզութեան Լամբրոնացւոյն` հանապազ ՚ի տէրունական տօնս տանէր զնա յեկեղեցի իւր. եւ քարոզութեամբ նորա եւ մատուցմամբ պատարագի մխիթարէր: Սոյնպէս կապեցաւ սիրով եւ ընդ Հեթմոյ եղբօր Լամբրոնացւոյն. եւ ունէր զնա ՚ի պատուի քան զայլ իշխանս Հայոց:
       Իսկ ամիրայն Իկոնիոյ` որում անուն էր Ռուստում, երէց որդի Ղլիճասլանայ, տեսեալ զգործս քաջութեանցն Լեւոնի` կամեցաւ նուաճել զնա, եւ դիմեաց զօրու ծանու ՚ի վերայ նորա: Զայն տեսեալ Լեւոն` ապաւինեցաւ յԱստուած եւ ՚ի բարեխօսութիւն սրբոյն Գէորգեայ. ել սկսաւ արամբք ընդդէմ նորա, եւ մատնեաց յանարգութիւն զայնչափ պատրաստութիւն զինուց եւ կահուց նորա: Եւ մինչդեռ Ռուստում վերստին կազմել փութայր զճակատ իւր` եհաս նմա վախճան կենաց ՚ի բանակի անդ` հարեալ յաներեւոյթ զօրութենէ սրբոյն Գէորգեայ. եւ ցրուեցան ՚ի նմանէ ամենայն զօրք նորա. որոց զհետ մտեալ զօրացն Հայոց` հարին զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ առին աւար անբաւ, մինչեւ փարթամանալ նոցա:
       Եւ ապա առաւել եւս զօրացեալ եւ առաքինացեալ Լեւոնի` իսպառ վանեաց ՚ի սահմանաց անտի իւրոց յամենայն թշնամիս իւր. եւ գրոհ տուեալ յաշխարհն Իսաւրիայ` միւսանգամ էառ զայն. տիրեաց եւ Արասուս գաւառի, եւ էառ զմեծ դղեակն Պաղրսայ: Եւ յարձակեալ ՚ի սահմանս Ասորւոց` էառ զբազում տեղիս, եւս եւ քաղաքն Ատաղիա, ապա եւ զԱրակլիա. այլ զկնի սակաւուց յետս դարձոյց զայն` առեալ զգին նորին: Պաշարեաց ապա զԿեսարիա Պաղեստինոյ. եւ յորժամ մերձ էր առնուլ, ետ նմա իշխան քաղաքին գանձ բազում. եւ հաշտութիւն խօսեցեալ` դարձոյց զնա յետս: Եւ ըստ գրելոյն Վարդանայ` ՚ի սակաւ ժամանակի տիրեաց եօթանասուն եւ երկու բերդից. եւ ինքն եւս շինեաց զբազում բերդս յաշխարհին Կիւլիկիոյ եւ ՚ի շրջակայս նորա. ընդ որս ՚ի հիմանց նորոգեալ շինեաց եւ զմեծ քաղաքն Սիս. որպէս աւանդէ Ապուլֆատ ՚ի յաշխարհագրութեան արաբացւոց. ՚ի թիւն 196. առ Ասսեմանեայ. հատոր Բ. ՚ի յառաջաբան:
       Եւ առ անկասկած վարելոյ զիշխանութիւն իւր, եւ ըստ կարգի տնօրինելոյ զամենայն, առաքեաց ՚ի ծածուկ ՚ի բազում աշխարհս` յարեւելեայս եւ յարեւմտեայս զլրտեսս հաւատարիմս յայլեւայլ կերպարանս. զի ՚ի պատահիլ մեծամեծ ինչ դիպուածոց կամ թշուառութեանց` ազդ արասցեն նմա: Շինեաց սա եւ զհիւանդանոցս եւ զուրկանոց մի մեծ. եւ անդ ժողովեալ զգոդիս եւ զուրուկս` կարգեաց նոցա ռոճիկս. զի յայն ժամանակսն ըստ որում երեւի եւ ՚ի թուղթս Շնորհալւոյն` եթէ գտանէին ուրուկք յազգս Հայոց, հալածեալ լինէին եւ անխնամ մնային. եւ սա հոգ տարեալ` դարմանիչ եղեւ նոցա. որով եւ առաւել եւս գովելի եղեւ առ ամենեսին:
       Սոյն այս Լեւոն Երկրորդ` ՚ի մէջ Ռուբինեանց քան զամենեսին գտաւ փառաւոր եւ գերագոյն ըստ ամենայն հանգամանաց, ըստ իմաստութեան, ըստ աստուածպաշտութեան, ըստ կրօնասիրութեան, ըստ ազատաձեռնութեան, ըստ շահացողութեան, ըստ կառավարութեան, ըստ խնամատարութեան, ըստ արութեան սրտի, ըստ քաջութեան գործոց, եւ ըստ այլեւ այլ մեծամեծ իրաց: Եւ ըստ որում աւանդի յոմանց, յատուկ ուխտաւոր էր սա եւ ջերմեռանդն առ ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածինն: Եւ վասն այսր ամենայնի արժանի եղեւ հասանել փառօք ՚ի գաւազան արքայական, եւ կանգնել զթագաւորութիւն Հայոց. որպէս եւ տեսցես ՚ի կարգի պատմութեանս. գլուխ ԻԲ:
       Յաւուրս սորա յերկուս բաժանեցաւ կաթուղիկոսութիւնն Ասորւոց. քանզի Թէոդորոս Բարվեհեբոն Ասորի, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ ԺԶ. երես 110. ՚ի ժամանակի անդ` յորում ժողով լինէր ՚ի Հռոմկլայ, յարեաւ ընդդէմ Միխայէլի կաթուղիկոսին Ասորւոց, որ նստէր յԱնտիոք. եւ նստաւ հակառակԱթոռ կաթուղիկոս. եւ կոչեցաւ Յովհաննէս. ըստ գրելոյ Բարեբրեյոսի առ Ասսեմանեայ. Բ. 34: Իսկ Միխայէլ ժողովով ընկէց զնա յԱթոռոյ, եւ արգել ՚ի մենաստանի. այլ նորա փախուցեալ անտի` շրջեցաւ յայլեւայլ տեղիս. եւ յետ բազում ժամանակաց դիմեաց ՚ի Հռոմկլայ. եւ ՚ի ձեռն Լեւոնի հաստատեցաւ առանձին կաթուղիկոս Ասորւոց ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ. եւ եկաց մինչեւ ցամ Տեառն 1192. եւ յայնմ հետէ եղեւ սովորութիւն, զի կաթուղիկոսունք Ասորւոց հասարակօրէն ընդունէին զհաստատութիւն Աթոռոյ իւրեանց հրովարտակաւ իշխանին կամ թագաւորին Հայոց. որպէս եւ զայլ երեւելի իշխանութիւնս. ըստ որում է տեսանել ՚ի գիրս Ասսեմանեայ:
       բ. ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ թագաւորէր յԵրուսաղէմ Գուիտոն Լիւսինիանոս. քանզի նախ յառնուլ լատինացւոց զայն քաղաք` թագաւորեաց անդ Կոտեֆրիտոս կամ Կոնդոպր. յետոյ եղբայր նորա Բաղտին Ա. յետոյ Բաղտին Բ. յետոյ Փուլգոն. յետոյ Բաղտին Գ. յետոյ Ալմերիկ. յետոյ Բաղտին Դ. որոյ ՚ի մեռանիլն մնաց որդի մի հնգամեայ. որ եւ յետ միոյ ամի մեռաւ: Եւ կալաւ զիշխանութիւն նորա Գուիտոն` ազգական կամ քեռայր Բաղտինոյ. այլ քանզի այս անհաճոյ եղեւ յաչս իշխանացն լատինացւոց, վասն այսորիկ ծագեցաւ շփոթութիւն մեծ ՚ի մէջ նոցա. եւ անմիաբան լեալ յիւրեանս` սկսան դաւաճանել զիրեարս. որոյ վասն եւ դիւրամուտ լեալ այլազգեաց ՚ի սահմանս նոցա առին զբազում տեղիս, եւ գործեցին վնաս բազում:
       Եւ էր երեւելի յայն աւուրս ՚ի մէջ ամիրայից` Յուսուփ Սալահադին, այր հզօր եւ անպարտելի . զորմէ գրի ՚ի պատմութեան Կիւլիկեցւոց եւ Վարդանայ, թէ որդի էր Էուբայ ուրումն ՚ի Դուին քաղաքէ. եւ եկեալ առ Նուրիտին ամիրայն Բերիոյ` կարգեցաւ նմա զօրավար. եւ օր քան զօր զօրացեալ` տիրեաց երկրին Ասորւոց. ապա գնաց յԵգիպտոս, եւ սպանեալ զսուլտանն Մսրայ` նստաւ ՚ի տեղի նորա. եւ ահ արկեալ սասանեցոյց զամենայն շրջակայ իշխանս: Արդ` սա ինքն Յուսուփ` Սալահադին կոչեցեալ, յետ բազում անգամ մարտ դնելոյ ընդ լատինացիս` իբրեւ լուաւ , թէ անկեալ է ՚ի նոսա աղմուկ խռովութեան եւ տարաձայնութիւն մեծ, յարձակեցաւ բազմութեամբ զօրաց իւրոց ՚ի Պաղեստին. եհար եւ վանեաց զամենայն զօրս լատինացւոց. եւ դաւաճանութեամբ Ռեմունդայ կոմսին Տրապօլսոյ` որ ուրացաւ զհաւատս, էառ զՊտղոմայիդ, զԱսկաղոն , զԼաւոդիկէ, եւ զայլ քաղաքս: Կալաւ ՚ի պատերազմի եւ զարքայն Երուսաղէմայ զԳուիտոն եւ զայլ բազում իշխանս. թէպէտեւ յետոյ արձակեաց զնոսա տրովք. այլ զքաջ զօրավար նոցա զՀռենալդոս ըմբռնեալ սպան: Հուսկ յետոյ էառ եւ զԵրուսաղէմ յամի Տեառն 1187. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԼԶ. յերկրորդ աւուր հոկտեմբերի, զկնի կալոյ նորա ՚ի ձեռս լատինացւոց ամս ՁԸ:
       Պատմէ Հաննէ վարդապետ, թէ Սալահադին յետ որոյ էառ զԵրուսաղէմ ՚ի լատինացւոց` կամեցաւ իւրացուցանել զՍուրբն Յակոբ. իսկ ազգ Հայոց ` որք էին անդ, պաղատանս մատուցեալ առ նա աղաչանօք եւ ընծայիւք` խնդրեցին ՚ի նմանէ շնորհել զայն ինքեանց: Նա թէպէտեւ հաճեցաւ, բայց եդ ՚ի միջի զայսպիսի պայման. զի նախ հրաման ետ փակել զլուսամուտս եկեղեցւոյն քարամբք. եւ ապա մտեալ ՚ի ներքս առանձին` ելոյց զկանթեղ աւագ խորանին առանց գիտելոյ ուրուք. եւ ելեալ անտի` հրամայեաց փակել եւ զդուռնն քարամբք. եւ կնքեալ զայն` ասէ. ես այժմ գնամ ՚ի Դամասկոս. եթէ ՚ի դառնալս իմ գտից զսա` որպէս թողի, տաց զսա ձեզ. ապա թէ ոչ` ոչ տաց:
       Իսկ հայք ղրկեալ յեկեղեցւոյ անտի` շինեցին առ դրան նորա խորան մի յանուն սրբոյն Սարգսի. եւ անդ առնէին աղօթս, եւ մատուցանէին պատարագս զեօթն ամ: Եւ ՚ի լրանալ եօթն ամաց եկն անդր ամիրայն, եւ հայք զգացուցին նմա զխոստումն նորա. եւ նա բացեալ զեկեղեցին` ետես, զի դեռեւս վա'ռ էր կանթեղն, եւ սարդի ոստայն եւս շրջապատեալ էր ՚ի վերայ նորուն: Զայս տեսեալ նորա` շնորհեաց Հայոց զեկեղեցին զայն. եւ գրեաց ՚ի վերայ դրան վանիցն, թէ մի ' ոք առցէ զսա ՚ի ձեռաց Հայոց: Այսպէս գրէ Հաննէ յերես 89:
       գ. Գոյժ առմանն Երուսաղէմի հասեալ յԵւրոպիա ` շարժեաց զթագաւորս քրիստոնէից կրկին յարձակիլ ՚ի վերայ այլազգեաց, եւ առնուլ զայն ՚ի ձեռաց նոցա: Ապա օրհնութեամբ մեծի քահանայապետին միւսանգամ գումարեցան բազմութիւնք խաչակիր զօրաց, եւ խաղացին յարեւելս ընդ ծով եւ ընդ ցամաք. ընդ որս էր եւ ինքնակալն ալամանաց, որ եւ ասի կայսր Հռովմայ` Փրիտերիկոս` հանդերձ կրտսեր որդւով իւրով Կոնրադոսիւ, եւ Փիլիպպոս արքայ Գաղղիացւոց, եւ Հռիդարտոս արքայ Անգղիացւոց: Գրեաց սրբազան պապն` այն է Կղեմէս Երրորդ` թուղթ յորդորանաց ընտանեբար եւ առ Գրիգոր կաթուղիկոս Հայոց, զի ըստ ձեռնհաս գոլոյ նպաստամատոյց լիցի յայս գործ. եւ բանք թղթոյն` զոր թարգմանեաց Լամբրոնացին, համառօտին այսպէս. *«Կղեմէս եպիսկոպոս` ծառայ ծառայից Աստուծոյ, պատուական եղբօր մեր Գրիգորի կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց` ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն: Խրատն` (այսինքն պատուհասն ) զոր յԱստուծոյ արդար դատաստանէն աշխարհդ Արեւելից (՚ի Պաղեստին ) ՚ի ժամանակս մեր ընկալաւ, հաւատամք` զի առաւել ցաւ է ՚ի սրտի քում, մերձաւոր գոլով երկրին եւ ունկնդիր վշտին եւ չարչարանացն ` զոր կրեն: Քանզի ողորմութեամբն Աստուծոյ ՚ի հաւատ կաթուղիկէ հաստատեալ եւս, վասն այսորիկ ոչ կարես հանդուրժել, այլ` արտասուօք սգաս զանարգութիւն քրիստոնէից ... Ո՞հ, ահա դառն են աւուրքս մեր, յոր սուրբ երկիրն Երուսաղէմի կորեաւ, եւ հաւատացեալքն սպանան, սրբութիւն կոխան եղեւ… Արդ` որպէս եդ Աստուած զքեզ տնտես, եւ հաւատաց ՚ի քեզ զայդ ժողովուրդ, եւ զքեզ եդ ճշմարիտ լոյս` զի տացես լոյս այդմ աշխարհացդ, վերակացո'ւ լեր այդմ դառն եւ անձուկ պատահմանդ եւ օգնական. եւ օր ըստ օրէ ՚ի քեզ հաւատացեալ ժողովուրդդ քաջալերեա ' եւ զօրացո '. զի տեսեալ զքեզ յայս փոյթ ամենայն ժողովուրդք Հայաստանեայց` որք ընդ քեւ են, փութացեալ պատրաստեսցին գալ յօգնականութիւն սուրբ տեղեացն, որք զինուք , որք ընչիւք, որք անձամբք ՚ի սուրբ երկրին դիմեսցեն յազատութիւն:
       Եւ յետ այլոց բանից դարձեալ յարէ. *«Եւ տե'ս զայս զգուշութեամբ պատուակա'ն եղբայր, որպէս Աստուած զքեզ ողորմութեամբն իւրով լուսաւորեալ է, զի անձամբ քո եւ ժողովրդեամբ` որք յաշխարհդ Արեւելից ՚ի քէն հովուին, ՚ի սուրբ տեղեացն ազատութիւն յօժարեսցիս գնալ. եւ որպէս կատարի կամք քո` եւ Աստուծով այս խորհուրդս յաջողի, փութացի'ր գրով քո մեզ յայտնել: Եւ այս յայտնի լիցի քեզ, զի թէպէտեւ ՚ի մերս մարմնական աչաց տեսութենէ բացակայ ես, հոգւոյ աչօք հանապազ զքեզ տեսանեմք, եւ որջագուրեմք սրտով եւ սիրով. եւ զխնդրուածս քո` զոր կամիս` հեշտութեամբ կատարեմք: Գրեցաւ ՚ի Հռովմ ՚ի Լադրանն (կամ ՚ի Լատերանն ) նախ քան զչորս կաղանդացն յունիս ամսոյ, եւ ՚ի Բ. ամենայն եպիսկոպոսութեան մերոյ ». այն է յամի Տեառն 1189. ՚ի մայիսի 29: Զսոյն գրեաց պապն սովին բանիւք եւ առ Լեւոն մեծ իշխանն Հայոց, կոչելով զնա *«մեր սիրեալ որդի` մեծապատիւ իշխան »: Յղեաց եւ միւս այլ թուղթ համառօտ առ նոյն կաթուղիկոսն. ուր ցուցանէ` թէ աւելորդ համարեցաք առաքել աստի առ ձեզ զմիւռոնն, այլ` ըստ սովորութեան ձերոյ արասջիք:
       դ. Եւ եղեւ ՚ի խաղալ լատինացւոց յարեւելս, եւ յանցանել բանակի նոցա ընդ աշխարհ Մակեդոնիոյ եւ Թրակիոյ, դարձեալ սկսան յոյնք ըստ առաջնումն օրինակի նենգութեամբ վարիլ առ նոսա. եւ ձեռնտու լեալ յայլազգիս` կամէին խափանել զարշաւանս նոցա. որով եւ գործեցին վնաս բազում: Զայն տեսեալ Փրիտերիկոսի կայսեր, եհար պատերազմաւ զամենայն ընդդիմակաց Յոյնս, եւ էառ ՚ի ձեռաց նոցա զքանի մի քաղաքս. եւ ըստ գրելոց Վարդանայ` որովհետեւ բազումք ՚ի Հայոց նեղեալ էին ՚ի հալածանացն Յունաց, միաբանեցան եւ նոքա յայս գործ ընդ լատինացիս, եւ առաւել եւս նկուն արարին զյոյնս. մինչեւ բազում աղաչանօք եւ տրովք ՚ի վերին երեսս հաճեցուցին յոյնք զլատինս եւ զհայս:
       Յետ այսորիկ հասեալ ինքնակալն Փրիտերիկոս յաշխարհն Իկոնիոյ` վանեաց սաստիկ պատերազմաւ զորդիս Ղլիճասլանայ, եւ էառ զմեծ քաղաքն Ղոնիայ. եւ անտի առաքեաց զկնի Զատկին երիցս անգամ դեսպան առ Լեւոն իշխանն Հայոց եւ առ կաթուղիկոսն, եւ յորդորեաց զԼեւոն գալ առ ինքն ՚ի թիկունս օգնականութեան. յայտ արարեալ` թէ զձեզ միայն գիտեմք հաւատարիմս ՚ի ձեռնտու լինել քրիստոնէից, եւ ձեօք ունիմք մխիթարիլ ՚ի վերայ անիրաւութեանց այլոց յաչաղկոտաց: Յայնմ ժամանակի նստէր Լեւոն ՚ի Տարսոն քաղաքի. եւ իբրեւ եհաս առ նա դեսպան կայսերն, կոչեաց զոմանս ՚ի մեծամեծաց իւրոց, եւ խորհուրդ արարեալ ընդ նոսա` առաքեաց զՆերսէս Լամբրոնացի ՚ի Հռոմկլայ առ կաթուղիկոսն, զի եկեալ ՚ի միասին ելցեն ընդառաջ կայսեր:
       Եւ եղեւ ՚ի գնալ Լամբրոնացւոյն հանդերձ քսան արամբք, որոց ոմանք աշխարհականք էին` եւ ոմանք եկեղեցականք, իբրեւ անցին յայնկոյս Մարաշոյ, յարձակեցան յանկարծուստ ասպատակք այլազգեաց ՚ի վերայ նոցա , եւ կոտորեցին զնոսա. բայց խնամով Տեառն ապրեցաւ ՚ի ձեռաց նոցա ինքն Լամբրոնացին, ընդ նմին եւ Յովհաննէս եպիսկոպոս Սսոյ, եւ Գէորգ վարդապետ Սկեւռացի, այլ սակայն յափշտակեցան ամենայն ինչք նոցա. ընդ որս էր եւ գիրքն մեկնութեան պատարագի հանդերձ ճառիւք ժառանգաւորաց, որք էին բուն ձեռագիր Լամբրոնացւոյն. որոց վասն յոյժ տխրեցաւ Երանելին, զի ոչ ունէի, ասէ, առ իս զօրինակ նոցին: Վասն այսր դիպուածոյ խափանեալ նոցա ՚ի ճանապարհէ` եկին անդրէն ՚ի Տարսոն . եւ Լեւոն վաղվաղակի արձակեաց գունդ մի հեծելոց. որոց գնացեալ բերին յապահովի զԳրիգոր կաթուղիկոս: Եւ ապա եկեալ միաբան մինչեւ ՚ի Մսիս քաղաք` ըստ գրելոյ Վարդանայ, առաքեցին անտի դեսպանս առ կայսրն հանդերձ թղթով, ուր ասէին, թէ եկաք մեք մինչեւ ՚ի Մսիս (կամ ըստ այլ օրինակի` ՚ի Սիս ), եւ մնամք ինքնակալիդ` ընդունիլ զքեզ եւ զքոյս սիրով. եւ յաւել Լեւոն առաքել ՚ի բանակն լատինացւոց զբազում պէտս կարեւորս` ուտելեաց եւ ըմպելեաց. զի այնչափ նուազեալ էր պաշար նոցա` մինչեւ բազմաց ուտել զերիվարս իւրեանց:
       Իբրեւ էառ կայսրն զթուղթն Լեւոնի եւ կաթուղիկոսին, եւ ընթերցաւ առաջի աւագաց իւրոց, ելաց ՚ի խնդութենէն, եւ մխիթարեցաւ ընդ բարերարութիւն Հայոց. վասն զի` որպէս ասացաք , նեղեալ էին յոյժ լատինք ոչ միայն յերեսաց մեծի սովուն, այլեւ առաւելապէս վտանգեալ ՚ի նենգութենէ Յունաց եւ յարշաւանաց այլազգեաց. զորոց երկար են բանք առ լատին մատենագիրս: Գրեաց ապա կայսրն անդրէն թուղթ առ կաթուղիկոսն, եւ ասէ. եդեալ է իմ ՚ի մտի ամս հինգ զտեղի առնուլ ՚ի սահմանս ձեր, եւ ձերով հաճութեամբ կամիմ ընտրել տեղի բնակութեան, եւ անդաստան եւս բանալ եւ վարել զերկիր, մինչեւ հաստատութեամբ իշխեցից Պաղեստինոյ: Եւ յաւել կայսրն յղել առ հայս յեկտար նամակի` ոսկեկնքով, յորում խոստանայր կաթուղիկոսին, զի ըստ ընտրութեան նորա կարգեսցէ մեծաշուք հանդիսիւ զԼեւոն թագաւոր ՚ի վերայ Հայոց. որպէս գրեն Լամբրոնացին եւ Վարդան:
       Եւ յորժամ եկն եհաս կայսրն յաշխարհն Իսաւրիոյ մօտ ՚ի Սելեւկիա քաղաք, որ էր ընդ տէրութեամբ Լեւոնի, փութացան վաղվաղակի ժամանել ընդառաջ նորա Լեւոն իշխանն եւ Գրիգոր կաթուղիկոս եւ Ներսէս Լամբրոնացին եւ այլ եւս վարդապետք եւ իշխանաւորք: Այլ մինչեւ ժամանեալ էր սոցա, պատահեցաւ կայսեր դժբաղդութիւն մեծ. զի որպէս գրէ նա ինքն Լամբրոնացին` եւս եւ այլ բազում պատմիչք, *«յանցս գետոյն Սելեւկիոյ ախորժեաց (կայսրն ) լուանալ. եւ ծերութեամբն ոչ կարաց ընդդէմ կալ յորձանացն, եւ հեղձաւ »: Ուստի եւ յաւելու Լամբրոնացին. *«իսկ մեր տրտմութեամբ պատահեալ եպիսկոպոսացն` որ գային զկնի , եւ որդւոյ նորա եւ զօրացն` դարձաք ՚ի Տարսոն»:
       ե. Եւ ՚ի լինել այսր այսպէս թէպէտ եւ մեծ լքումն անկաւ ՚ի բանակն լատինացւոց, բայց անդէն եւ անդ առաջնորդութեամբ Կոնրադոսի որդւոյ կայսեր քաջալերեալ` խաղացին յառաջիկայ ուղին: Եւ եկեալ դադարեցին աւուրս ինչ ՚ի Կիւլիկիա. ուր եւ բազում պատիւ եւ սփոփանս ցուցին նոցա հայք. եւ մի յեպիսկոպոսաց նոցին` որ ունէր ընդ իւր գունդ մի հազար հեծելոց, իջեւանս կալաւ առ Լամբրոնացւոյն ՚ի Տարսոն քաղաքի: Եւ յայնմ միջոցի թարգմանեաց Լամբրոնացին զձեւ օծութեան կայսեր, առեալ զօրինակ նորին ՚ի լատին եպիսկոպոսէ անտի. որպէս զի յօծանել զթագաւոր Հայոց` ունիցին զձեւն ՚ի պատրաստի: Եւ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի լինել խօսակցութեան ընդ կաթուղիկոսն եւ ընդ լատինս ` թէպէտ եւ յօժարեցաւ որդի կայսերն խորհրդակցութեամբ իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց իւրոց կատարել զխոստումն հօր իւրոյ` թագ կապել Լեւոնի եւ կարգել զնա հանդիսիւ արքայ Հայոց, բայց ոչ յաջողեցաւ ՚ի սակս սգոյն` զոր ունէին. մանաւանդ զի փութային գնալ ՚ի գործն` յոր եկեալ էին:
       Ապա իջեալ նոցա յԱնտիոք` անդ թաղեցին զմարմին կայսեր. եւ ՚ի գալ պաշարել նոցա զԱքքա քաղաք` մեռաւ անդ եւ Կոնրադոս որդի կայսեր. իսկ զօրք լատինացւոց դիմեալ յառաջ մինչեւ ՚ի Պաղեստին` արարին բազում գործս քաջութեան. բայց բազմօք եւս վտանգեալ` ոչ կարացին առնուլ զԵրուսաղէմ: Եւ պատճառ չյաջողելոյ առմանն` բաց ՚ի բազում իրաց` եղեւ եւ արքայն Անգղիոյ Հռիգարտոս. զի թողեալ նորա զայն գործ, եւ մեկնեալ ՚ի Պաղեստինոյ` դիմեաց ՚ի վերայ Կիպրոս կղզւոյ, եւ տիրեաց այնմ յամի Տեառն 1191. եւ ապա գնոց ետ զայն Գուիտոնի Լիւսինիանեայ արքային Երուսաղէմի. որ թագաւորեաց անդէն ՚ի Կիպրոս ամս ինչ. եւ զկնի նորա տեւեաց այն իշխանութիւն յաջորդութեամբ ամս 300. զորմէ ո'չ է տեղւոյս գրել:
       Իսկ այն ասպատակք` որք առին զգիրսն Լամբրոնացւոյն` ըստ վերագոյն գրելոցս, վաճառեցին զնոսին ումեմն ՚ի Հայոց ՚ի Ջահան գաւառի: Եւ իբրեւ գիտաց զայն երանելին, գրեաց թուղթ առ եպիսկոպոս գաւառին, որ եւս կոչիւր Ներսէս, եւ առ Վարդան ոմն կրօնաւոր` ծանօթ իւր, եւ սատարութեամբ նոցա գնեաց զայնս յամի Տեառն 1192. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԱ. *«եւ եղեւ ասէ վշտագնեալ ոգւոյ իմոյ մեծ սփոփանք եւ մխիթարութիւն»: