Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Բարսեղ կաթուղիկոս Հայոց` որ զկնի մահու վկայասիրին զտեղի առեալ բնակէր ՚ի կողմանս Քեսուն քաղաքի ՚ի վանս Շուղր անապատին, ցանկացաւ ՚ի սոյն աւուրս գնալ յուխտ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, նմին իրի կոչեալ առ ինքն զոմանս յեպիսկոպոսաց իւրոց եւ յիշխանաց յաւանն Վարդահերի մօտ ՚ի Պեհեսնի, յայտնեաց նոցա զմիտս իւր: Այլ ՚ի նմին իսկ աւուր դիպաւ դժբաղդութիւն մեծ. զի իբրեւ ընդ երեկս լինէր, եւ միաբան բազմութիւն քահանայից եւ սարկաւագաց հանդերձ հայրապետաւն ելեալ ՚ի վերայ տանեաց` կատարէին անդ զերեկոյեան պաշտամունս, ծանրացեալ տանիքն ՚ի բազմութենէ անտի` վտանգեցաւ, եւ կործանեալ էջ ՚ի վայր, այլ ոչ ումեք եղեւ վնաս` բաց ՚ի կաթուղիկոսէն. զի հարաւ ողն նորա զքարի ընդ պարիսպ տանն` եւ բեկաւ, որպէս գրէ Ուռհայեցի ժամանակակից. իսկ Վարդան ասէ, թէ գերան մի անկեալ ՚ի ձեռաց գործաւորաց` ճմլեաց զկող նորա. յորոյ վերայ եկաց երեք օր եւս, կամ ըստ այլոց եօթն օր:
       Եւ մինչեւ մեռեալ էր , հրամայեաց տանիլ զինքն փութով ՚ի Շուղր անապատ ՚ի Սեաւ լեառն. ուր կոչեալ զայլ եւս եպիսկոպոսունս եւ զվարդապետս եւ զիշխանս Հայոց` հաւանութեամբ նոցա ետ պատանւոյն Գրիգորիսի եղբօր Շնորհալւոյն զքօղ եւ զգաւազան կաթուղիկոսութեան, պատուէր տուեալ ձեռնադրել զնա կաթուղիկոս . եւ ինքն մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՉԿԲ. յեօթներորդ աւուր տրէ ամսոյ. այսինքն ՚ի նոյեմբերի. 13. թէպէտ Վարդան դնէ յաւուրս Վարդավառի. եւ թաղեցաւ ՚ի Շուղր. կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԻԴ. ընդ վկայասիրին. եւ ընդ ամենայն առանձինն. ընդ ամենայն` ամս. ԼԱ:
       բ. Ժողովեալ ապա եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց Հայոց ՚ի Կարմիր վանս` ըստ յանձնարարութեան Բարսղի, հանդիսիւ օծին կաթուղիկոս ՚ի վերայ ամենայն Հայոց զԳրիգորիս Պահլաւունի, որ եւ ասի Գրիգոր երրորդ, որդի Ապիրատայ թոռինն Գրիգորի Մագիստրոսի: Սա թէպէտ եւ ըստ ասելոյ մեր այժմ` դեռեւս ՚ի հասակի պատանեկութեան էր իբր քսանամեայ, բայց իմաստութեամբ եւ առաքինութեամբ գերազանցէր յոյժ քան զբազումս ՚ի ծերոց. եւս եւ տեսլեամբ մարմնոյ երեւէր փառահեղ եւ բարձրահասակ. զորմէ եւ բազում. գովութիւնս գրեն մատենագիրք Հայոց. ընդ որս եւ հարազատն նորա Ներսէս Շնորհալի յատենախօսութեան իւրում յասելն. *«Յոյժ հրաշափառագոյն բանիւ եւ գործով քան զբազումս յԱթոռակալացն գտաւ նախնեաց. ՚ի մաքրութիւն հոգւոյ` ըստ հրոյ գոլով զուգամասնութեան. յիմաստս բանի եւ ՚ի շարադրութիւնս տառի` գեղեցկապէս եւ ըստ կարգի. ՚ի վերծանութիւնս` իբր թէ նոյն է, որք կենդանի խօսեցան ձայնիւ. ՚ի գիտութիւնս գրոց` ծայրագոյնս. եւ ՚ի խորհուրդս հանճարոյ` ըստ տերունեան խրատու բարիօք խորագիտութեամբ »: Եւ յետ բազում բանից յաւելու ասել անդ. *«Զիա՞րդ թողլի է առանց յիշատակի եւ հանրականն` որ սովաւ եւ ՚ի սմանէ բարեգործութիւն. այն` որ յաշխարհակործանս ժամանակի նախախնամութեամբն Աստուծոյ եւ իւրով իմաստութեամբ եւ ջանիւ եւ առատապէս ծախիւք` բիւրուց եւ հազարաց պատճառ եղեւ փրկութեան եւ ազատութեան ՚ի ծառայութենէ: Որ եւ փրկեալքն ՚ի զանազան լեզուաց եւ աշխարհաց աղաղակեն»:
       Սոյն այս երանելիս Գրիգոր կաթուղիկոս եղեւ գրասէր յոյժ. եւ արար բազում թարգմանութիւնս ազգի ազգի մատենից , եւ յօրինեաց ճառս յոլովս. եւ զորս միանգամ գտանէր վարժս յիմաստս գրոց ՚ի մէջ վարդապետացն Հայոց, յանձն առնէր նոցա յօրինել կամ թագմանել զգիրս, զորս հարկաւոր ճանաչէր ազգին: Եւ որպէս երեւի, լրացոյց սա եւ զմատեանն վկայաբանութեանց ` զոր հաւաքեալ էր մեծն վկայասէր վարդապետն իւր. եւ կարգեաց ընթեռնուլ յեկեղեցւոջ ըստ աւուր պատշաճի. եւ յայսմանէ ոմանք կոչեցին զսա Վկայասէր Փոքր, եւ ոմանք շփոթեցին գլխովին զգործս սորա ընդ գործս Մեծի Վկայասիրին: Սմա ընծային եւ երկու գերապանծ շարականք, այսինքն է` խորհուրդն անճառ, եւ մեծահրաշն:
       գ. Այլ իբրեւ եհաս ՚ի Վասպուրական աշխարհ լուր համբաւոյ մահուն Բարսղի հայրապետի, եւ պատմեցաւ անդ ընտրութիւն կաթուղիկոսութեան Գրիգորի Պահլաւունւոյ, արքեպիսկոպոսն Աղթամարայ Դաւիթ որդի Թոռնկայ ուրումն զչարեալ ընդ այն յոյժ, եւ առիթ առեալ զմանկական հասակ նորոյ կաթուղիկոսին, վտարանջեաց ՚ի նմանէ, եւ յարոյց վրդովումն ՚ի մէջ ազգին. եւ ժողովեալ զեպիսկոպոսունս հինգ ՚ի Ձորոյ վանս` հաւանեցոյց զնոսա, եւ ձեռնադրեցաւ ՚ի նոցանէ կաթուղիկոս, եւ նստաւ յԱղթամար, տալով միանգամայն եւ դրամս ոչ սակաւ այլազգի իշխանի տեղւոյն. եւ գրեաց անտի թուղթ յայլեւայլ տեղիս ընդունիլ զինքն կաթուղիկոս Հայոց. եւ ամենայն փութով գուն գործեաց ընծայիւք եւ աղաչանօք հաւանեցուցանել զպարզամիտս, եդեալ այսպիսի ինչ պատճառանս , եթէ աստ ՚ի Վասպուրական է գերեզման Վահանայ կաթուղիկոսի եւ այլոց ոմանց. եւ գոյ աստէն սեղան սրբոյն Գրիգորի, եւ քօղ եւ գաւազան եւ մաշկեղէն գօտի նորա, եւս եւ սուրբ աջ նորուն. եւ հողաթափ մի սրբոյն Հռիփսիմեայ , եւ շղարշ կամ դաստառակն նորա, եւ այլն. եւ զի Աթոռ էր ասէ այս տեղի յառաջագոյն թագաւորացն Արծրունեաց, արժան է լինել սմա եւ կաթուղիկոսարան: Այսմ կաթուղիկոսութեան հաւանեցան յոլով իշխանք եւ եպիսկոպոսունք արեւելից. բայց բազումք եւս ոչ հաւանեալ` մերժեցին զայն:
       Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ զայս Գրիգոր կաթուղիկոս, ժողովեաց առ ինքն զեպիսկոպոսունս, զվարդապետս, զվանահարս եւ զմիանձունս` աւելի քան զերկու հազար եւ զհինգ հարիւր անձինս. եւ արար ժողով մեծ ՚ի Սեաւ լեառն (ըստ որում գրէ Շնորհալին յընդհանրական թուղթն ՚ի բանն առ եպիսկոպոսունս ). եւ եդ զբանն առաջի հարց ժողովոյն: Եւ ապա ամենեքին միաբան բանադրանս եդեալ ձեռագրով մերժեցին զԴաւիթ սուտ կաթուղիկոս. եւ նզովս եդին ՚ի վերայ ամենայնի այնոցիկ, որք ՚ի ձեռն աշխարհական բռնութեան եւ կամ ՚ի ձեռն կաշառաց յանդգնին ելանել յաստիճան կաթուղիկոսութեան կամ եպիսկոպոսութեան. եւ գրեցին վասն այսր իրի յարեւելս առ եպիսկոպոսունս եւ առ իշխանս, եւ յաւէտ առ այնոսիկ` որք ընկալեալ էին զԴաւիթ. եւ նոքա եւս մերժեալ զնա` յարեցան ՚ի Գրիգոր. որոյ վասն եւ նա ինքն Գրիգոր գրեաց առ նոսա Գիր օրհնութեան: Եւ յետ քանի մի ամաց գողացեալ ոմանց յԱղթամարայ զաջ Լուսաւորչին եւ զգաւազանն եւ զքօղն` բերին առ Գրիգոր կաթուղիկոս: Իսկ Դաւիթ մնաց այնպէս յիւրում կաթուղիկոսութեան. որում յաջորդեցին եւ այլք, եւ յաջորդեն մինչեւ ցայսօր:
       Այս ժողով գումարեցաւ յամի Տեառն 1114. եւ ՚ի թուին Հայոց ՇԿԳ: Եւ թուի թէ յայս ժողով սահմանեցաւ այն կանոն, զի յընտրութեան կաթուղիկոսի լիցի միաձայն հաւանութիւն չորից գլխաւոր Աթոռոց արքեպիսկոպոսաց` որ ՚ի մեծն Հայս, այսինքն են` Բջնոյ, Հաղբատայ, Թադէոսի վանաց` որ յԱրտազ, եւ Ստաթեւու կամ Տաթեւու. եւ եդաւ վճիռ` զի առանց հաւանութեան սոցա անվաւեր լիցի ընտրութիւն:
       ՚Ի նմին ամի` յորում գումարեցաւ այս ժողով, ՚ի մարերի ԺԲ. ՚ի մայիսի. 19. ՚ի մէջ գիշերի կիւրակէին ՚ի տօնի Խաչգիւտին եղեւ զարհուրելի երկրաշարժութիւն ՚ի Միջագետս եւ ՚ի սահմանս Տորոսի եւ Կիւլիկիոյ. եւ կործանեցան բազում եկեղեցիք եւ վանօրայք, մանաւանդ ՚ի Սեաւ լերին. եւ մեռան բիւրաւոր ոգիք ընդ փլատակօք: Սոյնպէս եւ ՚ի կողմանս Եփրատացւոց կործանեցան բազում շինուածք յերկրին տղայ Վասլի Կամսարականի եւ այլոց, ՚ի Սամուսատ, ՚ի Հասանմսուր, ՚ի Քեսուն, ՚ի Ռապան, եւ ՚ի Մարաշ. եւ մեռան ոգիք իբր քառասուն հազար: Եւ բազում քաղաքք եւս եւ աւանք եղեն հիմնայատակ. եւ լերինք բազումք պատառեցան. յորոց հնչէին ձայնք ահեղք. եւ լցաւ աշխարհն այն սասանմամբ:
       Զայսր գետնաշարժութեան ահեղութիւն այսպէս նկարագրէ Ուռհայեցին Մատթէոս վաներէց ականատես. *«Եւ արդ ահա ասէ մինչդեռ էաք յափշտակեալ ՚ի խոր քնոյ, եղեւ յանկարծակի ճայթումն եւ թնդումն ահաւոր. եւ գոռայր առհասարակ ամենայն արարածք. եւ եղեւ դղրդումն սաստկապէս. եւ ահագին թնդմամբ շարժեցաւ երկիր եւ լերինք. եւ պատառեցան ապառաժ վէմք, եւ հերձան բլուրք. եւ ՚ի սաստկութենէ ահաւոր բարկութեանն հնչէին լերինք եւ բլուրք. եւ իբրեւ կենդանի անասունք սասանեալ շչէին. որ եւ լսելի իսկ լինէր բարբառ լերանցն, եւ գայր իբրեւ զգոչիւնս բազմութեան բանակաց. եւ առ հասարակ համօրէն վայրք որպէս զծառս հողմակոծեալս երերայր, դողայր, եւ սասանէր□ Եւ յահէ բարբառոյ բարկութեան ամենայն ոք յուսահատեցաւ ՚ի կենացս. եւ ասացին, եթէ եհաս օր կատարածի եւ դատաստանի մերում□ Եւ յայսմ գիշերիս կործանեցան բազում քաղաքք եւ գաւառք□ եւ բազում գեօղք եւ վանորայք. եւ մեռան անհամար արք եւ կանայք, հազարս հազարաց, եւ բիւրս բիւրուց: Եւ եղեւ ՚ի Սեաւ լեառն անուանի` ՚ի յանապատն` որ կոչի Բարսղաց , ժողովեալ էին յեկեղեցօրհնէք սրբասնեալ կրօնաւորք եւ վարդապետք Հայոց, եւ կային ՚ի պաշտօն Աստուծոյ, անկաւ եկեղեցին ՚ի վերայ նոցա. եւ երեսուն կրօնաւորք եւ երկու վարդապետք կատարեցան ՚ի ներքոյ նորա: Սոյնպէս եղեւ մերձ ՚ի Մարաշ եւ ՚ի մեծի անապատին` որ ասի Յեսուանց. զի անկաւ վանքն ՚ի վերայ կրօնաւորաց. եւ անդ կատարեցաւ մեծ եւ փառաւոր վարդապետն Հայոց Գրիգոր Մաշկուոր: Եւ յորժամ դադարեաց շարժն, սկսաւ ձիւն գալ »: Այս են բանք Ուռհայեցւոյն:
       Այլ ՚ի յաջորդ ամի իշխանն Վասիլ Տղայ ասացեալ` բազում ինչս ծախեալ նորոգեաց ըստ կարի զկործանեալ տեղիս յիշխանութեան իւրում, եւ կանգնեաց զխախտեալ վանորայսն: Զնոյն արար եւ Թորոս իշխանն Կիւլիկիոյ, եւ եղբայր նորա Լեւոն: Եւ յաւել Լեւոն շինել եւ զվանք մի փոքրիկ Լատին կրօնաւորաց ՚ի խնդրոյ կնոջ իւրոյ. զի կին նորա ՚ի Լատինացւոց էր` քոյր Բաղտինոյ կոմսին Եդեսիոյ:
       դ. ՚Ի սմին ժամանակի յազդմանէ չարին եւ ՚ի գրգռութենէ ոմանց քսու անձանց անկաւ խռովութիւն ՚ի մէջ երկուց եղբարց` Թորոսի եւ Լեւոնի. եւ այնչափ սաստկացաւ ատելութիւն նոցա, մինչեւ ջանալ կորուսանել զմիմեանս: ՚Ի լինել այսր այսպէս` կոմսն Եդեսիոյ Բաղտին, որ միայն հաւատով էր քրիստոնեայ, գտեալ սուտ պատճառս գրգռութեան ընդդէմ Տղայ Վասլի` եկն զօրօք բազմօք յերկիր նորա, եւ պաշարեաց զԱմուր բերդն Ռապանու. եւ պատերազմեալ զբազում աւուրս` ոչինչ կարաց առնել: Ապա դաւաճանութեամբ հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ նմա` դարձաւ յԵդեսիա, խոստացեալ նմա տալ ՚ի կնութիւն զդուստր քեռառն իւրոյ` այն է դուստր Լեւոնի. զի սովին խորհէր հնարիւք յինքն յանկուցանել զիշխանութիւնն Վասլի, նենգութեամբ իմն դաշնադիր լինելով ՚ի ծածուկ ընդ Թորոսի եղբօր Լեւոնի:
       Ապա մեկնեալ Բաղտինոյ ՚ի սահմանացն Վասլի` գրեաց վաղվաղակի առ Լեւոն, եւ աղաչեաց զնա տալ Վասլի զդուստր իւր ՚ի կնութիւն զնոյն ծանոյց նմա եւ Վասիլ. եւ ՚ի հաճիլ Լեւոնի ընդ այն` ել Վասիլ ՚ի քաղաքէ իւրմէ մեծաշուք հանդիսիւ. եւ գնաց առ Լեւոն: Եւ յետ կատարման հարսանեաց եւ պսակին, Թորոս իշխանն նենգութեամբ հրաւիրեալ զՎասիլ ՚ի տուն իւր` կալաւ եւ կապեաց զնա, եւ ՚ի ծածուկ առաքեաց զնա առ Բաղտին: Եւ Բաղտին ՚ի խոշտանգանս արկեալ զնա` էառ ՚ի ձեռաց նորա զամենայն գաւառս նորին, եւ զերեւելի քաղաքս եւ զամրոցս ` զՔեսուն, զՊեհեսնի, զՌապան, զՄասր, զՓարզման, եւ այլն. եւ մերկեաց զնա յամենայն իշխանութենէ նորա. եւ բոլորովին տիրապետեալ երկրի նորա` ապա արձակեաց զնա, եւ նա չոքաւ առ Լեւոն աներ իւր, եւ եկաց առ ժամանակ մի առ նմա. եւ ապա ելեալ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ եգիտ պատիւ ՚ի կայսերէ, եւ յիշխանաց նորա:
       Այսոցիկ այսպէս եղելոյ` առաւել եւս գրգռեցաւ եւ զօրացաւ թշնամութիւն ՚ի մէջ Թորոսի եւ Լեւոնի. եւ յայնմ թշնամութեան մեռաւ միամօր որդին Թորոսի անուանեալն Կոստանդին. եւ ել համբաւ ՚ի մէջ ռամկաց, թէ բարեկամք Լեւոնի սպանին զնա, զի ՚ի մեռանիլ Թորոսի` Լեւոն մտցէ ՚ի ժառանգութիւն իշխանութեան նորա. այլ թէ զիա՞րդ իցէ լեալ , ո'չ է յայտ. Վահրամ այսչափ միայն դնէ, «զոր ամբարիշտք ոմանք կալեալ, եւ մահացու դեղով բարձեալ»:
       Յետ այսորիկ միաբանեալ Բաղտինոյ ընդ կոմսին Սրուճայ` ժողովեաց զօր բազում, եւ եկն ՚ի վերայ Պիր քաղաքի, այն է Պիրիճիկ առ Եփրատ գետով. եւ պաշարեաց զնա: Այս քաղաք ՚ի սկզբան շինեալ էր ՚ի թագաւորացն Հայոց, եւ ապա անկեալ ՚ի ձեռս Պարսից. եւ յետոյ որդիքն Վասակայ իշխանի (հօրեղբօր Ներսեսի Շնորհալւոյ ) Ապլխարիպ եւ Լիկոս արք քաջք եւ անուանիք առին զայն ՚ի ձեռաց Պարսից. եւ շինեցին զամրոց նորա հոյակապ եւ անմատչելի. որ թէպէտեւ անառիկ էր ՚ի մարդկանէ, բայց Բաղտին զամ մի պաշարեալ` ՚ի նեղ էարկ զնա սովով. մինչեւ ստիպեալ Ապլխարիպայ եւ եղբօր նորա Լիկոսի` ետուն զայն ՚ի ձեռս Բաղտինոյ, եւ ինքեանք ելեալ գնացին առ Թորոս իշխանն:
       Իսկ Բաղտին յետ տիրելոյ Պիր քաղաքի եւ գաւառի նորա ողջոյն` ձեռն էարկ եւ ՚ի գաւառն Բագրատայ ուրումն իշխանի Հայոց, որ նստէր յամուրն արեւընդան մերձ ՚ի կուրիս եւ էառ զայն: Եւ ապա նաեւ զԿոստանդին զիշխանն բերդաքաղաքին Կարկառայ կալեալ էարկ ՚ի բանտ` ՚ի քաղաքն Սամուսատ. ուր եւ մեռաւ նա. եւ ինքն տիրեաց երկրի նորա: Սոյնպէս արար եւ ընդ այլ բազում իշխանս. եւ ՚ի յաջորդ ամի գնաց ՚ի Պաղեստին. եւ յետ մահու թագաւորին Երուսաղէմի` ինքն նստաւ անդ թագաւոր: Զսա թէպէտ եւ գովէ Ուռհայեցին` յասելն. *«Այս բաղտին էր ՚ի մեծամեծաց փռանկաց` այր քաջ եւ պատերազմօղ, մարմնով սրբասէր, եւ մեղաց ատեցօղ. եւ բարուքն հեզ եւ ցած. եւ հաւատովն յոյժ ուղղափառ ». բայց գործք նորա արտաքոյ երեւէին օրինաց քրիստոնէութեան, որպէս եւ նա ինքն Ուռհայեցին գրէ այլուր. այլ յետոյ լռէ` ասելով. *«զբազում անիրաւութիւնս նոցա կամէաք գրել, բայց ոչ համարձակեցաք, զի ընդ նոցա իշխանութեամբ էաք»:
       ե. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ փայլէր իմաստութեամբ եւ սրբութեամբ Յովհաննէս վարդապետ` մականուամբ սարկաւագ կոչեցեալ ՚ի գաւառէն Փառիսոսոյ` ՚ի քահանայական ցեղէ` որդի երիցու բարեպաշտի: Սա արար զմեկնութիւն ՚ի վերայ տումարական իրաց. եւ ՚ի կարգի եդ զտումար Հայոց համեմատութեամբ այլոց ազգաց. թէպէտ եւ յոմանց այլազգ փոխեցաւ: Արար սա եւ զպատմութիւն ինչ Հայոց ընտիր ոճիւ: Գրեաց եւ ճառս պանծալիս ՚ի վերայ այլեւայլ իրաց. եւ գովեստս ՚ի վերայ մեծին Ներսէսի, Սահակայ եւ Մեսրովպայ, եւ ՚ի վերայ Տրդատայ թագաւորին, եւ ՚ի վերայ Ղեւոնդեանց. յորոց վերայ արար եւ զշարականն. *«Պայծառացան այսօր »: Յօրինեաց սա եւ քանի մի աղօթս . ընդ որս եւ զյիշեա ' տէրն: Գրեաց եւ զբազում խրատական թուղթս առ բազումս, եւ յաւէտ առ կուսանս. յորոց միջի երեւելի էին երկու կուսանք թագաւորազունք կրօնաւորեալք ՚ի Քոբայր, եւ անուանք նոցա Խորասու եւ Մարիամ: Եւ ինքն յամի խոնարհ վարս ունելով` ամենեցուն եղեւ սիրելի, մանաւանդ թագաւորին Վրաց Դաւթի, որոյ կինն էր ՚ի Հայոց:
       Եւ լինէր յորժամ լսէր սա ինքն Դաւիթ թագաւոր, թէ գայ առ ինքն Յովհաննէս սարկաւագ վարդապետ, ելանէր ընդ առաջ նորա. եւ խոնարհեցուցեալ զգլուխ իւր` խնդրէր ՚ի նմանէ զօրհնութիւն. եւ նորա եդեալ զձեռն ՚ի վերայ գլխոյ նորա ասէր ըստ յարմարութեան բանիցն զսաղմոսն. *«Գտի զԴաւիթ ծառայ իմ. իւղով սրբով օծի զնա. ձեռն իմ ընկալցի զնա, եւ բազուկ իմ զօրացուսցէ զնա եւ այլն »: Եւ այնչափ հաճեալ էր Դաւիթ ընդ նա, մինչեւ ՚ի շնորհս նորա բազում խնամս ցուցանէր Հայոց: Սոյնպէս հաճոյ գտաւ նաեւ առաջի այլազգի իշխանաց: Ստացաւ սա եւ զբազում աշակերտս. յորս յանուանէ յիշատակին Երեմիա, Խաչատուր, Գրիգոր, եւ Յովհաննէս Անեցիք. այլ ՚ի մէջ սոցա երեւելի եղեւ Երեմիա` որ եւ մականուամբ Անձրեւիկ կոչիւր. որ զամս երեսուն չորակերութեամբ եւ խստակրօն վարուք ճգնեցաւ. եւ այնչափ հնազանդ էր բանից վարդապետին իւրոյ, մինչեւ ՚ի սաստել նմա երբեմն` թէ լո'ւռ լեր, զերիս ամս ոչ խօսեցաւ բնաւ ընդ մարդոյ ումեք:
       Պատմի թէ այս սարկաւագ վարդապետ արգել ՚ի խորհրդոյ զքահանայ ոմն վասն անպատշաճ գործոց նորա. եւ էր անուն նորա Ստեփաննոս. այլ ՚ի ռամկաց անարգական անուամբ Զոմզոմայ կոչիւր: Եւ եղեւ իբրեւ առանձին եգիտ սա զսարկաւագ վարդապետ յանցս ճանապարհի, յարեաւ ՚ի վերայ նորա ՚ի խոշտանգել զնա: Ասէ ցնա վարդապետն. ընդէ՞ր է քեզ այդ որդեա'կ Ստեփաննոս, զի կամիս չարչարել զիս: Եւ նա ասէ. մինչեւ ցայժմ ես քեզ Զոմզոմայ էի, եւ այժմ Ստեփաննոս անուամբ պատուես. ընդէ՞ր եւ դու սպաներ զիս` հանելով յեկեղեցւոյ: Եւ վարդապետն ասէ. վասն օգտի քո արարի, զի ուղղեսցիս. եւ թէ դարձցիս սրտիւ, դարձուցից եւ ես զքեզ յեկեղեցի. եւ նա թոյլ ետ նմա: Եւ ՚ի վաղիւ անդր սարկաւագ վարդապետ կացեալ ՚ի բեմի` ասէ առ ժողովուրդն. զոր ինչ ասէին զեղբօրէս զայսմանէ, լուայ թէ այլազգ իցեն. վասն որոյ մուծանեմք զնա անդրէն ՚ի նոյն պաշտօն իւր: Եւ Ստեփաննոս համարձակել` կամէր ՚ի նմին աւուր պատարագ մատուցանել. իսկ սարկաւագ վարդապետ յԱստուած յանձն արար գիրսն. եւ ահա յանկարծակի սկսաւ ոգի չար լլկել զանարժանն զայն. ընդ որ յահի լեալ ամենեցուն` եւ ապա կալեալ զնա հանին արտաքոյ. մինչեւ յետ սակաւուց զգաստացաւ աղօթիւք վարդապետին: Եւ նա ինքն սարկաւագ վարդապետ կեցեալ սքանչելի քաղաքավարութեամբ, եւ հասեալ ՚ի բարւոք ծերութիւն` փոխեցաւ առ տէր ՚ի թուին Հայոց ՇՀԸ. եւ թաղեցաւ ՚ի վանս Հաղբատու, ուր կրօնաւորեալ էր զբազում ժամանակս:
       Զկնի տարւոյ միոյ վախճանեցաւ եւ Գրիգոր վարդապետ. ոմն Գանձակեցի, որում Թոքակերի որդի կոչէին: Սա այնչափ ընթերցասէր ոմն էր , մինչեւ մոռանալ իսկ ուտել եւ ըմպել. եւ ՚ի հարցանել ոմանց` ո՞չ ուտես, նա զգիրսն ցուցանէր լինել իւր կերակուր: ՚Ի նոյն ժամանակս էր եւ Դաւիթ ոմն Գանձակեցի` որդի Տլաւկայ. սա ՚ի խնդրոյ Համբակ քահանայի միոյ` որում անուն էր արքայութիւն, արար կանոնական բանս ինչ. ՂԷ. համարով, ՚ի վերայ խտրութեան այսինքն եւ այլոց իրաց` խառնիխուռն ոճով եւ անիմաստ բանիւք. եւ եդ զայն ՚ի կանոնագիրս Յովհաննու իմաստասիրի. յորս յաւել եւ զայլ բազում ինչ անպիտան եւ օրինակօղք նորա. հետզհետէ յաւելին ինչ ինչ բարի եւ չար, թողեալ ՚ի բաց եւ զյոլովս ՚ի պիտանեաց: