Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Փիլիպպոս կաթուղիկոս յետ վարելոյ զիշխանութիւն հայրապետութեան իմաստութեամբ եւ ուղղութեամբ, եւ յետ բազում իրօք բարեկարգելոյ զԷջմիածին, ՚ի մերձենալ աւուրց վախճանի իւրոյ` եւ եւս առաւելեալ լինէր ՚ի փոյթ խնամոց ազգին: Եւ յաւուր միում` որ էր չորրորդ կիւրակէ աղուհացից` յորժամ նստեալ յեկեղեցւոջ քարոզէր ՚ի վերայ բանին, *«Այր մի էր մեծատուն` որոյ էր տնտես », իբրեւ եհաս յայն տեղի` թէ «ոչ եւս կարես լինել տնտես », զգաց յանձին` ասել առ նա. ոչ եւս ունիս ժամանակ վարելոյ զգործ տնտեսութեանդ ՚ի տանն Աստուծոյ. եւ վերջացուցեալ զքարոզն, եւ օրհնեալ զժողովուրդն` գնաց ՚ի սենեակ իւր, եւ պատմեաց միաբանից` զոր ինչ ազդեցաւ յոգի իւր. եւ հիւանդացեալ անկաւ ՚ի մահիճս. եւ յետ ութն աւուրց ՚ի հինգերորդ կիւրակէի աղուհացից աւանդեաց զհոգին յամի Տեառն 1655. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԴ. ՚ի մարտի 25. ՚ի հասակի վաթսուն եւ երեք ամաց, յետ կալոյ ՚ի հայրապետութեան ամս ԻԲ. եւ ամիս իբր 3: Կամեցան միաբանք Էջմիածնի թաղել զնա ՚ի մէջ զանգակատանն հիմնարկելոյ ՚ի նմանէ, որոյ ստորին մասն եւեթ շինեալ էր. այլ նախարարն Երեւանայ Մահմուտ Ղուլիխան որդի Լալաբէկի որովհետեւ թշնամութեամբ էր ընդ Փիլիպպոսի վասն շինութեան զանգակատանն, ոչ եթող թաղել զնա անդ. եւ սպառնայր եւս քակել զնոյն, եւ յերկարիլ բանից` հուսկ յետոյ զկնի վեց աւուրց տարեալ թաղեցին զնա ՚ի տաճար սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ ՚ի հիւսիսային կողմն խորանին:
       Զկնի աւուրց ինչ ժողովեալ միաբանից Էջմիածնի, եւ այլոց եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց որք եկեալ էին անդր վասն բօթալից լրոյ մահուն Փիլիպպոսի, ընտրեցին զՅակոբ վարդապետ ՚ի Նոր Ջուղայէ, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ ԻԹ. եւ յերկրորդում աւուր անդ ՚ի յապրիլի 8. ՚ի տօնի Ծաղկազարդին` օծին կաթուղիկոս: Սա ինքն Յակոբ կաթուղիկոս յամենայնի եցոյց զինքն առաքինի եւ զգօնամիտ, լայնախորհուրդ եւ վեհանձն: Արար եւ շինութիւն բազում, եւ յաճախեաց զարդիւնս կալուածոց հայրապետանոցին: Ետ եւ փորել զերկիր եւ բերել ջուր, զոր եւ խաղացոյց ընդ մէջ դարպասին եւ մեծի պարսպին Էջմիածնի : Բազմօք ջանացաւ սա ՚ի գլուխ տանիլ եւ զշինութիւն զանգակատանն. բայց խափան էարկ նախարարն Երեւանայ. այլ իբրեւ ընկեցաւ նա յիշխանութենէ անտի, ձեռն էարկ Յակոբ կաթուղիկոս, եւ բովանդակեաց զգործն:
       բ. Յաւուրս սորա պայծառացաւ եւ տպագրութիւն հայերէն գրոց. զորմէ արժան համարիմ գրել աստ սակաւուք` թէ զիա'րդ լեալ իցէ, եւ ՚ի ձեռն որո'ց սկզբնաւորեալ ՚ի հայս: Նախ առաջին` յաւուրս կաթուղիկոսութեան Միքայէլի, եւ յիշխանութեան առաջնոյն Յակոբայ պատրիարգին Կոստանդինուպօլսոյ, տեսեալ ոմանց զտպագրութիւն ազգին լատինացւոց, ջանացան եւ ինքեանք հնարել զնոյն. եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ Աբգար անուն այր յաջողակ ՚ի գործս` բազմօք աշխատա լեալ` փորագրեաց զգիրս. ընդ որում յօժարամտեալ միաբանեցան եւ երեք անձինք. որոց մին էր Առաքել անուն աբեղայ Խորվիրապեցի. եւ միւսն Անտոնինոս սարկաւագ. եւ երրորդ Յոթոր դպիր: Չորեքին սոքա պատրաստեալ իւրեանց տեղի ՚ի դարպաս եկեղեցւոյ սրբոյն Նիկողայոսի` որ ՚ի Կոստանդինուպօլիս տպագրեցին անդ զայբբենարան մի` յամի 1567 ՌԺԶ. եւ ՚ի յաջորդ ամի զտօնացոյց մի: Բայց քանզի գիր սոցա անպիտան էր` խափանեցաւ, եւ ապա հրկիզութեան պատահեալ կորեաւ:
       Յետ ժամանակաց յաւուրս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի այր ոմն Յովհաննէս անուն ՚ի Գաղատիոյ Անկիւրացի` տեղեակ լեզուին իտալացւոց, յորդորեալ ՚ի բազմաց` ել եւ գնաց ՚ի Հռովմ վասն այսր գործոյ. եւ ամս չորս աշխատեալ` ետ յօրինել զգիրս Հայոց, որով տպագրեցաւ անդ պատարագամատոյց ինչ երկիջեան` հայերէն եւ լատիներէն: Ելեալ ապա անտի Յովհաննու` չոքաւ ՚ի Վենէտիկ. եւ անդ տպագրեաց զսաղմոս յամի Տեառն 1642. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌՂԱ. եւ ապա զՅիսուս Որդի. յամի 1643 ՌՂԲ:
       ՚Ի նմին ժամանակի նաեւ Խաչատուր վարդապետ Կեսարացի. որ էր առաջնորդ վանից Ջուղայու, փոյթ ունելով գտանել հնարս տպագրութեան ` աշխատեցաւ եւ ետ յօրինել յԱսպահան պէսպէս գաղափարս գրոց. բայց կարի իմն անձեւ եւ անյարիր. որովք ետ տպագրել զգիրս Հարանց Վարուց մանր գրով, եւ զատենի ժամագիրք մեծ գրով` ՚ի միասին ընդ սաղմոսաց եւ ընդ տօնացուցի եւ ընդ քաղուածոց օրհնութեան. յամի Տեառն. 1642. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՂԱ. յետոյ եւ զայլ գրեանս:
       Իսկ իբրեւ նստաւ կաթուղիկոս նախասացեալ տէր Յակոբ Ջուղայեցի` որ գրասէր ոմն էր, տեսեալ զխորդութիւն գրոց տպագրութեանն Ջուղայու, եւ ոչ իսկ հաճեալ ընդ գիրս Յովհաննու Անկիւրացւոյ` կամեցաւ զայլ գիրս հնարել. եւ խնդրեր գտանել զոք, զի առաքեսցէ յԵւրոպիա վասն այսր: Եւ զի յայնմ ժամանակի յԷջմիածին էր Մատթէոս սարկաւագ Ծարեցի` որ յառաջն լեալ էր նօտար Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, եւ էր այր հանճարեղ, զսա առաքեաց յԵւրոպիա: Եւ նորա գնացեալ ՚ի Վենէտիկ, եւ ոչ գտեալ անդ զյօրինիչ քաջ հայկական տառից` կամեցաւ գնալ ՚ի Հռովմ. այլ զի մահ սաստիկ էր յայնժամ անդ ՚ի Հռովմ , եկաց մնաց ՚ի Վենէտիկ անգործ ամիսս չորեքտասան. եւ յետ դադարման մահու գնաց անդր: Բայց ոչ կարացեալ առնել ինչ` ել եւ գնաց ՚ի Հոլլանդիա ՚ի քաղաքն Ամստելոդամ. եւ անդ գտեալ զքաջ յօրինօղ գրոց` ջանաց տալ փորագրել զգաղափարս հայկական տառից. բայց ոչ կարաց ՚ի գլուխ տանիլ. զի ընդդէմ դարձան նմա բազումք, որք չէին հաւան ընդ այն:
       Յայնմ ժամանակի եղբայր Ոսկանայ վարդապետի Երեւանեցւոյ աւետիս անուն` եկեալ էր ՚ի Հոլլանդիա վասն վաճառականութեան. եւ տեսեալ անդ զՄատթէոս Ծարեցի յայսպիսի հոգս` եղեւ նմա օգնական եւ ընկեր ՚ի ծախսն: Ապա ձեռն ՚ի գործ արարեալ Մատթէոսի` եւ ՚ի բաց վանեալ զընդդիմութիւնսն, ետ յօրինեալ մեծ գիրս` բազում ծախիւք եւ պարտիւք. եւ սկսաւ տպագրել զՅիսուսորդի յամի Տեառն 1660. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԹ. փոյթ կալաւ փորագրել եւ զայլ միւս եւս տեսակ միջակ գրոց` ընտիր. եւ մինչչեւ էր աւարտեալ` հիւանդացաւ ՚ի բազում հոգոց. եւ մնաց գործ նորա անկատար:
       Լուեալ պարտատեարց զհիւանդութիւն նորա` եկին առ նա, եւ խնդրէին զպարտսն. եւ նորա ցուցեալ զԱւետիսն` ինքն վախճանեցաւ: Եւ Աւետիս յանձն առեալ զպարտսն` վճարեաց նոցա հազար դահեկան ՚ի ձեռն Գրիգորի ուրումն Պօղոսեան. եւ տիրեաց տպարանին. զոր եւ նուիրեաց յանուն Էջմիածնի, եւ սրբոյն Սարգսի. եւ ապա բազում տառապանօք լրացոյց զՅիսուսորդին: Եւ գրեաց վաղվաղակի յԷջմիածին առ եղբայր իւր Ոսկան վարդապետ` գալ անդր, եւ յառաջեացուցանել ընդ իւր զգործ տպագրութեան. եւ ինքն ետ փորագրել եւ լրացուցանել զմիջական գիրսն, զոր սկսեալ էր Մատթէոս սարկաւագ. եւ նովին տպագրեաց ժամագիրք յամի Տեառն 1662. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԺԱ:
       գ. Իբրեւ էառ Ոսկան զգիր եղբօր իւրոյ, ուրախ եղեւ յոյժ. եւ տարեալ եցոյց Յակոբայ կաթուղիկոսին. եւ նա եւս ուրախացեալ` հրամայեաց Ոսկանայ գնալ անդր, եւ հոգ տանիլ իրացն, եւ ձեռնարկել ՚ի տպագրութիւն Աստուածաշնչին: Եւ զի նա յայնժամ զբաղեալ էր ՚ի գործ, առաքեաց զաշակերտ իւր զԿարապետ վարդապետ ՚ի Հոլլանդիա առ աւետիս եղբայր իւր. եւ ինքն պատրաստեցաւ գնալ զկնի: Եւ իբրեւ եկն Կարապետ վարդապետ յԱմստելոդամ քաղաք, յանձն արար նմա Աւետիս զտպարանն. եւ ինքն գնաց յԱլիկուռնա, զի անտի գնասցէ ՚ի Զմիւռնիա: Եւ Կարապետ վարդապետ ետ յօրինել զխաղս շարականին. եւ մինչեւ ՚ի կատարիլ նոցին` ինքն սկսաւ տպել զսաղմոս միջական գրովն. յամի Տեառն 1664. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԺԳ. եւ յետոյ սկսաւ տպել ՚ի նմին ամի եւ զշարական` մինչեւ ցկանոնն համբարձման:
       Իսկ Ոսկան յետ առաքելոյ զաշակերտ իւր զԿարապետ վարդապետ ՚ի Հոլլանդիա, յանձն արար Ստեփաննոսի վարդապետի պողոնիացւոյ թարգմանել զգիրս Յեսուայ որդւոյ Սիրաքայ` այն է եկղեսիաստէս. զորմէ յիշեցաք եւ ՚ի գլուխ ԻԶ. եւ Առաքել զհետ իւր. զի զայն եւս կամէր դնել ՚ի տպագրեալ Աստուածաշունչն, եւ ոչ ունէր առ իւր զլիակատար օրինակ նորին: Զայս գործ յանձն արարեալ նմա, եւ առեալ թուղթ ՚ի Յակոբայ կաթուղիկոսէ առ հայս բնակեալս յայլեւայլ տեղիս` զի նպաստաւորեսցեն նմա, ել յԷջմիածնէ հանդերձ աշակերտօք իւրովք յամի Տեառն 1662. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԺԱ. եւ անցեալ յԻտալիա` գնաց ՚ի քաղաքն Ալիկուռնա. եւ գտեալ անդ զեղբայր իւր զԱւետիս` ուրախ եղեւ յոյժ. եւ էառ ՚ի նմանէ թուղթ վասն տիրելոյ տպարանին եւ գրոցն. եւ վաղվաղակի գրեաց անտի ՚ի Հոլլանդիա առ Կարապետ վարդապետ, զի մի ' կասեսցի ՚ի գործոյ տպագրութեանն մինչեւ ՚ի գալ իւր անդր: Եւ ինքն սկսաւ յորդորել զվաճառականս Հայոց, զի օգնեսցեն ծախիւք ՚ի տպագրութիւն Աստուածաշնչին:
       Իսկ նոքա փոխանակ օգնելոյ` վհատեցուցանէին զնա. վասն որոյ թողեալ զնոսա Ոսկանայ` գնաց ՚ի Հռովմ. եւ անդ եւս ոչ գտեալ օգնութիւն ինչ ՚ի սակաւաւորաց անտի Հայոց` դարձաւ անդրէն յալիկուռնա. եւ կրեաց անդ ՚ի բազմաց բազում նեղութիւնս առ ՚ի խափանումն գործոյ իւրոյ. բայց եգիտ եւ զերիս Ջուղայեցիս, որոց անուանք էին Ստեփաննոս Խանենց, Թէոդորոս Քթրեշենց, եւ Պետրոս Տէր Աւագեան, որք օգնական եղեն նմա, եւ ետուն ըստ մասին զծախս տպագրութեան Աստուածաշնչին` այսու պայմանաւ ` զի ՚ի վաճառիլն առնուցուն զգլուխս դրամոց իւրեանց. իսկ շահն մնասցէ Էջմիածնայ, եւ մասն ինչ Երուսաղէմի, եւ մասն մի Սրբոյն Սարգսի վանից` որ ՚ի գիւղն յՈւշոյ կամ Ուշի: Սոքիմբք փոքր ինչ քաջալերեցաւ Ոսկան, եւ զի ինքն եւս ունէր սակաւ ինչ դրամս մնացեալ նմա յեղբօրէ իւրմէ Յովհաննիսէ` ելեալ յԱլիկուռնայէ գնաց ՚ի Հոլլանդիա ՚ի քաղաքն Ամստելոդամ. եւ տիրեաց գործարանին: Եւ անդ ձեռն էարկ փոխագրել ծախիւք իւրովք զնօտր գիրս վասն վերնագրի Աստուածաշնչին. եւ գործակցութեամբ Կարապետ վարդապետի աւարտեաց նաեւ զսկսեալ շարականն:
       Եւ ապա յամի Տեառն 1666. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌՃԺԵ. սկսաւ տպագրել զածաշունչն բազմադիմի տառապանօք. եւ աւարտեաց զայն յամի 1668. ՌՃԺԵ: Եւ ՚ի յայս գործ չորս ինչ արար նա: Նախ` թարգմանեաց ՚ի լատինէ ՚ի հայս այլատարազ իմն շարադրութեամբ զգիրս չորրորդ Եզրասայ, եւ զգիրս Յեսուայ որդւոյ Սիրաքայ. զի թարգմանեալն Ստեփաննոս վարդապետի ոչ ժամանեաց առ նա. թարգմանեաց եւ զյառաջաբանութիւնս Աստուածաշնչին եւ զցանկ բանից ՚ի վերջն: Երկրորդ ` եդ գլուխ եւ համար յիւրաքանչիւր գիրս ըստ լատինացւոց. զի թէպէտ եւ կայր այն ՚ի ձեռագիր Աստուածաշունչս ինչ, բայց սա առաւել եւս ջանաց յարմարել, փոփոխելով ուրեք ուրեք եւ զկարգ գլխոցն: Երդ` այլայլեաց եւ զբանս Աստուածաշնչին ` բաղդատելով զայն ընդ լատինականին. եւ այս այն է` զոր արար ըստ Պօղոս կրօնաւորի լատինացւոյ, զորմէ խօսեցաք ՚ի գլուխ ԻԶ. ՚ի վերջն: Չորրորդ` փոփոխեաց զշարադրութիւնս իւրաքանչիւր գրոց ընդ նոր ոճոյ ոմանց, բաց ՚ի սաղմոսէն. թէպէտեւ յայն եւս հասոյց ձեռն. որով եւ եղծաւ քաղցրութիւն քերթուածոց նոցին. զայս եւ ինքն Ոսկան գրէ ՚ի վերջաբանութեան Աստուածաշնչին: Եւ թէպէտ ասէ ՚ի յառաջաբանութեան, թէ հրամանաւ Յակոբայ կաթուղիկոսին ձեռն արկեալ իցէ յայն, բայց զայդ ասելով` իմանայ ըստ բաժանման գլխոցն եւ համարոց. որպէս եւ որոշակի յայտ առնէ անդէն:
       Յետ աւարտելոյ Ոսկանայ զԱստուածաշունչն` առաքեաց զտպագրեալսն յարեւելս, զի վաճառեսցին, եւ դրամովք նոցին վճարեսցին բազում պարտք իւր` զորս արար յԱմստելոդամ. եւ ինքն սկսաւ տպագրել զայբբենարան հանդերձ քրիստոնէական վարդապետութեամբ. եւ զաղօթամատոյց գիրս. եւ զպարզատումար. եւ զաշխարհագրութիւն Խորենացւոյն հանդերձ աղուեսագրով, եւ այլն: Եւ զի նորոգ աւարտեալ էր Առաքել վարդապետ զպատմագիր իւր յամի 1662. ՌՃԺԱ. զայն եւս տպագրեաց Ոսկան յետ մահու նորա. յամի 1669. ՌՃԺԸ:
       Զայսչափ գիրս տպագրելով Ոսկանայ` աղքատացաւ. եւ ակնկալութիւն նորա` որով սպասէր դրամոց վաճառեալ Աստուածաշնչիցն, ՚ի դերեւ ել. նախ` զի բազումք ՚ի տպագրեալ գրեանց նորա կորեան. քանզի յԱռաքել նորա զայնս զանազան նաւուք ՚ի Կոստանդինուպօլիս` մին ՚ի նաւուց, յորում էին բազում Աստուածաշունչք եւ շարականք, ընկղմեցաւ. երկրորդ` զի եւ այնք` որք ամբողջ հասին. յոյժ յամր վաճառէին: Որով եւ պակասեալ նորա ՚ի դրամոց` կայր ՚ի տարակուսի. եւ պարտատեարք նորա սկսան նեղել զնա. որոյ աղագաւ դադարեաց եւ նա ՚ի տպագրելոյ զայլ գիրս. եւ թէպէտ սկսեալ էր տպագրել ձայնքաղ շարական յամի 1669. ՌՃԺԸ. բայց զայն եւս եթող կիսակատար. զոր յետոյ աւարտեաց Պետրոս Ջուղայեցի:
       Եւ ապա ըստ կարի հաճեցուցեալ Ոսկանայ զպարտատեարսն գրաւադրութեամբ եւ երաշխաւորութեամբ` էառ զյօրինեալ գիրսն զպողպատեայս եւ զկապարեայս, եւ եկն յԱլիկուռնա: Եւ ՚ի դեգերիլ նորա անդ, գրեաց առ նա Յակոբ կաթուղիկոս յորդորանս` մի ' լքանիլ եւ մի ' կասիլ ՚ի տպագրութեանց. եւ աղաչէր եւս` զի տպագրեսցէ զատենի սաղմոս` խոստանալով վճարել զծախսն: Եւ Ոսկան վարդապետ թէպէտեւ այսչափ նեղեալ էր յաղքատութենէ, բայց կամելով զայս գործ եւս կատարել` գնաց ՚ի Մարսիլիա. եւ բացեալ անդ զգործարան` տպագրեաց զժամագիրք ատենի` ՚ի միասին եւ զսաղմոս եւ զտօնացոյց. յամի 1673. ՌՃԻԲ. զժամագիրքն եւ զսաղմոսն` գրովք Յիսուսորդւոյն. իսկ զտօնացոյցն` գրովք Աստուածաշնչին: Եւ եդ ՚ի յերգսն առաւօտ լուսոյ. եւ յերգսն արեւագալի, եւ ՚ի հաւատամքն, բղխումն ՚ի հօրէ եւ յորդւոյ: Եւ յետ տպագրելոյ զայս` սկսաւ տպագրեալ նաեւ զնարեկ փոքր գրիւք. այլ ոչ կարաց վճարել, զի հասեալ ՚ի վախճան կենաց իւրոց մեռաւ յամի Տեառն իբր 1675. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԻԴ:
       Եւ Սողոմոն քեռորդի նորա` որ աշխատէր ընդ նմա, տպագրեաց ՚ի նմին ամի ՚ի գործարանի անդ Մարսիլիոյ զաղիւսակ ինչ տումարական. եւ զայբբենարան, յորում եդ եւ զքերականութիւն իտալերէն համառօտ. եւ զկանոնս ինչ վասն զգուշութեամբ պահելոյ զանձն յիւրաքանչիւր ամիսս. տպագրեաց եւ զայլ գիրս անդ. եւ զկնի ամաց ինչ վախճանեցաւ. յետ նորա մեռաւ եւ Կարապետ վարդապետ:
       դ. Այլ մինչդեռ կենդանի էր Ոսկան եւ աշակերտ նորա Կարապետ վարդապետ. յարեցաւ ՚ի նոսա երիտասարդ ոմն վանանդեցի` Մատթէոս անուն. որ եւ քաջավարժ գտաւ յարհեստ տպագրութեան. եւ եղեւ օգնական նոցա յամի. առ որ գրեաց եւ Յակոբ կաթուղիկոս` բարւոք նպաստել Ոսկանայ: Իսկ իբրեւ մեռան Ոսկան եւ Կարապետ, սա ինքն մատթէոս առանձինն մնացեալ` տպագրեաց մանր գրով զպարտէզ մի յամի 1683. ՌՃԼԲ. եւ կամէր զայլ գիրս եւս տպագրել, բայց քանզի ոչ մնացին ՚ի ձեռս նորա պողպատեայ եւ կապարեայ գաղափարք գրոցն , խորհեցաւ գնալ յարեւելս:
       Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի խորհուրդս վարաներ, եկն անդ ազգական իւր` այն է հօրաքեռորդի նորա` Թովմաս եպիսկոպոս Վանանդեցի` առաջնորդ վանայ Սրբոյ Խաչին Գողթնեաց. որ եւ մեծափափաք տենչանօք կամէր տպագրել զզանազան գիրս : Տեսեալ սորա անդ զՄատթէոս զորդի քեռւոյն իւրոյ այնչափ վարժ ՚ի տպագրութիւնս, առաքեաց զնա ՚ի Հոլանդիա ՚ի քաղաքն Ամստելոդամ` նորոգ յօրինել զգաղափարս գրոց. եւ ինքն տարեալ զեղբօրորդի իւր զՂուկաս ՚ի Հռովմ, եդ ՚ի դպրատան միում. եւ չոքաւ այլուր: Իսկ Մատթէոս գնացեալ յԱմստելոդամ` ետ փորագրել զայլեւայլ գիրս վայելուչս եւ գեղեցիկս քան զՈսկանայն, եւ սպասէր Գալստեան Թովմայ եպիսկոպոսի: Եւ ՚ի յամել նորա` ինքն ընկերացաւ ընդ քահանայի միում Երեւանցւոյ, որում անուն էր Յովհան ուղուրլեան, եւ ընդ առն միում Ջուղայեցւոյ` որում անուն էր Պօղոս Գուլիաթենց. եւ օգնականութեամբ նոցին տպագրեաց անդ զշարական` յամի 1685. ԺՃԼԴ. դնելով զտեղիս վկայութեանց ՚ի լուսանցսն. եւ ՚ի յաջորդ ամի տպագրեաց զժամագիրք:
       ՚Ի սմին ժամանակի եւ քահանայ ոմն տէր Բարսեղ անուն կոստանդինուպօլսեցի նորոգ թարգմանեալ զպատարագամատոյցն Հայոց ՚ի լեզու լատինական` պէսպէս փոփոխութիւնս եմոյծ յայն. եւ ետ տպագրել ՚ի Հռովմ յամի Տեառն 1677. եւ յաւել եւս կարգեալ զայլ բազում ինչ ՚ի շարականն եւ ՚ի ժամագիրքն: Էր յայնմ ժամանակի ընկեր Բարսղի Յովհաննէս Յակոբ ոմն` հոլովն կոչեցեալ. որ ուսեալ փոքր ինչ զքերականութիւն լատին լեզուի` զայն արար կանոն հայկական բարբառոյ ՚ի հոլովմունս անուանց, ՚ի խոնարհմունս բայից. եւ ՚ի համաձայնութիւնս ածականաց ընդ գոյականաց: Եւ կամելով փոփոխել զլեզու Հայոց, եւ նոր իմն լեզու ստեղծանել, շարադրեաց զքերականութիւն իմն այլատարազ` հաւանութեամբ նորին տէր Բարսղի. եւ տպագրեաց զայն ՚ի Հռովմ յամի Տեառն 1674: Այնչափ վառեալ էր սա, եւ տէր Բարսեղ ընդ սմա` յայն նորահնար կանոնադրութիւն լեզուի, մինչեւ ոչ զոք համարիլ նոցա իմաստուն եւ ուղղատես, բայց զայն` որ ՚ի նոյն կանոնսն իցէ տեղեակ: Եւ այս նորահնար կանոնադրութիւն սոցա տարածեցաւ յազգ մեր քանի մի ժամանակ. եւ եղեւ պատճառ խանգարման լեզուիս Հայոց. մինչեւ զմարգարտահիւս քերթուածս նախնեաց ՚ի բազում տեղիս ըստ նմին յարմարել ջանացան բազումք, եւ այնպէս աղաւաղ տպագրել զնոսին. զորովք առ այժմ զանց արարեալ` մատիցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ:
       ե. Յորժամ Մատթէոս վանանդեցի զբաղեալ կայր ՚ի տպագրութիւնս գրոց յԱմստելոդամ, եկն անդր ՚ի Հռովմայ Ղուկաս եղբօրորդի Թովմայի Վանանդեցւոյ. եւ պատրաստ գտեալ զգիրս յօրինեալս ՚ի նմանէ` օգնական եղեւ նմա. զի էր նորա նա ուշիմ մտօք եւ վարժեալ յուսումն բազմապատիկ իրաց: Եհաս անդր եւ Թովմաս վարդապետ, եւ գործակցութեամբ Մատթէոսի եւ Ղուկասու իւրոց ազգականաց պայծառացոյց զտպարանն. եւ նախ տպագրեաց անդէն զպատմագրութիւն Խորենացւոյն. յամի 1695. ՌՃԽԴ. եւ ապա մանր գրով զԹովմա Դեմբացի, յամի 1696. ՌՃԽԵ . եւ զԱւետարան` եւ զհամաձայնութիւն ամսոց զարարեալն յեղբօրորդւոյ իւրմէ Ղուկասէ, յամի 1698. ՌՃԽԷ. եւ զոսկեայ դուռն կոչեցեալ, եւ զգանձ չափուց. յամի 1699. ՌԽՃԵ. եւ ապա զձերբածութիւն. յամի 1705. ՌՃԾԴ. զմիանգամ տպագրեալն ՚ի Հռովմ, յամի 1674. ՌՃԻԳ: Եւ ետ եւս փորագրել գործակցութեամբ նոցին զհամատարած աշխարհացոյց մեծ: Սոյնպէս եւ ծախիւք եւ հաւանութեամբ նորա տպագրեաց Ղուկաս եղբօրորդի նորին երրորդ անգամ զշարական. յամի 1702 ՌՃԾԱ. եւ զպատարագամատոյց եւ զգիրս ինչ սահմանաց ` յամի 1704 ՌՃԾԳ:
       ՚Ի նոյն աւուրս էր ոմն Յովհաննէս Յովակիմ անուն` Ըսքրոդեր կոչեցեալ յազգէ գերմանացւոց` մարբուրդեցի, տեղեակ բազում լեզուաց, այր նրբամիտ եւ հանճարեղ. որ եւ քաջ ուսեալ զլեզու Հայոց սատարութեամբ նախայիշեալ Թովմայի եպիսկոպոսի եւ Ղուկասու Վանանդեցւոյ, տեղեկացաւ ամենայն հանգամանաց ազգին. եւ գլխովին հետամուտ լեալ ՚ի նոյն` շարագրեաց գիրք մի կոչեցեալ արամեան լեզուի գանձ. յորում խօսի նախ զհնութենէ եւ զճոխութենէ լեզուին Հայոց, յարելով ՚ի նոյն եւ զքերականութիւն ընդարձակ բանիւք . եւ ապա զդաւանութենէ եկեղեցւոյն Հայոց, եւ զքաղաքաւարութենէ, եւ այլն. բազում զգուշաւոր քննութեամբ: Եւ զայս գործ տպագրեաց ինքն յԱմստելոդամ յամի 1711. ՌՃԿ. գործակցութեամբ Ղուկասու Վանանդեցւոյ. եւ սա ինքն Ղուկաս յաւել ՚ի վերջոյ ոտանաւոր բանիւք գովեստ ՚ի վերայ նորին Ըսքրոդերի: Տպագրեաց սոյն այս Ղուկաս Վանանդեցի եւ զայլ բազում գիրս. որոց զոմանս ինքն շարադրեաց, եւ զոմանս յայլոց թարգմանեաց, քանզի էր գրասէր եւ աշխատասէր: Եւ յետ մահու նորա եւ ընկերաց նորին` զգաղափարս այն ամենայն գրոց գնեաց ամենապատիւ Մխիթար աբբայ հայրն մեր:
       Այլ վասն գրոցն Ոսկանայ վարդապետի լուեալ է մեր, թէ ՚ի տանիլ ոմանց զայնոսիկ այլուր նաւու` նաւաբեկութեամբ կորուսեալ եղեն: Իսկ այլք ասացին` թէ տարան ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ անդ կորեան: Իսկ մի ոմն յազգականաց Ոսկանայ Պետրոս լատինացի կոչեցեալ` գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս տպագրեաց անդ ՚ի Պերա. այսինքն ՚ի Պէյօղլու յամի, 1705 ՌՃԾԴ. զԱստուածաշունչ` մանր գրովք, օրինակեալ ըստ ամի ՚ի տպագրեալ Աստուածաշնչէ Ոսկանայ վարդապետի:
       Եղեն յայնմ ժամանակի եւ յառաջ եւս` եւ այլ տպագրութիւնք գրեանց Հայոց յայլեւայլ տեղիս. նաեւ ՚ի Լեհաստան, ուր Հայոց գրով ՚ի բարբառ թաթարաց տպագրեցին զԱղօթամատոյց` ՚ի պէտս նոցա, որք եկեալ էին յաշխարհէն թաթարաց , եւ վարժեալ էին ՚ի նոյն լեզու: Դարձեալ եւ ՚ի Փարէզ. ուր տպագրեցին բառագիրք փոքր ՚ի լատինէ ՚ի հայ: Յորում ժամանակի եւ Թադէոս երէց ոմն Երեւանցի Համազասպեան ցանկալով տպագրել զճաշոց եւ զտօնացոյց Հայոց` եկն ՚ի կողմանց Նոր Ջուղայու ՚ի Մարսիլիա. զի համարէր` թէ հաստատուն կայ դեռ տպարանն Ոսկանայ. բայց տեսեալ` թէ դադարեալ է այն, չոքաւ ՚ի Վենէտիկ. եւ ետ փորագրել զմեծ եւ զփոքր գիրս. եւ նոքօք տպագրեաց նախ զԽորհրդատետր , եւ ապա զՃաշոց ատենի մեծ. յամի 1686. ՌՃԼԵ: Այսչափ ինչ բաւական համարեալ առ ՚ի տեղեկութիւն տպագրութեան գրեանց Հայոց` դարձուք այժմ ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ ՚ի սկիզբն կաթուղիկոսութեան Յակոբայ Ջուղայեցւոյ: