Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Ջահանշահ մեծ ամիրայն Դավրեժու` զոր յիշեցաք վերագոյնդ, յետ տիրելոյ բովանդակ թագաւորութեան Պարսից եւ Խորասանու` մեռաւ ՚ի խռովութիւնս պատերազմաց յամի Տեառն իբր 1465. եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Հասան Ալի` մարզպան Հայոց, որ երբեմն նստէր ՚ի Նախջուան: Իսկ ամիրայն Միջագետաց` որ կոչիւր Ուզուն Հասան` որդի Ջհանգիրայ, այր խրոխտ եւ ահարկու` գլուխ ամբարձեալ` գրգռեաց մարտ սաստիկ, եւ սպան զՀասան Ալի. ապա առեալ զԴավրէժ` տիրեաց ՚ի վերայ Ատրապատականի, եւ յինքն ձգեաց զամենայն իշխանութիւն Պարսից. եւ այսպէս փոխադրեցաւ տէրութիւն ցեղին Ջահանշահեանց Ղարաղօյունլու կոչեցելոց` ՚ի ձեռս Ուզուն Հասանայ, որ էր ՚ի ծննդոց Ախղօյունլու անուանելոց. եւ կոչեցաւ արքայ Պարսից եւ Ասիոյ: Սա ինքն Ուզուն Հասան` ընդ որում գրի ՚ի պատմութիւնս Օսմանցւոց, ՚ի ԻԱ. ամի թագաւորութեան սուլտան Մէհէմմէտի` որ էառ զԿոստանդինուպօլիս, առաքեաց զմեծ զօրավար իւր` Իւսուֆ պէյ կոչեցեալ` յաշխարհ Փոքուն Հայոց, զոր ունէին Օսմանցիք. եւ նորա եկեալ էառ զԵւդոկիա քաղաք` այն է Թօխաթ. եւ հասոյց բազում նեղութիւն Հայոց եւ տաճկաց եղելոց անդ. եւ անտի էանց ՚ի Ղարամանիա ՚ի սահմանս Իկոնիոյ եւ Կիւլիկիոյ: Եւ էր յայնմ ժամանակի կարգեալ կուսակալ ՚ի վերայ Ղարամանիոյ որդի սուլտան Մէհէմմէտի Մուստաֆայ. որոյ ելեալ ընդ առաջ Պարսից` եհար եւ խորտակեաց զնոսա. եւ ձերբակալ արարեալ զԻւսուֆ զօրավար` յղեաց առ հայր իւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ յառաւել գրգռիլ պատերազմաց յետ երկուց ամաց` ել անձամբ սուլտան Մէհէմմէտ ընդդէմ Պարսից ութսուն հազար զօրօք. եւ առեալ զՔարահիսար` էանց յառաջ, եւ ՚ի դիմի հարաւ ճակատու Ուզուն Հասանայ. եւ յետ բազում կոտորածի` որ եղեւ յերկոցունց կողմանց` ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ Ուզուն Հասան արքայ Պարսից , եւ աճապարեաց ՚ի փախուստ. իսկ սուլտան Մէհէմմէտ դարձաւ յաղթութեամբ յաթոռ իւր, ցուցեալ գութ մեծ ՚ի վերայ Հայոց յամենայն տեղիս` ընդ որ էանց. եղեն եւ այլ բազում պատերազմունք ՚ի մէջ երկուց թագաւորութեանցս այսոցիկ. զորոց չէ ' տեղւոյս գրել:
       բ. Զկնի Ուզուն Հասանայ թագաւորեաց ՚ի վերայ Պարսից ՚ի Դավրէժ որդի նորա Խալիլ պէյ, ամիսս 6. ապա Եաղուպ պէյ զոր պատմիչք Հայոց համարին լինել թոռն Ջահանշահայ, իսկ այլք ասեն լինել թոռն Ջհանգիրայ` կրտսեր որդի Ուզուն Հասանայ: Էր ՚ի սմին ժամանակի իշխան Արտաւիլ քաղաքի շեխ Հայտար անուն` որդի շեխ Սէֆեայ. եւ այս Հայտար առեալ իւր ՚ի կնութիւն զքոյր Եաղուպ պէյին` ծնաւ որդի մի Իսմայէլ անուն. եւ կամելով յափշատակել զթագաւորութիւն Պարսից` խորհէր դաւել զԵաղուպ. վասն որոյ իբրեւ դէպ եղեւ Եաղուպայ գալ ՚ի Դավրիժոյ յԱրտաւիլ, արար Հայտար նմա սեղան մեծ. եւ կամակցութեամբ կնոջ իւրոյ եդ առաջի արքայի զդեղեալ կերակուր: Յետ ուտելոյն իբրեւ զգաց զայն թագաւորն` բռնութեամբ ետ ուտել ՚ի նմին կերակրոյ նաեւ Հայտարայ եւ կնոջ նորա. որով եւ երեքեանն իսկ մեռան ՚ի միասին: Եւ ՚ի լինել խռովութեանց եւ շփոթութեանց փախուցին ոմանք զորդի Հայտարայ զԻսմայէլ մանուկ յԱղթամար կղզի. եւ անդ սնաւ` մինչեւ ՚ի հասանել յարբունս` խնամատարութեամբ Հայոց եղելոց անդ: Իսկ ՚ի վերայ Դավրիժու եւ Պարսից թագաւորեաց Մսիհ պէյ. եւ յետ նորա Ալի. ապա Փայզանկիր. եւ զկնի Ռուստամ պէյ. ամենեքին սակաւամեայ աւուրբք` բռնութեամբ յառնելով ՚ի վերայ միմեանց:
       Եւ եղեւ ՚ի զարգանալ Իսմայէլի որդւոյ շէխ Հայտարայ` եւ ՚ի լինել պատանի առոյգ եւ հզօր, տարան զնա ազգականք նորին ՚ի Պարսս. եւ անդ յամի Տեառն 1491. միաբանեալ հանդերձ երեւելի իշխանօք` թագաւորեցուցին զնա ՚ի վերայ Պարսից ` իբրեւ ժառանգ տէրութեան ՚ի քեռէ Եաղուպ պէյին: Զայն իբրեւ լուաւ Ռուստամ պէյ` որ նստէր ՚ի Դավրէժ, եկն զօրու ծանու ՚ի վերայ Իսմայէլի, եւ սպանաւ ՚ի նմանէ. յետ այսորիկ նստան հետզհետէ ՚ի Դավրէժ Ահմէտ պէյ , Ալուէնտ պէյ. եւ Մուրատ պէյ. եւ պատերազմեալ ընդ Իսմայէլի` մեռան զկնի միմեանց. եւ Իսմայէլ տիրեաց Դավրիժու եւ Ատրպատական աշխարհի, եւ հնազանդեցոյց ընդ իբրեւ զամենայն Մարաց եւ Պարսից, Խորասանու եւ Խուժաստանու, եւ հաստատեաց զաթոռ թագաւորութեան իւրոյ յԱսպահան քաղաք` նորոգեալ զնոյն յամի Տեառն իբր 1500. եւ կոչեցաւ շահ Իսմայէլ, մականուանեալ Սօֆի կամ Սէֆի յանուն հաւուն իւրոյ, ուստի եւ յաջորդութիւն տէրութեան սորա ասացաւ Սօֆեանց կամ Սէֆեանց, որ եւ կոչեցաւ իշխանութիւն Ղըզըլպաշից . եւ եհաս մինչեւ ցայս մեր դար ցաւուրս Միւրվեյիսին եւ Ղուլիխանին:
       Այլ իբրեւ զօրացաւ շահ Իսմայէլ ՚ի թագաւորութեան իւրում. խաղաց ընդդէմ նորա պատերազմաւ թագաւորն Օսմանցւոց` սուլտան Սէլիմ Առաջին` Եաւուզն կոչեցեալ. որոյ ՚ի հասանել քառասուն հազար զօրօք ՚ի Եասը Չէշմէ ասացեալ տեղին, անդ ընդառաջ եղեւ նմա դեսպան առաքեալ յարքայէն Պարսից, տեսեալ Սէլիմայ զդեսպանն` սպան զնա անդէն. եւ փութայր վաղագոյն ժամանել ՚ի Պարսս: Եւ ընդդէմ նորա շահ Իսմայէլ անհամար զօրօք. եւ հանդիպեալ նոցա ՚ի դաշտն` որ կոչի Չալտրան, հարան ընդ միմեանս. եւ անկան բազումք յերկուց կողմանց. եւ ապա ՚ի պարտութիւն մատնեալ Պարսից` թողին զբանակ իւրեանց. եւ դարձան ՚ի փախուստ. ընդ որս եւ շահ Իսմայէլ զերծաւ ՚ի Դավրէժ, եւ անտի ՚ի սուլտանիէ: Իսկ սուլտան Սէլիմ հասեալ ՚ի վերայ Դավրիժու` էառ զայն. եւ ժողովեալ զամենայն արուեստագէտս քաղաքին` առաքեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. յորս բազումք էին յազգէ Հայոց: Եւ ինքն ՚ի դառնալ իւրում անտի` տիրեաց մեծի մասին Հայաստանու` ՚ի Դավրիժայ մինչեւ ՚ի Կարին. եւ եկեալ յԱմասիա` ձմերեաց անդ: Ապա յաւուրս գարնայնոյ դիմեալ անտի յայլ քաղաքս աշխարհին Հայոց` յորս նստէին ամիրայք կամ բէկք. էառ զնոսա. ընդ որս եւ զամուրն Անի` այն է Կամախ. եւ տիրեաց մինչեւ ՚ի Մուշ եւ ՚ի Մանազկերտ եւ դարձաւ յետս: Զկնի սակաւուց խաղաց ՚ի վերայ տէրութեան սուլտանին Եգիպտոսի` եւ էառ զբազում տեղիս, ընդ որս եւ Հռոմկլայ, եւ ապա զԵրուսաղէմ, ուր մտեալ շրջեցաւ, եւ մեծարեաց զտեղիսն` զորս պատուէին քրիստոնեայք: Տիրեաց ապա իսպառ բովանդակ աշխարհին եգիպտացւոց յամի Տեառն 1517:
       գ. Եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Սէլիմ, թագաւորեաց որդի նորա սուլտան Սիւլէյման Երկրորդ. նոյնպէս եւ ՚ի մեռանիլ շահ Իսմայէլի` թագաւորեաց ՚ի վերայ Պարսից որդի նորա Շահթահմազ Առաջին, եւ էառ զԴավրէժ: Եւ յաւուրս սոցա առաւել եւս սաստկացաւ մարտ ՚ի մէջ երկուց տէրութեանց. եւ ոտնակոխ եղեւ աշխարհն Հայոց յերեսաց զօրաց նոցա : Իսկ ՚ի միում նուագի խաղաց սուլտան Սիւլէյման ՚ի կողմանս Դավրիժու, եւ վանեալ անտի զՇահթահմազ` եհաս ՚ի Սուլտանիէ. ուր մեռան ՚ի ցրտոյ բազում գրաստք. նոյնպէս եւ զօրք վտանգեցան ՚ի սովէ. եւ ընդ անցանել ընդ գետն Տօքուզ` յոլովք ՚ի զօրաց անտի եւ ՚ի գրաստուցն գետակուր եղեն. ընդ որ տրտմեալ յոյժ սուլտան Սիւլէյմանայ` դարձ արար անտի. եւ քաջալերեալ զմնացորդս զօրացն եկն եւ պաշարեաց ՚ի գարնան զԲաղտատ քաղաք, եւ էառ զայն: Այլ քանզի ՚ի մեկնիլ իւրում ՚ի Դավրիժայ` եկն եւ էառ զայն Շահթահմազ վերստին, դարձաւ անդրէն սուլտան Սիւլէյման եւ էառ միւսանգամ զնոյն. էառ ապա եւ զԲաղէշ, եւ Խլաթ, եւ զԱրճէշ, եւ զՎան. էառ եւ զՔերքուկ , զՄուսուլ, զԵդեսիա, զՄերտին, զՄծբին, զԹեքրիթ, եւ զՇահր հալէ, եւս եւ զբոլոր Միջագետս. եւ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Յայսոսիկ արշաւանս զանհնարին տառապանս կրեցին հայք յասպատակիչ զօրաց. ոմանք ՚ի գերութիւն վարեցան, եւ այլք յընչից կողոպտեցան. յորում ժամանակի գերել եղեւ եւ մի ոմն նախջուանցի որդի Բուռզատայ Բենեդիկտոս անուն ՚ի կարգէ ունիթօռաց ջահկեցւոց. եւ եկաց կապեալ ՚ի շղթայս զամիսս ինն. եւ զի կամէին ունիթօռք ընտրել զնա իւրեանց եպիսկոպոս ՚ի Նախջուան, վաճառեցին զսպասս եկեղեցւոյ, զսկիհս եւ զխաչս, եւ այլն, եւ այնպէս երեք հարիւր ոսկւոյ գնեալ ազատեցին զայրն ՚ի ձեռաց այլազգեաց, եւ յղեցին ՚ի Հռովմ` զի ձեռնադրեսցի ՚ի սրբազան պապէն. զայս պատմեն նոքին իսկ ունիթօռք ՚ի թղթի իւրեանց` զոր գրեցին առ պապն Պօղոս Երկրորդ յամի Տեառն 1542. որպէս է տեսանել եւ առ Հռենալդոսի. հատոր ԺԴ. երես 29:
       Իսկ սուլտան Սիւլէյման իբրեւ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, խորհրդով եպարքոսին իւրոյ Իպրահիմ փաշայի հրամայեաց ժողովել զմանկունս ՚ի Հայոց ` ՚ի Յունաց եւ յայլոց ազգաց. եւ որք ժողովէինն` բռնութեամբ յափշտակեալ զնոսա ՚ի ծնողաց, տանէին ՚ի պալատն արքունի, եւ դարձուցանէին զնոսա ՚ի կրօնս իւրեանց. եւ սաստկացաւ դառնութիւն ողբոյ եւ կոծոյ հարց եւ մարց յամենայն տեղիս , եւ գրեաց ՚ի վերայ այսր ՚ի նմին ժամանակի ողբական բանս ոտանաւորաց Թադէոս վարդապետ Սեբաստացի: Յետ քանի մի ամաց դարձեալ եղեւ այսպիսի մանկաժողով. եւ որք վերակացուք էին այսր գործոյ` բազում աղետալի գործս գործէին ընդդէմ կամաց թագաւորին. խորտակէին զտունս եւ կողոպտէին. ուրեք ուրեք այրէին եւ զեկեղեցիս. որպէս եւ յԵւդոկիա ետուն այրել եւ քակել զութն եկեղեցիս միանգամայն ՚ի միում աւուր. յապրիլի 9. ՚ի թուին Հայոց ՋՂԲ. ընդ որում աւանդի ՚ի տարեգրութիւնս ինչ Հայոց: Եւ իբրեւ ոչ դադարէր այս աղմուկ, Մաղաքիա վարդապետ ոմն Դերջանեցի` այր բանիբուն` ել գնաց անձամբ առ սուլտան Սիւլէյման. եւ աղերս արկեալ առաջի նորա` ետ խափանել զժողովումն տղայոց ՚ի Դերջանայ եւ ՚ի Բաբերդոյ. մատեան եւ այլք ՚ի Հայոց. եւ հաճեցուցին զթագաւորն. եւ նա հրամայեաց մի ' եւս այլ նեղել զոք վասն այնր բանի. բայց յետ այսորիկ եղեւ եւ յայլ ժամանակս բազում անգամ այսպիսի տղայաժողով:
       դ. Յայն աւուրս եղբայր Շահթահմազայ Էլխաս կամ Ալխազ անուն` որ էր իշխան երկրին Շիրուանայ, անկաւ փախստեայ առ սուլտան Սիւլէյման, եւ գրգռեաց զնա ՚ի պատերազմ ընդդէմ Պարսից. ել ապա սուլտանն նովաւ հանդերձ ՚ի ճանապարհ. եւ եկն ՚ի Վասպուրական աշխարհ. ուր եցոյց Էլխաս զօրացն Օսմանցւոց զտեղիս աւարառութեան. բայց քանզի ոչ ել Շահթահմազ ընդ առաջ նոցա ՚ի մարտ, բարկացաւ սուլտանն ՚ի վերայ Էլխասայ. թէ ընդէ՞ր գրգռեցեր զիս եւ բերեր այսր` թափառիլ ընդ վայր. եւ նորա խիթացեալ ՚ի ցասմանէ արքայի` խոյս ետ առ իշխանն Կորդուաց. որ եւ կալաւ զնա եւ յղեաց առ Շահթահմազ. եւ նա եդ զԷլխաս ՚ի բանտ. եւ սուլտան Սիւլէյման դարձաւ յաթոռ իւր:
       Իբրեւ գիտաց Շահթամազ զմեկնիլ սուլտանին, զորաժողով եղեալ` եկն էառ զբազում տեղիս` ՚ի տէրութենէ Օսմանցւոց. ընդ որս եւ զմեծ քաղաքն Վան. եւ անցեալ ընդ Արարատեան աշխարհ` եհաս մինչեւ ՚ի բարձր հայք. եւ ասպատակ սփռեալ աւերեաց սրով եւ հրով զերկիրն Կարնոյ, եւս եւ զԲասեն, զԴերջան. զՍպեր, զԲաբերդ. եւ զԿեղի` մինչեւ ցԵզնկայ. եւ ՚ի գերութիւն վարեաց զբազումս ՚ի Հայոց. շրջեալ յաշխարհիս մերում աւելի քան զտարի մի. այս ինքն է` յամի Տեառն 1550. եւ 1551. մինչեւ ՚ի լրումն հազարերորդ թուականին Հայոց: Յորոյ վերայ ցաւագինս ողբայ Թադէոս վարդապետ Սեբաստացի` աղետալի նկարագրելով զաւէր աշխարհիս մերոյ` որում եղեւ ականատես. զորոյ զբանսն քաղեալ դիցուք աստ:
       ՚Ի լրանալ ասէ հազարամեան թուականիս մերոյ` շարժեցաւ ՚ի վերայ աշխարհիս Հայոց ազգ ղզլպաշից` մանրել եւ մաշել զմնացորդս արամեանց: Աղէտք գործոց վնասու սոցա առաւել են քան զԼանկթամուրայն, զորս կարծեմ թէ չիք տեսեալ ուրուք ՚ի հողածնացս: Շրջին հանապազ զամենայն ողջոյն յաւեր քաղաքաց եւ ՚ի կողոպուտ ընչից. զոր ինչ տեսանեն աչօք, առ ժամայն ՚ի բաց պահանջեն. եւ անուամբ հարկաց ՚ի յետին տնանկութիւն ածին զազգ մեր: Երբ լսեն ՚ի բերանոյ ուրուք զանունն Քրիստոսի, խոշտանգեն տուայտանօք. եւ թէ ոչ դադարեսցի այնպիսին խոստովանիլ զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ. զամենայն ինչս նորա առնուն` եւ զնա սպանանեն: Զթագաւոր իւրեանց` զոր շահն կոչեն, առաւել քան զաստուած պաշտեն, այլ սա մեզ փարաւոն եղեւ, եւ առաւել քան զՍենեքերիմ եւ զՆաբուգուդոնոսոր. ոչ գիւղ եթող եւ ոչ քաղաք, զոր ոչ աղարտեաց. էր` զի հրով տոչորէր, եւ էր` զի քանդեալ ՚ի հիմն հասուցանէր զշինուածս ամրոցաց եւ աւանից. եւս առաւել զեկեղեցիս եւ զվանորայս. սպան եւ զբազումս յերիցանց եւ ՚ի կրօնաւորաց:
       Սփռեցան զօրք նորա յերկիրն Վասպուրականի եւ Տուրուբերանոյ. եւ չթողին շինութիւն ՚ի կողմանցն Վանայ մինչեւ յԵզնկայ. սուր եւ տապար ՚ի ձեռին այսր անդր ընթացս առեալ` հատին զայգեստանեայս Խլաթայ եւ Արծկէոյ, եւ կոտորեցին զծառատունկս անտառաց եւ զփայտս պտղաբերս. եւ հրձիգ արարին զարտորայս Կարնոյ: Ողբամ զերկիրն Բասենոյ` զոր հուրբ դատեցին. եւ ՚ի բարձր Հայոց մինչեւ ՚ի Սիս Կիւլիկիոյ հալածեալ զքրիստոնեայս` մարդաթափ արարին զերկիրն ՚ի բնակչաց. ոչ հայ մնաց` եւ ոչ տաճիկ, զամենեսին ՚ի սուր մաշեցին: Յաւարի առին զսպասս եկեղեցեաց, ընդ որս եւ զԱստուածաշունչ մատեանս եւ զգիրս վարդապետաց: Եղո'ւկ եւ վա'յ անձանց մերոց, զի զայսպիսի անցս տեսաք աչօք մերովք. եւ ՚ի հայրենեաց մերոց տարագիր եղեալ` ողորմ ողբալի եղաք:
       Ո՞ւր թողից եւ զառանձին աղէտս Արճէշ գաւառի, յորում ծաղկէր քաջ րաբունապետն Յակոբ. քանզի սա հանդերձ երեսուն միաբանօք փակեալ ՚ի մէջ եկեղեցւոյ ՚ի տօնի Փոխման սուրբ Աստուածածնի` յաւուր կիւրակէի` կայր յաղօթս եւ ՚ի պաղատանս արտասուաց. եւ եղեւ ՚ի կատարել նոցա զգիշերային պաշտամունս, իմացեալ հոգւով Յակոբ վարդապետ զմերձակայ վտանգն` ասէ ցմիաբանս իւր. փութով նշխար կազմեցէ'ք, եւ մատուսցուք զպատարագ եւ հաղորդեսցուք. զի ահա մերձեցան թշնամիք մեր առ մեզ. եւ մինչդեռ նոքա` ՚ի սուրբ խորհրդեանն էին, ՚ի նմին ժամու մտին ՚ի ներքս սուսերամերկ անողորմ զօրքն Պարսից, եւ հարին զամենեսին` զորս կային անդ. եւ նոքա օրհնելով զԱստուած` մատուցին զպարանոցս ՚ի բերան սրոյ. իսկ պարսիկք յետ սպանանելոյ զնոսա ` կողոպտեալ զամենայն զզարդս, հուր արկին յեկեղեցին, եւ այրեցին զայն հանդերձ մարմնովք կոտորելոցն. եւ ինքեանք ելեալ գնացին: Ցայս վայր են բանք Թադէոսի Սեբաստացւոյ:
       ՚Ի նմին ամի` մինչդեռ յայսպիսի աղետալի անցս տառապէին արեւելեան հայք, յոյն իշխանն Մոլտավիոյ` այսինքն պէյն Պուղտանայ` Ստեֆան անուն` յարոյց հալածումն մեծ ՚ի վերայ Հայոց եղելոց յաշխարհի անդ, զի դարձցին ՚ի հոռոմութիւն. եւ բազմօք չարչարեաց զնոսա. այլ ընդունայն եղեւ վաստակ նորա. ընդ որում աւանդի ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի նոյն ժամանակս. զի ոչ ոք յանձն էառ զիջանիլ ՚ի կամս նորա:
       Իսկ թագաւորն Օսմանցւոց սուլտան Սիւլէյման իբրեւ լուաւ, եթէ էառ Շահթահմազ զբազում տեղիս յաշխարհէն Հայոց ՚ի մասնէ տէրութեան իւրոյ խորհեցաւ խաղալ միւսանգամ ՚ի վերայ Պարսից, այլ յայնժամ ոչ յաջողեցաւ. զի զբաղեալ էր յայլ պատերազմունս. եւ իբրեւ պարապ էառ, դիմեաց սաստկութեամբ յաշխարհ Մեծին Հայոց, եւ վանեաց անտի զպարսիկս. եւ գերեալ զբազումս ՚ի բնակչաց Երեւանայ եւ Նախջուանայ` տարաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, նոյնպէս եւ պարսիկք յարձակեալ ստէպ ստէպ` գերէին զբազումս յիշխանութենէ Օսմանցւոց. եւ այս արշաւանք պատերազմաց տեւեցին զբազում ամս:
       ե. Յայսպիսի աւուրս սրածուեաց եւ գերութեանց յառաջ եւ յետոյ կատարեցան անհամար անձինք յազգէ Հայոց վկայական մահուամբ մատնեալ զանձինս ՚ի սուր թշնամեաց վասն ոչ ուրանալոյ զՔրիստոս. որպիսի եղեն եւ յաւուրս Լանկթամուրայ եւ Սքանտարայ: Եղեն եւ առանձին նահատակութիւնք բազմաց յայլեւայլ քաղաքս` ՚ի նմին դարու` սկսեալ յաւուրց Ջահանշահայ մինչեւ ՚ի ժամանակս նախայիշեալ Շահթահմազայ եւ անդր եւս . յորոց զոմանս` որք յանուանէ աւանդին ՚ի յիշատակարանս եւ ՚ի հատուկտիր, տարեգրութիւնս, առաջի արասցուք յայսմ վայրի:
       ՚Ի թուին Հայոց, ՋԺԲ. յապրիլի 19. կատարեցաւ ՚ի Բաղէշ քաղաքի` Յովհաննէս եպիսկոպոս. Տարոնեցի յիննակնեան վանաց: ՚Ի թուին Հայոց ՋԻ. նահատակեցաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս Ստեփաննոս մանուկ. զորոյ զներբող մահուն ասի թէ գրեաց մի ոմն յականատեսից հանդերձ պատմութեամբն, այլ մեք չունիմք ՚ի ձեռին: ՚Ի թուին ՋԻԳ. նահատակեցաւ Դաւիթ որդի տէր Գրիգորի ՚ի Խարբերդ . կամ ընդ այլոց ՚ի Կաֆա: ՚Ի թուին ՋԽԳ. յօգոստոսի. 1. նահատակեցաւ Թորոս Հռոմկլայեցի` որդի Սուլթանշահին: ՚Ի նմին ամի կատարեցաւ եւ կին մի Շնորհաւոր կամ Շնոհֆոր անուն ՚ի Բաբերդ. զորմէ աւանդի եւ ՚ի տպագրեալ Յայսմաւուրս ՚ի հոկտեմբերի 31: ՚Ի թուին ՋԿԶ. կատարեցաւ հրով յԱմիդ քաղաքի Խաչատուր Կողբացի. յորում ժամանակի առին այլազգիք եւ զկաթուղիկէն Ամդայ զհոյակապ եկեղեցի սրբոյն Թորոսի, եւ արարին իւրեանց մզկիթ: ՚Ի թուին ՋՀԳ. նոյնպէս հրով կատարեցաւ ՚ի Մելտինի քաղաքի` այն է Մալաթիա` Կարապետ փակակալ եկեղեցւոյ: ՚Ի նմին տարւոջ ՚ի յունիսի 13. ընդ նմին օրինակի կատարեցաւ հրով ՚ի յԱմիդ այր ոմն Պուտախ անուն, որ նորոգ էր հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս` դառնալով յաղանդոյ արեւորդեաց: ՚Ի թուին ՋՀԷ. նահատակեցաւ յԵդեսիա քաղաքի` այն է Ուռհայ` Թորոս վկայն: ՚Ի նմին ամի` կամ ընդ այլոց ՚ի թուին ՋՁԲ. կատարեցաւ հրով ՚ի Սեբաստիա աբեղայ ոմն Հայրապետ անուն ՚ի վանացն տեւոյ: ՚Ի թուին ՋՁԳ. նահատակեցաւ նոյնպէս ՚ի Սեբաստիա երէց մի Թադէոս անուն: ՚Ի թուին ՋՁԴ. այլ ոմն երէց այրեցաւ հրով ՚ի գեղջն Շնքուռկու: ՚Ի թուին ՋՁԵ. նահատակեցաւ ՚ի Սեբաստիա ազնուական ոմն` խօճա Ոգջայ. կամ Կէօկճան կոչեցեալ : ՚Ի թուին ՋՂ. կատարեցաւ հրով ՚ի մարզուան այր ոմն Խըտրշայ անուն. այլ զսա դնեն ոմանք ՚ի թուին ՊՂ: Իսկ ՚ի թուին ՌԺԶ. կամ ըստ այլոց ՋԺԶ. նահատակեցաւ ՚ի Կաֆա իշխան ոմն պարոն Լոյս կոչեցեալ . յորոյ վերայ գրեաց ողբ ոտանաւոր Վրթանէս վարդապետ` որ ամփոփեացն զնա. վասն որոյ եւ ասէ իսկ. *«ես ձեռօքս գգուեցի, եւ ՚ի գերեզմանն հանգուցի »: ՚Ի թուին ՌԻԹ. կատարեցան հրով ՚ի յԱմիդ Մարգար եւ Շահրիման: ՚Ի թուին ՌԽԱ. նահատակեցաւ ՚ի Կարին Յովհաննէս եպիսկոպոս Դարանաղեաց` որ նստէր առաջնորդութեամբ ՚ի քաղաքի անդ Կարնոյ: ՚Ի նմին ամի առին այլազգիք ՚ի ձեռաց Հայոց ՚ի Սեբաստիա զեկեղեցի Սուրբ Լուսաւորչին. եւ նահատակեցին զբազումս. եւ սոքա ամենեքին զորս եդաք կարգաւ` էին յազգէ Հայոց: Արդ` զայս ամենայն ՚ի մի ամփոփեալ աստէն` դարձցուք այժմ ՚ի կարգ պատմութեան կաթուղիկոսաց, որք նստան յայն ժամանակսն: