Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Զեւ էր ոգի առեալ Հայոց յերեսաց հարուածոցն Լանկթամուրայ, եւ չեւ անդորրացեալ ՚ի նախակարգեալ շփոթութեանց ծագելոց ՚ի մէջ ազգին` ժամանեցին վերստին վրդովմունք, եւ յաճախեցին հարուածք յայլոց թշնամեաց. քանզի իբրեւ սփռեցաւ համբաւ մահուն Լանկթիմուրայ ընդ տիեզերս ` ամիրայն Եգիպտոսի Ահմէտ խան` կոչեցեալն մեծ սուլտան բաբելացւոց, որ հալածական լեալ էր յերեսաց Լանկթամուրայ, ժողովեալ զօրս` դարձաւ վերստին, եւ տիրեաց Բաղտատայ եւ բովանդակ աշխարհին Բաբելոնի: Սոյնպէս եւ Յուսուփ կամ Ղարաիւսուֆ ամիրայ` որ յահէ Լանկթամուրայ փախուցեալ էր յԱսորիս, եւ դեգերէր ՚ի կողմանս Դամասկոսի, ել անտի եւ եկն սակաւ զօրօք ՚ի Հայս. եւ ՚ի ժամանել նորա ՚ի Բաղէշ` ել ընդ առաջ նորա բարեկամութեամբ ամիրայն Բաղէշու Շամշատին որդի Շարաֆայ. եւ փառօք ընկալաւ զնա` իբրեւ զիւր իշխան. զի նա էր մեծ ամիրայն Մարաց. եւ ետ նմա զամենայն որ ինչ պիտոյն էր, եւս եւ զէնս եւ երիվարս եւ զօր բազում: Ժողովեալ ապա Յուսփայ զայլ եւս զօրս ՚ի Մարաց` դիմեաց ՚ի Ռշտունիս: Զայն իբրեւ լուաւ ամիրայն Ոստանայ ամիր Էզդին` ել ընդդէմ նորա երկոտասան հազար զօրօք. բայց քանզի բազումք ՚ի զօրաց անտի նորա յազգէ մարաց էին` թողեալ զնա եւ զորդի նորուն զՄելիք` յարեցան ՚ի զօրս Յուսփայ. եւ Յուսուփ տիրեաց բովանդակ գաւառին Ռշտունեաց` աւերեալ զբազում տեղիս: Յայնժամ խոնարհեալ Էզդին ամիրայ` եւ որդի նորա Մելիք. եկին ՚ի հնազանդութիւն Յուսփայ. եւ լեալ նմա հարկատու կացին ընդ իշխանութեամբ նորա:
       Իսկ Յուսուփ առաւել եւս բազմացուցեալ զզօրս իւր` եկն ՚ի վերայ Դավրէժու, եւ մարտ եդեալ ընդ Միրան շահաց որդւոյ Լանկթամուրայ` էառ զԴավրէժ, եւ սպան զՄիրան շահ: Այլ որդի նորա ապաքիր շրջեալ ամ մի աստ եւ անդ, եւ վարձեալ իւր զօրս` եկն ՚ի վերայ Յուսփայ. եւ չկարացեալ զդէմ ունիլ նորա` փախեաւ եւ չոքաւ առ միւս եղբայր իւր Ամար կամ Օմար, որ նստէր ՚ի կողմանս Սիւնեաց. եւ միաբանեալ ընդ նմա` ել միւսանգամ ընդդէմ Յուսփայ եւ սպանաւ ՚ի նմանէ հանդերձ եղբարբ իւրով Օմարաւ:
       բ. ՚Ի սոյն յայսմ ժամանակի կաթուղիկոսն Հայոց տէր Կարապետ Երկրորդ հասեալ ՚ի վախճան կենաց` մեռաւ ՚ի Սիս, կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամս Է: Յայնժամ մատուցեալ վարդապետ ոմն Յակոբ անուն առ այլազգի ամիրայն Կիւլիկիոյ` էառ զտէրութիւն Աթոռոյն, եւ ժողովեալ քանի մի եպիսկոպոսունս ՚ի կողմանցն Սսոյ` հաւանեցոյց զնոսա ՚ի կամս իւր, եւ նստաւ կաթուղիկոս: Ընդ այս զչարեալ ոմանց ՚ի միաբանից Սսոյ` խորհեցան ընկենուլ զնա. այլ ոչ կարացին վասն ահի ամիրային:
       Յառաջնում ամի կաթուղիկոսութեան սորա ծագեցաւ երկպառակութիւն մեծ եւ յԱթոռն Աղթամարայ. զի առաջնորդք եւ իշխանք կողմանց Վասպուրականի թշնամացեալ ընդ կաթուղիկոսին իւրեանց` խորհէին ընկենուլ զնա յԱթոռոյ. եւ բազումք ՚ի նոցանէ պնդէին, թէ ոչ եւս կամիմք մեք զառանձին առաջնորդութիւն այսր Աթոռոյ. որոյ վասն իսկ գրեցին թուղթ յայլեւայլ կողմանս, եւ ծանուցին զմիտս իւրեանց: Դէպ եղեւ ՚ի նմին ժամանակի գալ Գրիգորի վարժապետին Ստաթեւու հանդերձ աշակերտօք իւրովք յերկիրն Արճիշոյ ՚ի վանս Մեծոբայ, եւ բնակիլ անդ զամ մի ողջոյն. առ որ մատուցեալ ոմանց ՚ի բնակչացն Աղթամարայ եւ ՚ի մերձակայ տեղեաց` եդին առաջի նորա ծանր ծանր ամբաստանութիւնս վասն կաթուղիկոսին իւրեանց. եւ նա ժողովեալ առ ինքն զքանի մի վարդապետս ` խնամատարութեամբ Յովհաննու վարդապետի առաջնորդին Մեծոբայ, խորհուրդ արար ընդ նոսա` լուծանել զկաթուղիկոսն Աղթամարայ յիշխանութենէ իւրմէ, եւ արկանել զբովանդակ վիճակ թեմի նորա ընդ ձեռամբ հարազատ կաթուղիկոսին Հայոց Յակոբայ` որ նստէր ՚ի Սիս, եւ բառնալ զնզովս ապստամբութեանն Աղթամարայ:
       Ըստ այսմ խորհրդոյ ընկեցին զկաթուղիկոս տեղւոյն յԱթոռոյ նորա. եւ գրեցին վասն այսր յամենայն կողմանս Հայոց. յղեցին եւ առ տէր Յակոբ կաթուղիկոս Սսոյ թուղթ ընդարձակ` յայտ առնելով նմա զամենայն անցս Աղթամարայ: Այս թուղթ գտանի ՚ի կարգս վարդապետական նամակաց, զորս հաւաքեալ է Թովմա վարդապետ Մեծոբեցի. եւ սկիզբն թղթոյն է այսպիսի: *«՚Ի յանեղական Էէն է գերակատար. եւ այլն ». ուրանօր յետ կարգելոյ զբազում գովութիւնս առ նա ինքն Յակոբ կաթուղիկոս` ասեն. *«Ծանուցումն լիցի գերիմաստ գլխոյդ վասն Աղթամարայ կաթուղիկոսութեն, որ սուտ էր` հակառակ մեծի եւ ճշմարիտ կաթուղիկոսիդ մերոյ, զոր անփոյթ են արարեալ ՚ի բազում ժամանակաց նախնիքն մեր եւ առաջնորդք… Եկաք ՚ի կողմանս Վասպուրական ծովուս, եւ հասու եղաք` զի կրկին խայտառակել էր սրտիւք սատանայ զանուանեալ կաթուղիկոսն Աղթամարայ. զի ոչ կացցէ տունն` որոյ հիմն ՚ի վերայ աւազի է եդեալ, եւ ոչ ՚ի վերայ վիմի` ընդ Տեառն բանի. եւ զի ամենայն սուտ եւ չար ինքն ինքեան է ներհակ եւ կործանիչ. ուստի եւ ամենայն կարգաւորք եւ աշխարհականք կամակից եղեն անկման կաթուղիկոսին. եւ նոցին կամօքն ընկեցաք եւ լուծաք զնա ՚ի կարգէն եւ յԱթոռոյն. եւ գրեցաք երկուս թուղթս` առաջին եւ երկրորդ յամենայն քաղաքս նոցա եւ ՚ի գեղս. այլեւ յամենայն աշխարհի չորս կողմունս. ՚ի յԱրեւելք` մինչեւ ՚ի յԱթոռն Գրիգորիսի Աղուանից կաթուղիկոսի. ՚ի հարաւ` մինչ ՚ի Պարսկաստան. ՚ի հիւսիս` մինչ ՚ի Վրաց տուն. եւ ՚ի յԱրեւմուտք` մինչ ՚ի յԱթոռդ սուրբ. եւ զթղթերդ առ ձեզ առաքեցաք: Պիտի` յորժամ հնազանդին սուրբ Աթոռոյդ` նոցա եպիսկոպոս ձեռնադրես, եւ մեռոն շնորհես. որ լուսաւորին հաւատացեալքն այն. եւ ՚ի ձեր շնորհացդ բաշխէք դոցա եւ զաստուածալոյս մեռոնն: Եւ բոլոր այն երեք երկրին` որ ՚ի հնազանդութիւն ձեզ բերաք, ամենեցուն առ հասարակ ամէն քաղաքի յանուանէ` եւ վարդապետացն եւ քահանայիցն` թուղթ օրհնութեան գրէք. այլեւ ննջեցելոյ նոցա արձակումն ՚ի կապանաց անիծիցն: Զի յորժամ Ոստանայ երկիրն եւ այլք զայն լսեն , ամենեքեան զղջանան եւ ՚ի հնազանդութիւն քեզ գան. եւ լինինցին մի հօտ եւ մի հովիւ. եւ վասն այսր լիցի մեզ մասն բարեաց: Ո'ղջ լեր ՚ի կամս բարերարին Աստուծոյ` պարծանք համայնից ազգի. բա'ւ է մեծիմաստ գիտութեան ձեր վեհդ գերարփի:
       Ընկալեալ Յակոբայ կաթուղիկոսի զայս թուղթ` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ գրեաց նամակ օրհնութեան ՚ի կողմանս Վասպուրականի. ուր ասէ այսպէս. *«Այս մեր գիր հոգեւորական բարձր հրամանի հաստատութիւն է, եւ օրհնութիւն է Յակոբայ ծառայի ծառայիցն Քրիստոսի Յիսուսի Աստուծոյ Տեառն մերոյ, շնորհօք եւ ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս ամենայն Հայկազնեայց հանուրց եւ Վաղարշապատու. զոր գրեմք ՚ի յամէնօրհնեալ եւ յաստուածապահ` յանուանի եւ յականաւոր մայրաքաղաքդ յԱրճէշ, եւ յայլ ամենայն վիճակն իւր բոլորովին, եւ ՚ի սուրբ ուխտն Մեծոբոյ, եւ յայլ ամենայն բովանդակ թեմն իւր առ հասարակ, եւ այլն… Կարողութեամբն Աստուծոյ Հօր, իմաստութեամբ Որդւոյն Միածնի, ՚ի ձեռն Հոգւոյն Սրբոյ` առաքեմք զողջոյն սիրոյ ՚ի մէնջ, եւ օրհնութիւն առաքելական ՚ի յաստուածընկալ Սուրբ Նշանէս վանքոյ , եւ ՚ի շնորհաբաշխ աջոյս մերոյ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի, եւ յերկնահանգէտ սուրբ Աթոռոյս առաքելական. որոց ամենայնի արագահաս սքանչելագործ կարող զօրութեամբն եւ օրհնութեամբն պահպանեալ փրկեսջիք յամենայն վտանգից հոգւոյ եւ մարմնոյ. եւ այլն »: Եւ խոստանայ ՚ի թղթիւն անդ հանապազորդել զօրհնութիւն իւր ՚ի նոսա, եթէ հաստատուն կացցեն ՚ի հպատակութեան իւրեանց:
       Զսոյն գրեաց Յակոբ կաթուղիկոս եւ յայլ տեղիս, եւ փութայր անյապաղ ՚ի գլուխ տանիլ զելս իրաց. բայց ոչ յաջողեցաւ. զի յետ սակաւ աւուրց ոմանք յեկեղեցականաց եւ յաշխարհականաց` եւս եւ ոմանք ՚ի միաբանից Ստաթեւու եւ Մեծոբայ պաշտպան լեալ ՚ի կողմն Աղթամարայ` նստուցին անդրէն զկաթուղիկոս տեղւոյն յայն Աթոռ ՚ի ձեռն իշխանութեան այլազգեաց. եւ վարեցին ՚ի սահմանաց անտի զայնոսիկ` որք գումարեալ էին ընդդէմ Աղթամարայ. եւ Գրիգոր դարձ արարեալ յԱրարատ` մեռաւ ՚ի նմին տարւոջ. գնաց ընդ նմա եւ Յովհաննէս Մեծոբեցի, եւ նա եւս մեռաւ անդ ՚ի նոյն աւուրս: Նոյնպէս եւ Յակոբ կաթուղիկոս Սսոյ զկնի փոքր ժամանակի վճարեցաւ ՚ի կենաց. զի ոմանք ՚ի միաբանից հայրապետանոցին` որք չէին հաճեալ ընդ նա, դեղ մահու արբուցեալ` լուծին զնա ՚ի կենաց, յետ կալոյ նորա յիշխանութեանն ամս Բ:
       Յանկանիլ ապա շփոթութեան վասն ընտրութեան կաթուղիկոսի` զօրացաւ Գրիգոր վարդապետ ոմն, որ կոչեցաւն Խանձողատ, եւ կալաւ զԱթոռն Սսոյ: Զսա եւս կամեցան դաւաճանել ոմանք. այլ զգացեալ նորա զխորհուրդ կամաց նոցա` նկուն արար զնոսա ՚ի ձեռն այլազգի ամիրային Կիւլիկեցւոց. եւ էր յայսմ ժամանակի հանապազօրեայ աղմուկ յԱթոռն յայն Սսոյ. մինչեւ յարեան ՚ի վերայ նորա Սսեցիք` յետ կալոյ նորա յիշխանութեան ամս Է. եւ աքսորեցին զնա ՚ի բերդ մի ամուր. ուր եւ մեռաւ իսկ. այլ ասի ՚ի գաւազանագիրս ինչ, թէ նաեւ հոգւով սպանին զնա. գուցէ պատճառ լինելով վտանգելոյ ՚ի հաւատս:
       Իրազեկ լեալ այսպիսի վիճակի Աթոռոյն Սսոյ եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք Մեծին Հայոց` սուգ առեալ ցաւագին սրտիւ լային, եւ ոչ կարէին դարման ինչ մատուցանել. զի պաշարեալ էին յանհնարին տառապանս նեղութեանց յերեսաց հարուածոց թշնամեաց: Այլ ոմանք յերեւելեաց նոցա խորհուրդ արարեալ արձակեցին արս առ Պօղոս վարդապետ առաջնորդ Երուսաղէմի` որ էր ծննդեամբ յԱրարատայ կամ յԱրատայ, գնալ ՚ի Սիս. եւ առնել խաղաղութիւն. եւ նա եկեալ խրատեաց զմիաբանս հայրապետանոցին` սիրով կալ առ միմեանս. եւ ընտրել զայր ոք իմաստուն յԱթոռ կաթուղիկոսութեան: Յայնժամ ՚ի մի եկեալ ոմանց յեպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց` եդին կաթուղիկոս զնա ինքն զՊօղոս. եւ նա ձեռն արկեալ կարգաւորեաց փոքր մի զԱթոռն զայն, որ խրթնացեալ էր յոյժ ՚ի բարեզարդութենէ` ՚ի պատճառս ամայութեան աշխարհին Կիւլիկեցւոց. եւ ՚ի սակս տեղակալելոյ Անոպայից ոմանց:
       գ. Իսկ Յուսուփ մեծ ամիրայ, որ իշխեաց ՚ի Դավրէժ` դարձաւ ՚ի ժամանակի աստ ՚ի Հայաստան, եւ տիրեաց բազում տեղեաց: Եւ ՚ի դիմել նորա յԵկեղեաց գաւառ` անձնատուր եղեւ նմա Փիրօմար ամիրայն Եզնկայու: Գնացեալ անտի Յուսփայ ՚ի Միջագէտս` էառ զմերտին եւ զայլ բազում քաղաքս. եւ եկեալ ՚ի վերայ Ամդայ եւ Արզնոյ` պաշարեաց զնոսա, եւ մերձ էր յառնուլ. այլ Փիրօմար ՚ի մէջ մտեալ` արար հաշտութիւն ընդ նա եւ ընդ ամիրայն Ամդայ եւ Արզնոյ, որ կոչիւր Օթման կամ Օսման ախ Ղօյունլու:
       Այլ մինչդեռ ՚ի Միջագէտս էր Յուսուփ` եկն ամիրայն Բաղտատայ Ահմէտ խան ՚ի վերայ Դավրէժու, եւ էառ զայն: Իբրեւ ազդ եղեւ Յուսփայ` փութացաւ եւ եկն յանկարծակի ՚ի վերայ նորա. եւ ըմբռնեալ զնա եւ զորդիս նորա` խեղդամահ արար զնոսա. եւ առեալ վերստին զԴավրէժ` տիրեաց բովանդակ Ատրպատականի մինչեւ ՚ի Պարսս: Խաղաց ապա սաստկութեամբ յԱսորեստան, եւ էառ զԲաղտատ. եւ եդ անդ իշխան բաբելացւոց զորդի իւր Սքանտար կամ Իսկէնտէր անուն. եւ եբարձ իսպառ զիշխանութիւն խանից` որ սկսեալն էր ՚ի Հուլաւայ թոռանէ Ճինկիզ խանին: Զայս դնեն ոմանք մի եւ երկու ամաւ յառաջ. այսինքն յամի Տեառն 1410:
       Դարձ արարեալ Յուսփայ ՚ի Հայս` եկն եւ բնակեցաւ ՚ի Վաղարշակերտ ՚ի Բագրեւանդ գաւառի, այն է Ալաշկերտ: ՚Ի մնալ նորա անդ ամ մի` պարսիկք ոմանք որք պանդխտութեամբ բնակեալ էին յԱխլցխա քաղաք` ընդ իշխանութեամբ Վրաց յաշխարհին Տայոց` գրգռեալ եւ կռուեալ ընդ հայս եւ ընդ վիրս` որք էին անդ, թշնամացան ընդ նոսա. եւ ժամ դիպուկ գտեալ մեկնեցան գաղտ ՚ի քաղաքէ անտի. եւ եկեալ առ Յուսուփ ամիրայ` հրապոյր դառնութեան մատուցին նմա` դիմել յաշխարհն Տայոց, եւ եղեն նմա առաջնորդ. եւ ածեալ մինչեւ յԱխլցխա` մատնեցին նենգութեամբ զքաղաքն ՚ի ձեռս նորա:
       Իսկ թէ զի'նչ գործ գործեցին յայնժամ զօրք նորա ՚ի քաղաքի անդ եւ շուրջ յաւանսն` դառն իմն գրէ Մեծոբեցին` ականատես գոլով վտանգելոցն: *«Քանզի ասէ որպէս զկատաղի եւ անողորմ գազան յարձակեալ եւ սուր եդեալ ՚ի վերայ նոցա` իբր զգառն անմեղ զենուին ՚ի վեր քան զհամար եւ զթիւ մտաց մարդկան, եւ զամենայնն գերի առեալ` զկին եւ զտղայ. գերութեամբ լցին զաշխարհն հայկազեան սեռի. եւ զամենայն քրիստոնեայս ազգիս ողորմելի արարին` զկարգաւոր եւ զաշխարհական. եւ զհոգւոյ եւ զմարմնոյ ստացուածս ՚ի գին գերւոյ ետուն: Եւ էր որ գողութեամբ, եւ էր որ փախստեամբ ազատ առնէր զքրիստոնեայս. եւ էր որ գազանակուր լինէին: Եւ ո՞վ կարէ պատմել եւ կամ ընդ գրով արկանել զաղէտ տարակուսանացն, եւ զկսկիծ լալոյ եւ ողբոյ հարցն եւ մարցն, որդւոց եւ դստերաց: Եւ եւս առաւել տեսանօղքն ոչ կարէին ժուժկալել: Կանայք զզարդարանս իւրեանց կողոպտէին, արք զանասունս, քահանայք եւ կրօնաւորք զաղքատութիւնս իւրեանց` յազատութիւն գերելոց. նաեւ ո'ւմ ոչխարիկ եւ ո'ւմ տավարիկ կային` տային ՚ի գերիսն եւ գնէին: Եւ տեսեալ անօրինացն զյօժարութիւն նոցին` զամէն գերին հանեցին ՚ի տասն հազար, եւ ՚ի քսան հազար. մինչ զի վասն քահանայի միոջ յԱրճէշ եւ յԱրծկէ երեսուն հազար դեկան ետուն եւ գնեցին:
       Իսկ Յուսուփ թողեալ վերակացու աշխարհին Հայոց զորդի իւր զԵզիտ` դիմեաց վերստին ՚ի կողմանս Ասորւոց ՚ի վասն Դամասկոսի. եւ ՚ի պարտութիւն մատնեալ` դարձաւ կորիգլուխ յետս, եւ եգիտ զորդի իւր զԵզիտ մեռեալ: Իբրեւ ետես ամիրայն Ամդայ Օթման` թէ պարտեցաւ Յուսուփ, ապստամբեցաւ ՚ի նմանէ. եւ եկեալ յեկեղեաց գաւառ` էառ զԵզնկա, եւ սպան զՓիրօմարն. եւ տիրեաց մինչեւ ՚ի Պոնտոս. եւ դարձ արարեալ ՚ի Միջագետս` տիրեաց բազում քաղաքաց. էառ եւ զՄերտին, եւ եդ անդ կուսակալ զորդի իւր զՀամզա. եւ ինքն դարձաւ ՚ի յԱմիդ:
       Դառնացեալ ընդ այս Յուսփայ` գումարեաց անթիւ զօրս. եւ պատրաստեցաւ խաղալ յԱսորիս: Այլ մինչչեւ ելեալ էր ՚ի ճանապարհ` լուր էառ թէ գայ ՚ի վերայ իւր Շահռուհ որդի Լանկթամուրայ` մեծ խանն Խորասանայ, եւ հասեալ իսկ է ՚ի Սուլտանիէ: Զայն իբրեւ գիտաց Յուսուփ` առեալ զպատրաստական զօրս իւր` ել ընդդէմ նորա, եւ ճակատեցաւ յանդիման բանակի նորուն. եւ յորժամ մերձ էր սկիզբն լինելոյ պատերազմին` ըմբռնեալ Յուսփայ` ՚ի հիւանդութիւն մեռաւ : Զահի հարեալ զօրաց նորա` թողին անդէն զամենայն ինչ իւրեանց, եւս եւ զդի Յուսփայ անթաղ, եւ աճապարեալ փախեան գիշերայն. եւ հասեալ յաշխարհն Վասպուրական` սփռեցան ՚ի գիւղս եւ ՚ի վանորայս, եւ բռնացան ՚ի վերայ Հայոց ` մանաւանդ կրօնաւորաց. եւ կողոպտեալ զնոսա ՚ի ստացուածոց իւրեանց` չօքան ՚ի Տուրուբերան աշխարհ, եւ յայլ տեղիս:
       Իսկ միւս որդի Յուսփայ Ասպահան գիտացեալ թէ հասանեն ՚ի վերայ զօրք Շահռուհայ, փութացոյց զհայս մեկնիլ ՚ի սահմանաց անտի. եւ տարեալ ամրացոյց զնոսա յանքոյթ տեղիս երկրին Ռշտունեաց. եւ վաղվաղակի ազդ արար եղբօր իւրում Սկանտարայ` որ նստէր ՚ի Բաղտատ: Իսկ Շահռուհ իբրեւ ետես զփախուստ զօրացն Յուսփայ` արձակեաց զմասն ինչ յիւրոց անտի զօրաց զկնի նոցա. եւ ինքն եկեալ բանակեցաւ ՚ի կողմանս Հերայ եւ զԱրուանդայ:
       Իբրեւ ազդ եղեւ Սքանտարայ մահ հօր իւրոյ` եւ արշաւանք Շահռուհայ, անդէն վաղվաղակի եդ ՚ի Բաղտատ զմիւս եղբայր իւր Շահմահմուտ, եւ եկն ճեպով ՚ի Բագրեւանդ գաւառ. եւ ժողովեալ զցրուեալ զօրս հօր իւրոյ, եւ կոչեալ առ ինքն զքաջս Հիզանայ` պատրաստեցաւ դիմել ՚ի վերայ Շահռուհայ: Այլ Շահռուհ աճապարեալ եկն ՚ի Բերկրի եւ ՚ի յԱրճէշ, եւ ետ փոս հատանել շուրջանակի, զմին ընդ Արճէշ, եւ զմին ընդ տեղին կոչեցեալ հիւսապսակ` մինչեւ ՚ի լեառն Աղու, այն է Ալա տաղի: Եւ ՚ի միւսում աւուր անցեալ յԱպահունեաց գաւառ անդ եւս փոս եհատ ՚ի տեղին կոչեցեալ նախագահ. եւ դիմեալ եհաս ՚ի Վաղարշակերտ ՚ի դաշտն Բագրեւանդայ, ուր էր բանակն Սքանտարայ:
       Եւ ՚ի ճակատիլ երկուց կողմանց յանդիման միմեանց` եւ ՚ի գոչել նոցա եւ ՚ի դիմել յիրեարս, նա ինքն Սքանտար մտեալ առանձինն ՚ի բանակ Շահռուհայ` եցոյց զզօրութիւն բազկի իւրոյ. եհար զամենայն ընդդիմակացս` որպէս որ հնձիցէ զխոտ ՚ի դաշտի. եւ զերամակս փղացն մաշեալ` էանց ընդ յետին մասն զօրաց. եւ հասեալ ՚ի վրան կանանցն Շահռուհայ` յափշտակեաց զմի ՚ի հարճից նորա. եւ եկն ՚ի վրանս իւր. եւ եդեալ անդ զկինն` դարձաւ խառնեցաւ վերստին ՚ի զօրս Շահռուհայ:
       Զահի հարաւ Շահռուհ, եւ համարեցաւ թէ սգի իցէ Սքանտար, եւ սկսաւ աղաղակել. հրաման ետ ապա յառաջ մղել զուղտս եւ զայլ գրաստս: Յայնժամ եւ մոգք եւ կախարդք` որք կային ընդ նմա ձգեալ թուղթս ՚ի վեր յերկինս` ձայն ետուն զօրացն, եւ սկսան աղաղակել. աղաղակեցին եւ զօրքն ընդ նոսա առ հասարակ, եւ սաստկացուցեալ զմարտն` հարին զզօրս Սքանտարայ ՚ի հարուածս մեծամեծս յոյժ, մինչեւ մազապուրծ զերծաւ նա ինքն Սքանտար քանի մի զօրօք, եւ փախուցեալ անկաւ սակաւ արամբք ՚ի Մերտին, սոյնպէս եւ եղբայր նորա Ասպահան զերծեալ անկաւ ՚ի Մուսուլ: Իսկ Շահռուհ ժողովեալ զառ եւ զաւար անկելոցն` դարձաւ յաշխարհ իւր ՚ի Խորասան:
       դ. ՚Ի մեկնիլ Շահռուհայ յաշխարհէն Հայոց` փութացաւ եղբայրն Սքանտարայ Ասպահան տիրել ինքնին ՚ի վերայ Հայաստանու եւ Ատրպատականի. դարձաւ ՚ի Մուսլայ ՚ի Բաղէշ. եւ անտի գնաց սակաւ զօրօք ՚ի Դավրէժ. եւ նստաւ անդ: Իսկ Սքանտար գնացեալ ՚ի Բաղտատ ուր է եդեալ էր զմիւս եղբայր իւր զՇահմահմուտ նստաւ անդ զաւուրս ինչ, եւ դարձաւ ՚ի Հայս, եւ դիմեալ զօրօք ՚ի Դավրէժ` վանեաց անտի զԱսպահան զեղբայր իւր. եւ ինքն տիրեաց աշխարհին. եւ կոչեցաւ Շահարմէն, այսինքն թագաւոր Հայաստանի:
       Այլ Ասպահան եղբայր նորա դիմեալ ՚ի Բասեն` էառ զամուրն Աւնկայ եւ կացեալ անդ աւուրս քանի մի` գնաց ՚ի Բաղտատ առ եղբայր իւր Շահմահմուտ. եւ եկաց առ նմա զժամանակ ինչ: Եւ ապա միաբանեալ ընդ իւր զբազումս ` հալածեաց զՇահմահմուտ, եւ էառ զԲաղտատ եւ զաշխարհն Բաբելացւոց. իսկ Շահմահմուտ փախուցեալ անկաւ առ Շահռուհ, եւ սպանաւ ՚ի նմանէ: Այլ Ասպահան ապականեաց զաշխարհն Բաբելացւոց եւ Միջագետաց. ուր էառ եւ զՄուսուլ, զՃիզիրէ, զԹկլաթ. եւ զայլ քաղաքս: Եւ ՚ի խաղալ նորա ՚ի վերայ Մերտինու` ել ընդդէմ նորա իշխան քաղաքին Համզա ամիրայն որդի Օթմանայ, եւ վանեաց զնա ՚ի սահմանաց իւրոց:
       Իսկ Սքանտար գնացեալ ՚ի վերայ բերդին` որ կոչիւր Աղուանից` էառ զայն. եւ սպան ՚ի Հայոց զոգիս երկերիւր տասն: Եկն ապա ՚ի վերայ Խլաթայ` ուր նստէր փեսայ իւր Շամշատին տէրն Բաղեշու. եւ կոչեալ զնա առ ինքն, տո'ւր ինձ ասէ զբերդդ. եւ նորա խոստումն տուեալ` եկն հանդէպ բերդին, եւ ելոյծ անդ զգօտի իւր` եւ միւսանգամ կապեաց զայն պնդագոյնս ընդ մէջ, եւ ՚ի վայր ընկէց զվարշամակն` որ կայր ՚ի գլուխ իւր. նշան կամելով տալ բնակչաց բերդին, թէ պնդեսջի'ք զմէջս ձեր , եւ եթէ զգլուխ իմ եւս առնուցուն` մի ' տայք զբերդդ: Զայս տեսեալ Սքանտարայ եւ իմացեալ զմիտս նորա` առ ժամայն ետ հատանել զգլուխ նորա: Եւ ապա եկեալ ՚ի Ռշտունիս` կալաւ զամիրայն Ոստանայ զԱհմատ որդի ամիր Էղդինայ, եւ էարկ զնա ՚ի շղթայս. եւ եկեալ ՚ի Տոսբ գաւառ` պաշարեաց զՎան ամիսս չորս, եւ ապականեաց զամենայն շրջակայ վայրս, եւ տագնապեաց զքաղաքացիսն. անկաւ եւ սով սաստիկ ՚ի քաղաքի, յորմէ մեռան բազում ոգիք ` մանաւանդ հայք. զի այլազգիք որք էին ՚ի քաղաքին` մտեալ ՚ի տունս նոցա յափշտակէին զկերակուրս ՚ի բերանոց նոցին: Իբրեւ ետես Սքանտար` թէ ոչ կարէ առնուլ զՎան` դարձաւ ՚ի Դավրէժ:
       Գնաց ապա ՚ի միւսում ամի յԵրնջակ ` յաշխարհն Սիւնեաց. եւ անդ սպան զԱհմատ ամիրայն Ոստանայ` զոր ունէր ՚ի շղթայս. եւ կողոպտեալ զգիւղս Հայոց յաշխարհին Սիւնեաց եւ Արարատայ` դարձաւ բազում աւարաւ ՚ի Դավրէժ: *«Եւ աշխարհն Հայոց առհասարակ յերկիւղ եւ ՚ի կասկածանս կայր (ասէ Մեծոբեցին ). եւ նստեալ էր ազգս Հայոց ՚ի լաց եւ ՚ի սուգ »: Այլ ՚ի գալ ամին միւսոյ` եկն Սքանտար միւսանգամ վերայ Վանայ եւ պաշարեալ երկար. յորմէ նեղեալ յոյժ Ասիդ ամիրայն որդի Էզդինայ` երդումն էառ ՚ի նմանէ , եւ ետ ՚ի նա զքաղաքն. եւ առեալ զկահ եւ զկարասի իւր` չոգաւ ՚ի Ջուլամերկ: Իսկ Սքանտար առեալ զՎան` եդ ՚ի նմա զորդի իւր Արալի անուն. եւ դիմեալ վերստին ՚ի Ռշտունիս` կալաւ զհօրեղբայրն մելիքայ զՊահադին եւ սպան զնա. եւ յաւարի էառ զաշխարհն. յափշտակեաց եւ զկղզին Աղթամարայ եւ զայլ բազում տեղիս:
       Իսկ հայք բնակեալք յայնոսիկ կողմանս, նոյնպէս եւ որք բնակէին յԱրարատ եւ ՚ի Սիւնիս` յառաջագոյն աճապարեալ ելին յանմատոյց տեղիս. եւ ապաւինեցան ՚ի լերինս եւ ՚ի ձորս, որպէս առնէին եւ յայլ նուագս. բայց յայս նուագ թշուառութեան պատահեցան. զի պակասեալ ՚ի կերակրոց` սովալլուկ մեռանէին: *«Եւ ոչ կարեմ ընդ թիւ արկանել զմեռեալսն ՚ի սովոյ (ասէ Մեծոբեցին ), եւ զողբումն նոցա եւ զլաց եւ զաղաղակ. եւ առաւել զկորուստ ազգիս մերոյ` որ եղեւ ՚ի բռնաւորէն Սքանտարայ»:
       Յետ այսորիկ գնացեալ Սքանտարայ` պաշարեաց զՈրմի քաղաք, որոյ բնակիչք ընդ կիսոյն` եւ առաւել եւս հայք էին: Առեալ նորա զքաղաքն ` կոտորեաց ՚ի նմա զեօթն հարիւր ոգիս ՚ի թուրքաց: Այլ ՚ի Հայոց ապրեցոյց միայն զմանկունս եւ զաղջկունս. եւ զմնացեալսն առ հասարակ ՚ի սուր եհան. եւ ոչ եթող անդ հայ եւ ոչ մի: Այլ ՚ի դիմել Սքանտարայ ՚ի վերայ Որմեայ` եկն ՚ի վերայ քաղաքին Արծկէոյ ամիրայն Բաղիշոյ Սաւալան եղբայրն Շամշատինայ. եւ առեալ զքաղաքն` սրախողխող արար զբազումս ՚ի Հայոց, որք էին անդ. եւ զօրք նորա դիմեալ յանապատն Ցիպնայ` նահատակեցին զվանահայր ուխտի սրբոյն Ստեփաննոսի զԳրիգոր Խլաթեցի. զորմէ գրեցաք ՚ի նախընթաց գլուխդ. երես 451:
       Իսկ Սքանտար յետ առնլոյ զորմի` դիմեաց ՚ի Սուլտանիէ. եւ ամիսս չորս պաշարեալ` էառ զայն. եւ սուր եդեալ ՚ի վերայ զօրաց քաղաքին` կոտորեաց զնոսա. կալաւ եւ զիշխան քաղաքին` որ կոչիւր Էլիաս որդի Խոչու` ազգական Շահռուհայ որդւոյ Լանկթամուրայ. եւ կապեալ զնա ՚ի շղթայս` եդ յամրոցի միում: Իբրեւ լուաւ զայն Շահռուհ խան` եկն անհամար բազմութեամբ ՚ի վերայ Սքանտարայ. եւ նա փախուցեալ յերեսաց խանին` գնաց ՚ի Դավրէժ. եւ յորժամ մերձ եղեւ խանն ՚ի Սալամաստ, ել ընդդէմ նորա Սքանտար. եւ իբրեւ եհաս ժամ մարտի` փախեաւ նա գաղտ. եւ խանն դիմեալ ՚ի վերայ զօրաց նորա` եհար զնոսա. եւ անկեալ ՚ի վերայ գիւղից` գերեաց զորս եգիտ. եւ զի ձմեռն էր, դարձաւ ՚ի խարապաղ կամ ՚ի Ղարաբաղ ձմերել անդ:
       Այլ որք ցրուեցան ՚ի զօրայն Սքանտարայ` հասին յերկիրն Վանայ. եւ ասպատակութեամբ մտեալ ՚ի գիւղս եւ ՚ի վանորայս` շուրջ ընդ ամենայն եղերս ծովուն Վանայ` կողոպտեցին զամենայն. եւ որպէս գրէ Մեծոբեցին, *«ոչ թողին` ոչ հաց ուտելոյ եւ ոչ խոտ ճարակելոյ: Ուր եւ չէր հնար ումեք ապաստանիլ ՚ի լերինս` զի ձմեռն անհնարին պաշարեալ էր: Գնացին ոմանք ՚ի լիմն կղզի Աղթամարայ, ընդ որս եւ Թովմա Մեծոբեցի. եւ մինչդեռ յահի մեծի ըմբռնեալ կային անդէն` Հաճիպէկ իշխան Ամիկ քաղաքի, որ իբր ՚ի հանդիպոյ էր կղզւոյն` իմացեալ թէ բազումք ժողովեալ են յայն կղզի` եմուտ ՚ի նաւ զօրօք իւրովք, եւ եկն անդ. եւ կալեալ զամենայն Հայս` պահանջէր դրամս յոլովս եւ որպէս ասէ Մեծոբեցին` յերեկոյի ժամէ մինչեւ ՚ի լոյս բրածեծ առնելով քառասուն հազար դահեկան էառ եւ մեկնեցաւ:
       Իսկ Սքանտար գնացեալ յաշխարհն Սիւնեաց` արշաւէր աստ եւ անդ, եւ ասպատակէր յամենայն տեղիս. եւ անտի եկեալ յԱրարատ եւ յայլ տեղիս` զնոյն գործէր անդադար: Եւ յորժամ տարակուսեալ կային բնակիչք աշխարհին, եւ ողբս առեալ լային ՚ի վերայ թշուառութեան իւրեանց, եհաս բօթալից լուր` եթէ եկն Օթման ամիրայն Ամդայ ՚ի Հայս: Զայն լուեալ Սքանտարայ` ժողովեաց զցրուեալ զօրս իւր, եւ հասեալ ՚ի վերայ Օթմանայ` վանեաց զնա ՚ի սահմանաց անտի : Եւ այս ՚ի խնամոցն Աստուծոյ եղեւ. զի այսու առթիւ հեռացան առ ժամանակ մի ՚ի գիւղից եւ ՚ի քաղաքաց գազանացեալ զօրքն Սքանտարայ, որք նեղէին զքրիստոնեայս քան զոր առնէին այլ թշնամիք:
       Յետ հեռացուցանելոյ Սքանտարայ զՕթման յաշխարհէ անտի` եկն ՚ի վերայ Արծկէոյ, եւ պաշարեալ պահէր զքաղաքն. իսկ բնակիչք քաղաքին` հայք եւ այլազգիք քաջալերեալ զմիմեանս` սկսան պատերազմիլ ընդ նմա ՚ի վերուստ եւ կոտորեցին զբազումս ՚ի զօրաց նորա. եւ տապաստ արկին զմարմինս նոցա առ պարսպօքն : Եւ մինչդեռ պաշարեալ էր Սքանտար զԱրծկէ քաղաք. եկն եհաս ՚ի վերայ նորա քսան հազարաւ որդի Շահռուհայ Ջոնկա անուն: Զայն լուեալ զօրացն Սքանտարայ` ահաբէկ եղեն, եւ ստիպեցին զնա փախչիլ: Իսկ նա ընտրեալ ՚ի նոցանէ հազար այր` ել ընդդէմ Ջոնկայի. եւ յանդիման կացեալ բանակի նորա` ահեղ իմն երեւեցոյց զինքն. մինչեւ ոչ համարձակիլ այնչափ բազմութեան զօրաց Ջոնկայի յարձակիլ ՚ի վերայ նորա: Բայց մի ոմն ՚ի նոցանէ այր հզօր արշաւեալ երիվարաւ ընդդէմ ճակատու Սքանտարայ` գրգռէր զնա ՚ի մարտ. իսկ Սքանտար յանկարծակի յարձակեալ ՚ի վերայ առն եհար եւ յերկուս ճեղքեաց զնա մինչեւ ՚ի մէջսն, եւ եկն ՚ի բանակ իւր: Զայս տեսեալ Ջոնկայի` ոչ իշխեաց ՚ի դիմի հարկանիլ նմա, այլ խոյս տուեալ` դարձաւ ընդ կրունկն: Իսկ Սքանտար եկեալ ՚ի Դավրէժ, եւ անտի յՈրմի, գնաց ապա ՚ի կողմանս Վանայ:
       Եւ քանզի ՚ի հասանել գուժի գալստեան Ջոնկայի` հայք այնց գաւառաց ապաստանեալ էին ՚ի լերինս եւ ՚ի խորս ձորոց, զօրք Սքանտարայ արշաւեալ երիվարաւ աստ եւ անդ ՚ի լերինս եւ ՚ի ձորս` ըմբռնէին զնոսա` որպէս զարծուիս` որք որսան զթռչունս. եւ ո'ւր ուրեք տեսանէին այրս եւ խորշս ինչ, գոչէին ՚ի ներքս. եւ ՚ի ձայնէ արձագանգացն իմացեալ թէ կան ՚ի ներքս թաքուցեալք` սպասէին անդէն. եւ հնարիւք ձգէին զնոսա արտաքս: Եւ այսու օրինակաւ կալեալ զբազումս` բազմադիմի չարիս գործէին ընդ նոսա. որպէս գրէ Թովմա Մեծոբեցի ականատես գոլով. *«զմեծամեծսն ասէ սպանանէին . զայլս ոմանս բռնի թլփատէին, եւ ՚ի հաւատոցն բեկանէին. զկին յառնէ յափշտակէին, եւ զորդի ՚ի հօրէ հանէին, եւ զդուստր ՚ի մօրէ կորզէին, եւ գերի առեալ տանէին. մայրն առ որդին գոչէր, վա'յ աւուրն` յորում ծնայ զքեզ. եւ որդի առ մայր, վա'յ ինձ եւ եղուկ, մայր իմ, եւ այլն… Եւ այս կսկիծ դառնութեան անճառելի իմն է ասէ, եւ ընդ գրով արկանել անկարելի»:
       Յորժամ զօրք Սքանտարայ զայսպիսի աղէտս դառնութեան գործէին, մեկնակազէնքն Շահռուհայ` գտեալ իւրեանց առաջնորդ զայր ոմն ՚ի մարաց Սեւդին անուն յազգէ Էզդին ամիրային` իջին յանկարծակի ՚ի Տոսբ գաւառ առ սահմանօք Վարագայ, եւ յափշտակեալ զբազումս` ՚ի գերութիւն վարեցին. զորոց զթիւսն ոչ կարացի իմանալ ասէ Մեծոբեցին : Իսկ զորս մարթացայ ասէ ստուգել` էին սոքա. երեք սարկաւագ յուխտէն Մեծոբայ. քսանեւեօթն ծանօթ անձինք ՚ի գեղջէն Աղու` որ մօտ է յԱլա տաղին. եւ այլ տասն բարեպաշտ անձինք ՚ի գեղջէ Մաջառուաց. թո'ղ զբազմութիւն այլոց ազգաց, զորս առեալ տարան ՚ի Խորասան: Եւ այս եղեւ ասէ յաւուր Պենտեկոստէին:
       Իսկ ՚ի հասանել աւուրց Սրբոյ Խաչին` եկն Սքանտար ՚ի վերայ քաղաքին Արծկէոյ, որոյ բնակիչք ՚ի նախընթաց ամի ընդդէմ դարձեալ էին նմա: Եւ մինչչեւ էր մարտ եդեալ նորա ընդ քաղաքին` երեւելիք ոմանք ՚ի Հայոց ժողովեցան ՚ի մի. այսինքն են Մուրատշայ տանուտէր, եւ Յովհաննէս իշխանաւոր, եւ Գորգի մելիք` տէրն Աղու գեղջ` եղբայր Մեծոբեցւոյն, եւ այլք. եւ խորհուրդ արարեալ ՚ի միասին` իջին գաղտ ՚ի գիշերի ընդ պարիսպն, եւ գնացին առ Սքանտար պատարագօք. եւ անկեալ առ ոտս նորա` աղաչէին` մի ' յիշել զառաջին ստամբակութիւն իւրեանց` զոր արարին` ընդդէմ դառնալով նմա, եւ խաղաղացուցեալ զբարկութիւն ոգւոյ նորին` հաճեցուցին զնա: Եւ Սքանտար առեալ զքաղաքն առաջնորդութեամբ նոցա` բնաւ չարար ումեք վնաս ինչ. այլ միայն կալեալ զիշխան քաղաքին զՍալդին սպան, ընդ նմին եւ զօրէնսուսոյց դատաւոր նորա:
       ե. Այլ ՚ի յաճախել բազում վրդովմանց եւ հարուածոց յաշխարհին Հայոց` ոչ եղեւ վար եւ ոչ հունձ. եւ վասն այսորիկ եկն եհաս սով անհնարին, եւ պակասեցաւ կերակուր մարդկան. որոց ստիպեալ ՚ի քաղցէ, զոր միանգամ գտինն` կերան, զշունս, զկատուս, զմկունս, զձի, եւ զջորի, զէշ եւ զայլ անասունս. եւս եւ զգէշս նոցա` եթէ գտանէին: Եւ իբրեւ սպառեցաւ ամենայն, սկսան ոմանք ուտել զուստերս եւ զդստերս իւրեանց. եւ ապա զմիմեանս եւս: ՚Ի Դավրէժ կերան մարդիկ աւելի քան զհազար ոգիս. եւ բազմաց չգտեալ ինչ յուտել` մեռան. եւ լցաւ երկիր դիակամբ մարդկան: Առեալ գազանաց զհոտ դիականց` յարձակեցան ՚ի քաղաքս եւ ՚ի գիւղս, եւ լափեցին զդիակունսն. եւ ՚ի սովորիլ նոցա ՚ի նոյն` յափշտակէին եւ զմարդիկ կենդանւոյն, զմանկունս ՚ի գրկաց մարցն, եւ զաղքատս անյարկս ՚ի փողոցաց, եւ տարեալ ուտէին: Եւ ՚ի փախչիլ բազմաց ՚ի կողմանց Հայոց. յաշխարհն Վրաց` ձմեռնային ժամանակի դիպեալ ` կէսք ՚ի նոցանէ սառեցան ՚ի ճանապարհի եւ մեռան: Իսկ ոմանք անկեալ ՚ի քաղաքս` յորս տիրէին այլազգիք` ՚ի Մուշ, ՚ի Սասուն, եւ ՚ի Բաղէշ, վաճառեցին զհաւատս իւրեանց վասն սակաւ ինչ կերակրոյ. եւ եղեն սոքա աւելի քան զհինգ հարիւր:
       Յայսպիսի աղետալի աւուրս սովու եւ նեղութեանց աշխարհին Հայոց, եւ ՚ի յաղքատանալ եկեղեցեաց` ՚ի յասպատակութեանց եւ ՚ի հարկապահանջութեանց` բազումք ելեալ անտի մեկնեցան յայլ թագաւորութիւնս, ընդ որս եւ քահանայք ոչ սակաւք. ուստի եւ ուրեք ուրեք ՚ի գիւղս եւ յաւանս, նաեւ ՚ի քաղաքս իսկ` պակասեցան քահանայք, եւ ժողովուրդք կային տառապեալ: Ուր պատմէ Թովմա Մեծոբեցի` թէ անարժան քահանայ ոմն` Ստեփան անուն` եկեալ ՚ի կողմանց Ամկոյ յԱրճէշ քաղաք , եւ տեսեալ` թէ առանց առաջնորդի է քաղաքն, էառ իւր կին ՚ի քաղաքացւոց. եւ ձեռնտուութեամբ այլազգեաց կարգեցաւ առաջնորդ. եւ ծնաւ ուստերս եւ դստերս: Ընդ որ չկարացեալ հանդուրժել ժողովրդեանն, բանս եդին ընդ իշխանաւորի ումեմն ՚ի Հայոց որոյ անուն էր Մուսեֆիր. եւ ձեռամբ նորա մատնեցին զքահանայն ամիրային Արծկէոյ. եւ նա հատեալ զգլուխ նորա` ետ կախել ընդ պարիսպն. սոյնպէս եւ որդիք նորա յանարժան գործս լինելով` կորեան չարաչար:
       Պատմէ Մխիթար Ապարանցի` թէ փոքր մի յառաջ` նաեւ կին ոմն ձեւացուցեալ զինքն սարկաւագ` գնաց յԱղթամար ձեռնադրիլ քահանայ. այլ իբրեւ ՚ի վեր ել բանն փախեաւ եւ գնաց այլուր, եւ կախարդանօք պատրեաց զբազումս. եւ ապա միաբանեալ ընդ իւր զայլ կանայս` ժողովեալ ինչս, եւ էարկ խռովութիւն ՚ի ժողովրդեան. այլ յետոյ ՚ի զղջումն եկեալ ապաշխարեաց եւ առանձնացաւ ՚ի տեղի ուրեք: