Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ ամենայն թագաւորաց` որք միանգամ ՚ի սկզբանէ թագաւորեցին ՚ի վերայ ազգիս Հայոց յայլեւայլ տեղիս եւ ՚ի Կիւլիկիա, հուսկ յետոյ թագաւորեաց ՚ի նոյն աշխարհ ՚ի Կիւլիկիա Լեւոն Վեցերորդ, որ ըստ կարգի թագաւորաց Լեւոն կոչեցելոց` հինգերորդ եղեւ եւ վերջին: Այլ թէ զիա'րդ եղեւ թագաւորել նորա եւ վախճան` դիցուք առաջի, հաւաքեալ ՚ի պէսպէս գրուածոց:
       ՚Ի մեռանիլ անդ Կոստանդեայ արքայի Հայոց երրորդի, եւ ՚ի մնալ երկրին անիշխան զամս երկու ըստ նախասացելոցդ, յարեան ոմանք ՚ի լատինացւոց եղելոց ՚ի Կիւլիկիա` որք ունէին ազգականութիւն ինչ ընդ թագաւորս Հայոց` ընդ Լեւոնեանս եւ ընդ Հեթումեանս, եւ այր զարամբ ելեալ կամէին թագաւորել, պնդելով զիրաւունս մերձաւորութեան իւրեանց. իսկ իշխանք Հայոց ոչ բնաւ հաւան գտանէին եւ ոչ ընդ մի ոք ՚ի նոցանէ. եւ էր հանապազօրեայ կագ եւ կռիւ ՚ի մէջ նոցա. եւ երկիրն կայր ՚ի թշուառութեան: Լուեալ պապին Հռովմայ Ուրբանեայ Հինգերորդի զանցս աշխարհին այնորիկ, եւ տեղեկացեալ ամենայնիւ, թէ այսու օրինակաւ եղծանի իսպառ տէրութիւն Հայոց, մեծապէս ցաւէր եւ կարեկից լինէր. մանաւանդ զի խորհէր քահանայապետն ընդ արեւմտեան թագաւորս վասն ազատելոյ զԵրուսաղէմ ՚ի ձեռաց այլազգեաց. եւ գիտէր` զի ՚ի բառնիլ քրիստոնեայ թագաւորի ՚ի Կիւլիկիոյ` անհնարին էր անցս գտանել ՚ի Պաղեստին. վասն որոյ փոյթ կալաւ գրել առ առաջնորդս Հայոց, զի դիցեն զոք իւրեանց թագաւոր, եւ կանգնեսցեն զտէրութիւն ազգին: Բայց քանզի ոչ ոք այլ գոյր սեպհական ժառանգ թագաւորութեան Հայոց, խրատ ետ նոցա ընտրել զԼեւոն Լուսինեան , որ մայրենեօք հայ էր, եւ հայրենեօք ՚ի ցեղէ Ճիւանայ եւ Գուիտոնայ, միանգամայն եւ ազգական Պետրոսի արքային Կիպրոսի:
       Իսկ օրինակ թղթոյ քահանայապետին` էր այսպիսի. *«Պատուական եղբարց մերոց` արքեպիսկոպոսաց եւ եպիսկոպոսաց, եւ այլոց սիրելի որդւոց` առաջնորդաց եկեղեցւոյ եւ հարց վանականաց, եւ երիցանց եւ զղերց, եւս եւ աւագ իշխանաց եւ ազնուական անձանց եւ ժողովրդոց` ՚ի հանդէս ուղղափառութեան համօրէն ծաղկելոց ՚ի թագաւորութեանն Հայոց, ողջոյն եւ առաքելական օրհնութիւն, եւ այլն: Հայեցեալ ՚ի խորհուրդս տեսութեան մտաց` երբ յուշ ածեմք զյիշատակ անցելոց, զի էր երբեմն յորժամ թագաւորութիւն Հայաստանեայց ընդարձակածաւալ սփռեալ տարածանէր, ճոխացեալ լիահարուստ փարթամութեամբք, եւ հզօրացեալ քաջայաղթ եւ պերճալի արութեամբք, եւ ՚ի նմա գերապանծ փայլէր ողջամիտ հաւատոյ պայծառութիւն, եւ արծարծանէր եռանդն փութոյ ժողովրդեան, եւ ՚ի թագաւորութենէ անտի մեծ զօրավիգն լինէր ձեռնտուութեան` յազատութիւն Սրբոյ երկրին` ուր գործեցաւ փրկութիւն մարդկան ազգի ՚ի ձեռն Յիսուսի Քրիստոսի ... Յոգի հարեալ դառն սգով ՚ի թախծութիւն պաշարիմք, եւ ՚ի խորոց սրտէ անձուկ տոչորմամբ տխրագին հեծեմք. քանզի տեսանեմք` թէ զիա'րդ թագաւորութիւն այսպիսի մատնեալ կայ ՚ի ստրկութիւն եւ ՚ի հարկատուութիւն այլազգեաց, եւ նուազեալ ՚ի նմա բորբոք պաշտաման կրօնից, եւ պակասեալ գլխովին յորդութիւն բարեմասնութեան` որ ըստ հոգւոյ, եւ որ ըստ մարմնոյ: Նմին իրի եւ ուխտիւք ցանկամք` ուղղադաւան այդմ ժողովրդեան հայկազեանդ տէրութեան ելս գտանել ճողոպրելոյ յաղետիցդ վշտաց` ՚ի ձեռն հզօր զօրութեան Աստուածեղէն աջոյն. ՚ի գոյն եւ մեք գուն գործեմք լինել նպաստամատոյց արդեամբք առաքելական գահիս , եթէ լինիջիք ունկնդիր հայրական մերումս խրատուութեան խորհրդոց:
       Այլ արդ` ոչ այլազգ ունի յաջողիլ անշուշտ ձեր այդ ազատութիւն եւ նորոգութիւն նախկինդ բարեբաստութեան, բայց եթէ անսասջիք միում ուղղափառ գլխաւոր իշխանի, եւ մտերիմ սիրով եւ միասիրտ ոգւով հպատակ կացջիք ընդ ձեռամբ նորա: Եւ քանզի ծանուցաւ մեզ, թէ վիճակ թագաւորական գաւազանի ըստ կարգի իրաւանց ա'նկ է սիրելի որդւոյ մերոյ Լեւոնի առն աւագատոհմի ՚ի Լուսինեան զարմէ, որ եւ է ուղղադաւան անձն` եւ սեռն սիրով կապեալ ընդ Հռովմէական սուրբ եկեղեցւոյ, մերձաւոր ազգակից սիրեցելոյ մերումս որդւոյ ՚ի Քրիստոս Պետրոսի մեծապատիւ արքային Կիպրոսի, ազդ առնեմք համօրէն ձերումդ խմբի, եւ յորդորեմք ՚ի տէր հրաման տուեալ մերովս առաքելական նամակաւ, զի թէ իրաւացի քննութեամբ` նորա իցէ ժառանգութիւն տէրութեան, զնոյն զայն Լեւոն ընկալջիք պատուով ձեզ իշխան եւ թագաւոր, թագ կապեալ նմա եւ տուեալ ՚ի նա զամենայն զարքայական նշանակս Հայոց թագաւորութեան, յորո'ց ձեռաց արժան իցէ ընդունիլ ըստ սովորութեան ձերոյ: Եւ հպատակեալ նմա ցածութեամբ եւ սիրով, եւ առաջնորդեալ ընդ նորուն ձեռամբ` մարթասջիք հասանել ՚ի նախնականդ ձեր ազատութիւն եւ ՚ի բարի յաջողուածս անդորրութեան: Եւ մեր իսկ տեսեալ զձեր մտերմութիւն եւ զունկնդրութիւն` զուարթառատ մտօք եւ կամակար հաճութեամբ մատուսցուք զմերս ձեռնտուութիւն եւ զառաքելական գահիս զնպաստս առ նախասացեալդ Լեւոն եւ առ ձեզ: Գրեցաւ յԱւենիոն, ՚ի ԺԱ աւուր ամսեանն ապրիլի` յերրորդ ամի քահանայապետութեան մերոյ»:
       բ. Իբրեւ եհաս այս նամակ Ուրբանոսի պապին ՚ի Կիւլիկիա, յորդորեալ Հայոց` եւ մանաւանդ առաջնորդաց եկեղեցւոյ ՚ի բարեհամբոյր բանից սրբազան քահանայապետին` անդէն վաղվաղակի կոչեցին զԼեւոն, եւ օծեալ զնա հանդիսիւ ՚ի կաթուղիկէն Սսոյ` թագաւորեցուցին ՚ի վերայ ազգին յամի Տեառն 1365. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԺԴ. որ եւ առեալ էր իւր կին` Մարիամ անուն յազգականութենէ Լուդովիկոսի թագաւորին Հունգարիոյ. Սոյն այս Լեւոն` բարեպաշտ ոմն էր եւ իմաստուն, եւ քան զբազումս ՚ի թագաւորաց քաղցր էր բարուք. այլ` ժամանակ իւր դառն եւ դժնդակ. զոր առաւել եւս դառնացուցին իշխանք նորա, որք յայնմ յետնեալ դարու իսպառ տկարացեալ էին. նաեւ մոռացեալ զարութիւն հայկազեան` զանմիաբանութիւն միայն ՚ի ձեռին ունէին զէն. թո'ղ զայն զի խառն եւս էին` կէսք ՚ի Հայոց եւ կէսք ՚ի Լատինացւոց, անհաւանք միմեանց եւ տարաձայնք յիրերաց. եւ թէպէտ երբեմն ընդ թագաւորին իւրեանց Լեւոնի մղէին զպատերազմ ընդդէմ այլազգեաց, բայց տկար զօրութեամբ. որոյ վասն օր քան զօր նուազէին. եւ աշխարհն Կիւլիկիոյ վտանգեալ ՚ի թշնամեաց` ՚ի վերջինն եհաս տուրեւառ շնչոյ որպէս տեսցի արդ:
       Ունէր յայն աւուրս պատերազմ սաստիկ Պետրոս արքայ Կիպրոսի ընդ ամիրային Բաղտատայ եւ Եգիպտոսի, որում անուն էր Այշեխուր սուլտան` կամ Շեխվէյիս խան. եւ յափշտակեաց Պետրոս ՚ի ձեռաց նորա զԱղեքսանդրիա քաղաք Եգիպտացւոց: Իսկ Այշեխուր գումարեալ զօր բազում` եկն եւ էառ անդրէն զայն քաղաք, եւ վանեալ անտի զկիպրացիս` նկուն արար զնոսա. եւ գիտելով` թէ դաշնակից է Լեւոն արքայ Հայոց ընդ արքային Կիպրոսի, արձակեաց ապա ՚ի ներքս ՚ի Կիւլիկիա զգունդս զօրաց իւրոց ՚ի ձեռն մեծի զօրագլխին իւրոյ ` որ կոչիւր Շահար օղլի: Եւ Լեւոն արքայ ընդդէմ եգիպտացւոց հանդերձ Լիպարտեաւ քաջ սպարապետաւ իւրով, եւ ՚ի մարտնչիլ ընդ նոսա սաստիկ` եցոյց Լիպարիտ ահագին արութիւնս, եւ եհար զհարիւրաւորս ՚ի թշնամեաց. այլ իբրեւ անխնայ մխեցաւ ՚ի խուժանն` վտանգեցաւ եւ անկաւ: Զայն տեսեալ թագաւորին Լեւոնի` լուծաւ եւ լքաւ, եւ դարձաւ ՚ի փախուստ. եւ ապա աղաչանօք հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ սուլտանին` եհան զզօրս նորա յաշխարհէ իւրմէ:
       Բայց զկնի ամաց ինչ յեօթներորդ ամի թագաւորութեանն Լեւոնի անկաւ վերստին թշնամութիւն ՚ի մէջ նորա եւ ՚ի մէջ եգիպտացւոց. եւ եկն միւսանգամ Շահար օղլին զօրու ծանու. եւ այրեաց ըստ մասին զՍիս քաղաք. եւ կացեալ յաշխարհի անդ աւուրս քսան` ապականեաց զբերս երկրին. եւ անկաւ սով ՚ի տեղիս տեղիս. մինչեւ գրիւ մի ցորենոյ վաճառեցաւ ՚ի Սիս հինգ հարիւր դրամոց: Իսկ Լեւոն արքայ առեալ ընդ իւր արս քանի մի, եւ պատահեալ մարտիւ զօրացն եգիպտացւոց` եհար զնոսա չարաչար. բայց չկարացեալ իսպառ զդէմ ունիլ` վտանգեցաւ. եւ վէրս ընկալեալ յանձին` փախստեայ անկաւ յանմատոյց լերինս, եւ չերեւեցաւ առ ժամանակ մի. եւ ոչ ոք գիտաց` թէ զի՞ եղեւ նմա, եւ կամ յո ' չոքաւ. եւ ել համբաւ զնմանէ, թէ անկեալ իցէ նա եւ մեռեալ ՚ի մարտի անդ:
       Զայսպիսի գոյժ առեալ տիկինն Լեւոնի` թագուհին Հայոց Մարիամ, որ նստէր ՚ի Տարսոն, եւ կոչիւր Մարուն դշխոյ, պաշարեցաւ ՚ի սուգ անհնարին. տեսեալ միանգամայն եւ զաւեր աշխարհին` յողբս եւ յարտասուս համակեալ լայր անմխիթար: Իսկ Մեսրոպ կաթուղիկոս Հայոց` որ ամրացեալ կայր ՚ի քաղաքի միում, եկն առ թագուհին ՚ի մխիթարել զնա: Եւ ՚ի միասին խորհուրդ արարեալ` առաքեցին առ պապն Գրիգոր Մետասաներորդ հրեշտակութեամբ զտէր Յովհաննէս զարքեպիսկոպոսն Սսոյ` հանդերձ թարգմանաւ միով, որում անուն էր Մանուէլ. եւ խնդրէին ՚ի նմանէ ձեռն կարկառել վտանգելոյ ազգին: Եւ ՚ի նոյն աւուրս մեռաւ նա ինքն Մեսրոպ կաթուղիկոս, կացեալ ՚ի հայրապետութեան` ամս ԺԳ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա տէր Կոստանդին Չորրորդ:
       Գնացեալ Յովհաննու արքեպիսկոպոսի յԱրեւմուտս` հանդիպեցաւ պապին յԱւենիոն քաղաքի Գաղղիացւոց. եւ յետ առաջի դնելոյ նմա զպատգամս թագուհւոյն` խորհուրդ ետ նմա ինքնին, եւ ասէ. այլազգ չէ ' հնար կանգնիլ տէրութեան Հայոց, բայց եթէ դիցի ոք նորոգ թագաւոր` այր իմաստուն եւ հզօր` պսակեալ ընդ Մարիամայ թագուհւոյն. քանզի անտարակոյս համարէր թէ մեռեալ իցէ Լեւոն: Բերեալ էր սա ընդ իւր եւ թուղթ առ պապն ՚ի Փիլիպպեայ մեծէ կոմսէն` որ էր իշխան երկրին Տարենտայ ՚ի սահմանս Յունաստանու, եւ ունէր ազգականութիւն ընդ թագուհւոյն Հայոց, վասն ծանուցանելոյ զաղէտս աշխարհին Կիւլիկիոյ:
       Յայսմ ամենայնէ ստոյգ համարեալ քահանայապետին զմահ Լեւոնի` գրեաց թուղթ առ նոյն Փիլիպպոս Տարենտացի ՚ի փետրվարի 1. որպէս է տեսանել առ Հռենալդոսի. հատոր Է. յամն 1372. յօդ. 30. եւ յորդորեաց զնա ձեռնտու լինել եւ կանգնել զթագաւորութիւն Հայոց. եւ ՚ի սակս այսորիկ խորհուրդ ետ նմա ամուսնացուցանել զՄարիամ թագուհին ընդ Ոթոնայ դքսին Բրոնսուիկայ, որ էր ՚ի զարմէ թագաւորացն Սաքսոնիոյ, եւ ազգական արքային Կիպրոսի. քանզի նա այր խոհեմ է ասէ եւ զգաստ, եւ ՚ի բազում գործս երեւելի. եւ եթէ թագաւորեսցէ ՚ի վերայ Հայոց` բարւօք ունի խնամել զազգն: Գրեաց եւ թուղթ քաջալերութեան առ թագուհին, եւ խրախոյս ետ նմա զօրացուցանել զհայս:
       Եւ եղեւ իբրեւ դարձաւ Յովհաննէս արքեպիսկոպոսն Սսոյ ՚ի Կիւլիկիա, եւ յորժամ սկսան խորհուրդ ՚ի մէջ առնուլ վասն պսակելոյ զՄարիամ ընդ Ոթոնի, եհաս լուր առ նոսա` թէ կենդանի է Լեւոն արքայ, եւ է յայս ինչ տեղի: Այս լուր աւետեաց` եղեւ պատճառ մեծի խնդութեան թագուհւոյն` եւ ամենեցուն որք լուանն. եւ դադարեցան ՚ի խորհրդոց իւրեանց: Եկն ապա եւ Լեւոն, եւ մտեալ ՚ի Տարսոն` մխիթարեաց եւ ուրախացոյց զամենեսին: Եւ ՚ի գալ ամին միւսոյ վախճանեցաւ տէր Կոստանդին Չորրորդ, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս Բ. որում յաջորդեաց տէր Պօղոս. եւ սա ինքն յորդորեաց զԼեւոն բազում բանիւք, եւ հնարեցաւ առնել հաստատուն խաղաղութիւն ընդ այլազգիս . բայց ոչ յաջողեցաւ. զի եհաս փութով լրումն թշուառութեան աշխարհին Կիւլիկիոյ:
       գ. Յառաջնում ամի կաթուղիկոսութեան սորա նստաւ սուլտան ՚ի Բաղտատ որդի Այշեխուրայ. զոր արաբացիք Հիւսէյին խան կոչեն` թշնամի քրիստոնէից: Սա տեղեկացեալ` թէ տկարացեալ է յոյժ թագաւորութիւն Հայոց, եւ Լեւոն ապաստանեալ կայ յարեւմտեայս, գումարեաց զանհամար զօրս Բաբելացւոց եւ Եգիպտացւոց եւ խառնիճաղանճ ազգաց օտարաց. եւ տուեալ զնոսա ՚ի ձեռս Ահմէտայ եղբօր իւրոյ` որ Ապուլահէթ Հաճի Դէրիֆէ կոչեցաւ, որ եւ ըստ ոմանց կարգեալ էր ամիրայ Եգիպտոսի, զսա ինքն եւ զայնչափ բազմութիւն զօրացն արձակեաց ՚ի Կիւլիկիա, բնաջինջ առնել անտի զմնացուած թագաւորութեանն Հայոց, եւ ՚ի սուր սուսերի մաշել զամենայն քրիստոնեայս երկրին:
       Հորդան տուեալ սոցա աներկիւղ` զեղան իբրեւ զյորձանս հեղեղաց յաշխարհն Կիւլիկիոյ, եւ ողողեցին եւ լցին զլերինս եւ զդաշտս: Իսկ բնակիչք երկրին մեծամեծք եւ փոքունք խուճապեալ յերեսաց նոցա, եւս եւ սակաւաւոր զօրք արքունի` զինաթափ եղեալ սարսափմամբ, ցիր եւ ցան եղեն այսր եւ անդր` ապրեցուցանել զանձինս. ոմանք անկան յամուր քաղաքս եւ յանառիկ բերդս, այլք ՚ի բարձրաբերձ գագաթս լերանց եւ յանմատչելի քարանձաւս. եւ բազումք եւս վաղագոյն աճապարեալ` խոյս ետուն յաշխարհ հեռաւոր` ՚ի կողմանս Փոքուն եւ Մեծին Հայոց, եւ յերկրին Վրաց եւ Աղուանից, եւ ՚ի սահմանս Յունաց եւ Պարսից եւս եւ ՚ի կղզիս. եւ ցրուեցան յայլեւայլ թագաւորութիւնս քրիստոնէից, որոց թիւ եղեւ ըստ ոմանց` իբր երեսուն հազար անձանց, եւ ըստ այլոց` աւելի յոյժ: Այլ որք մնացինն ՚ի բացի` եղեն ճարակ սրոյ թշնամեաց:
       Իսկ Լեւոն արքայ յուսահատ եղեալ ունիլ զառաջս այնչափ բազմութեան այլազգեաց, եւ կամ ձեռն տալ իւիք ժողովրդեան իւրում, ուշ եդ անձին զգուշանալ` եւ զտուն իւր եւեթ ճողոպրել յառաջիկայ վտանգէ անտի . վասն որոյ առեալ ընդ իւր զՄարիամ թագուհին եւ զդուստր իւր` Փիննա անուն, հանդերձ փեսայիւն` որ կոչիւր Շահան իշխան Կոռիկոսայ, անկաւ յամուր դղեակն Կապնոյ. եւ ընդ նմա ոմանք յիշխանաց իւրոց: Զայն իմացեալ այլազգեաց` եկին եւ պաշարեցին խմբովին զդղեակն, եւ ետուն մարտ սաստիկ աւուրս բազումս. եւ անկարացեալ առնել ինչ` եդին ՚ի պաշարումն բերդին ստուար գունդ մի, զի մի ' կարասցէ ոք ելանել արտաքս:
       Եւ ինքեանք այնուհետեւ արձակ համարձակ սփռեալ յաւար եւ յաւեր աշխարհին` դիմեցին նախ` ՚ի վերայ անպարիսպ աւանաց եւ գիւղից մնացելոց. հասին յետոյ եւ ՚ի վերայ մեծամեծ եւ ամուր քաղաքաց` Սսոյ եւ Ատանոյ, Մամեստիոյ եւ Անարզաբայ, եւ այլոց ամենայնի, եւս եւ հռչակաւոր վանորէից բազմաց. զամենեսին քանդեցին եւ կործանեցին, աւերեցին եւ այրեցին. հիմնայատակ արարին եւ զհոյակապ շինուածս եկեղեցեաց եւ ապարանից. եւ կողոպտեցին զամենայն սպասս եւ զզարդս. կոտորեցին զորս կամեցան, եւ գերեցին ընդ որ հաճեցան. բացին եւ զգերեզմանս իշխանաց եւ թագաւորաց. եւ խարոյկ արկեալ ՚ի մոխիր դարձուցին զամենայն. եւ բազում աւուրբք հետազօտեալ ընդ ամենայն բնակութիւնս վայրաց աշխարհին` մերկացուցին զամենայն, եւ արարին անշէն անապատ զԿիւլիկիա, զի մի եւս զօրասցի անդ թագաւորութիւն Հայոց:
       Եւ զկնի այսր ամենայնի ՚ի դասս դասս ժողովեալ իբրեւ զջոկս անասնոց զբազմութիւն բիւրաւոր գերեաց` արանց եւ կանանց, երիտասարդաց եւ կուսանաց. քահանայից եւ կրօնաւորաց, սկսան խոշտանգել եւ տագնապել զնոսա սովու եւ ծարաւու եւ ազգի նեղութեամբք, եւ ստիպէին զնոսա ուրանալ` ՚ի հաւատոց: Այլ նոքա զօրացեալ տերամբ` եւ ՚ի միմեանց քաջալերեալ` ընդդէմ դարձան առ հասարակ, եւ միաբերան աղաղակ բարձեալ ասէին. քա'ւ լիցի մեզ ընդ մարմնաւոր կորստեան աշխարհիս` եւ զհոգիս մեր կորուսանել. պատրաստ եմք յամենայն ՚ի վիշտս տանջանաց, եւ ոչ երկնչիմք ՚ի մահուանէ վասն սիրոյն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Զայսպիսի հաստատուն միտս տեսեալ ՚ի նոսա թշնամեաց` զբազումս ՚ի նոցանէ սուսերահար կտրեցին ընդ մէջ, եւ զայլս խողխողեցին զշինականս եւ զանաւագս կենդանւոյն մորթեզերծ արարին. եւ զիշխանաւորս եւ զերեւելիս նետահար սպանին. զկրօնաւորս եւ զքահանայս եւ զայլ եկեղեցականս յերկոցունց աչաց կուրացուցին` մխեալ ՚ի նոսա զհրացեալ երկաթս. եւ զգլխաւոր աւագերիցանց զլեզուս հատին վասն քարոզելոյ նոցա զբանն Աստուծոյ, եւ զմատունս նոցա խորտակեցին: Բայց տեսեալ յետոյ այլազգեաց` թէ այսու օրինակաւ անպիտանացեալ սպառին գերիք իւրեանց, ոչ եւս կամեցան տանջել զմնացորդս նոցա` մանաւանդ զտղայս եւ զաղջկունս. այլ առեալ տարան ընդ իւրեանս` վաճառել յայլեւայլ աշխարհ: Այս վերջին աւեր եւ գերութիւն աշխարհին Կիւլիկիոյ եղեւ յամի Տեառն 1374. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԻԳ. որպէս դնի յոտանաւորս Մարտիրոս վարդապետի, եւ ՚ի պատմութեան իմիք Կիւլիկեցւոց. զնոյն յայտ առնեն նաեւ բանք լատին պատմագրաց առ Ովդերիկայ Հռենալդոսի:
       դ. Իսկ ինքն Լեւոն արքայ կայր տակաւին պաշարեալ ՚ի բերդն Կապնոյ զամիսս ինն` հանդերձ ընտանեօքն եւ քանի մի իշխանօք. մինչեւ սպառեցաւ պաշար կերակրոյ նոցա, եւ անկաւ սով սաստիկ ՚ի ներքս ՚ի դղեկին. ուստի եւ ձեռն մխեցին ուտել զոր ինչ եւ գտանէին. զկատուս եւ զմկունս, եւ զերիվարս պիտանիս` եւ զմորթ նոցա եւս: Եւ ապա տեսեալ Լեւոնի` թէ մահ առ դուրս կայ, խորհուրդ արար ընդ իւրսն. եւ յղեալ պատգամ առ այլազգիս` եւ առ գլխաւոր նոցա Ահմէտ Ապուլահէթ, էառ երդումն ՚ի նոցանէ խնայել ՚ի կեանս իւր եւ որոց ընդ նմա. եւ ել արտաքս ՚ի բերդէն, եւ մատնեաց զանձն ՚ի ձեռս թշնամեաց: Իսկ նոքա կալան եւ կապեցին զնա ՚ի կրկին շղթայս. եւ մտեալ ՚ի բերդն` կողոպտեցին զամենայն գանձս արքունի, եւ գերեցին զբնակիչս նորա: Ապա առին զԼեւոն արքայ եւ զթագուհին Մարիամ եւ զդուստր նոցա զՓիննա եւ զՇահան փեսայն եւ զայլ իշխանս, եւ տարան կապանօք ՚ի քաղաքն Երուսաղէմ եւ անտի ՚ի Քայիրօ մայրաքաղաք եգիպտացւոց, այն է Մըսըր, կամ ըստ այլոց եւ ՚ի Բաղտատ առ Հիւսէյին խան` ամիրայն Բաղտատայ եւ Եգիպտոսի, որ եւ ասի սուլտան Բաբելոնի:
       Տեսեալ սուլտանին զթագաւորն եւ զընտանիս նորա իշխանօքն հանդերձ` խօսեցաւ ընդ նոսա ահարկու ցասմամբ, եւ ասէ. ընդէ՞ր ՚ի սկզբան անդ չեղէք ինձ անձնատուր, եւ զայսչափ ժամանակ դիմադարձ գտեալ` ոչ եկիք յոտս իմ. ապա հրամայեաց արկանել զնոսա ՚ի զգուշութիւն բանտի: Յայնմ վայրի ՚ի գութ եկեալ ոմանց յաւագացն այլազգեաց` միջնորդ եղեն վասն նոցա, եւս եւ Ահմէտ եղբայր սուլտանին` գերիչ նոցին, եւ խնդրէին պահել զնոսա յընդարձակի ՚ի պարսպաւոր քաղաքի ուրեք: Իսկ սուլտանն ասէ. եթէ յանձն առցեն դառնալ ՚ի հաւատոց արարից ընդ բանի ձերում, եւս եւ պատուով մեծարեցից զնոսա: Բայց բարեպաշտ թագաւորն եւ քրիստոսասէր թագուհին չառին բնաւ յանձն, եւ ոչ ետուն տեղի բանից նոցա, այլ խնդրեցին յօժարակամ երթալ կապանօք ՚ի բանտ. ուր եւ կացին մնացին կապեալ ՚ի շղթայս ընդ այլ քրիստոնեայս զամս բազումս. եւ թէպէտ հրաման ետ սուլտանն արձակել ՚ի բաց զթագուհին եւ զդուստր նորա, բայց նոքա չառին յանձն մեկնիլ առանձին. եւ գուցէ յայս սակս գրէ Մարտիրոս վարդապետ յոտանաւոր պատմութեան իւրում , թէ արձակեցան նոքա երկօքին:
       Եւ եղեւ գերութիւն Լեւոնի եւ բանտարկութիւն նորա յամի Տեառն 1375. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԻԴ. յետ կալոյ յիշխանութեան իւրում ընդ ամենայն ամս ԺԱ. մինչեւ ցըմբռնումն իւր. յորում ժամանակի եղեւ եւ վախճան թագաւորութեան Հայոց. եւ աշխարհն Կիւլիկիոյ անպիտանացաւ իսպառ սրով եւ հրով եւ գերութեամբ. եւ ոչ մնաց բնաւին յոյս կանգնելոյ Աթոռոյ իշխանութեան: Եւ անկաւ այնուհետեւ Կիւլիկիա ընդ ձեռամբ եգիպտացւոց առ ժամանակ մի. եւ ապա ըստ մասին ընդ իշխանութեամբ այլոց ամիրայից. եւ յետոյ ըստ մեծի մասին ընդ տէրութեամբ օսմանցւոց յաւուրս թագաւորութեան սուլթան Մէհմմէտի առաջնոյ. եւ հուսկ յետոյ ըստ ամենայնի անկաւ ընդ իշխանութեամբ այնր թագաւորութեան ՚ի ժամանակս սուլթան Սէլիմայ:
       Եւ թէպէտ շինութիւն քաղաքին Սսոյ եւս եղծեալ աւերեցաւ յԵգիպտացւոց` եւ ՚ի հիմանց տապալեցաւ, բայց մնաց անդ կաթուղիկոսարանն Հայոց ըստ մասին. ուր նաստէր յայնժամ Պօղոս կաթուղիկոս. որ եւ կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս Դ. մեռաւ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա տէր Թէոդորոս Երկրորդ: Այլ սոքա եւ որ զհետ սոցա կաթուղիկոսունք` թէպէտ եւ անդ ՚ի Սիս ունէին զԱթոռ իւրեանց, բայց տատանեալ շրջէին ՚ի զանազան տեղիս եւ ՚ի քաղաքս` ո'ւր եւ կարէինն գտանել հանգիստ եւ ըստ պատշաճ ժամանակի գային ՚ի Սիս վասն ձեռնադրութեան եւ վասն օրհնութեան միւռոնի:
       ե. Իսկ Լեւոն արքայ եւ թագուհին Մարիամ` որք կային յարգելանս բանտի ՚ի Քայիրօ քաղաք կամ ՚ի Բաղտատ. թէպէտ եւ չունէին ակնկալութիւն հասանել տէրութեան իւրեանց, բայց խնդրէին յԱստուծոյ արտասուօք այց առնել ինքեանց, եւ ազատել ՚ի գերութենէ անտի եւ ՚ի ձեռաց անհաւատից. բազում անգամ աղերս մատուցին վասն այսր առ Հիւսէյին սուլտանն, եւ ոչ լուաւ նոցա: Այլ ՚ի հինգերորդ ամի բանտարկութեան իւրեանց գրեաց Լեւոն գիր աղաչանաց առ պապն Հռովմայ եւ առ թագաւորն Սպանիացւոց եւ Գաղղիացւոց. եւ մինչդեռ խորհեր Առաքել զայն ՚ի ծածուկ, ՚ի նոյն աւուրս Շահան իշխանն Կոռիկոսայ` փեսայն Լեւոնի` որ կայր ընդ նմա ՚ի բանտի անդ, միջնորդութեամբ ոմանց զերծաւ ՚ի գերութենէ. եւ դիմեալ յարեւմուտս հանդերձ թղթով Լեւոնի` եկն եհաս ՚ի Գաղղիա. եւ կամէր գնալ առ սրբազան պապն Հռովմայ` խնդրել ՚ի նմանէ օգնութիւն ինչ. եւ ոչ յաջողեցաւ ՚ի սակս երկպառակութեան մեծի տարածելոյ յարեւմուտս ողջոյն. որոյ պատճառն էր այս, զի յեօթանասուն ամաց հետէ` քահանայապետք Հռովմայ եդեալ էին զԱթոռ իւրեանց յաշխարհին Գաղղիոյ. եւ անդ նստէին յԱւենիոն քաղաքի. իսկ սրբազան պապն Գրիգոր Մետասաներորդ անդրէն փոխադրեաց զԱթոռն ՚ի Հռովմ. եւ եկն անդր յամի Տեառն 1376. ՚ի յաջորդ ամի գերութեան Լեւոնի արքային Հայոց. եւ ՚ի մեռանիլ Գրիգորի յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա Ուրբանոս Վեցերորդ, եւ այլք զկնի ՚ի բնիկ գահն իւրեանց ՚ի Հռովմ: Բայց գաղղիացիք եդին իւրեանց զայլ ոք առաջնորդ Կղեմէս Հռոբերտոս յաշխարհի իւրեանց. որում կամակից գտան եւ սպանիացիք. եւ յաղագս այսորիկ վրդովեալ էր բովանդակ Եւրոպիա. եւ այս տեւեաց զամս իբր քառասուն. մինչեւ ՚ի ձեռն մեծի ժողովոյ բարձաւ այն առանձին Աթոռ ՚ի Գաղղիոյ:
       Արդ` մինչդեռ տակաւին նստէր այս Կղեմէս ՚ի Գաղղիա, եկն անդր նախասացեալդ Շահան իշխանն Հայոց. եւ յորժամ կամէր նա անցանել ՚ի Հռովմ առ սրբազան պապն Ուրբանոս, ընկալաւ զնա առ իւր սա ինքն Կղեմէս. եւ եհարց թէ զի՞նչ խնդիրք են քո, եւ խոստացաւ ձեռնտու լինել նմա : Եւ Շահան պատմեաց առաջի նորա մի ըստ միոջէ զամենայն անցս աշխարհին ըստ վերոյ գրելոցդ, թէ զիա'րդ աւերեցաւ Կիւլիկիա, եւ որպէս գերեցան կամ նահատակեցան բնակիչք նորա. եւ զիա'րդ ըմբռնեցաւ թագաւորն Լեւոն եւ եդաւ ՚ի բանտ. եւ ես ասէ առ նմա էի ՚ի հինգ ամաց հետէ. եւ այժմ եկի այսր` խնդրել օգնականութիւն ՚ի քրիստոնէից: Յայնժամ գրեաց Կղեմէս յԵրրորդ ամի իւրում, այն է յամի Տեառն 1381. յամսեանն յուլիսի` նամակս յորդորական առ այնոսիկ, որք կային ընդ ձեռամբ իւրով, որպէս զի նպաստամատոյց լիցին հանել զԼեւոն ՚ի գերութենէ. եւ մի յայսպիսի թղթոց սուրբ գտանի ՚ի գիրս Հռենալդոսի հատոր Է. յամն 1381. յօդ. 49. ուր պատմի ըստ մասին այս ամենայն: Բայց քանզի գաղղիացիք պատաղեալ էին յաղմուկ իւրեանց, ոչինչ փոյթ կալան օգնել:
       Զայս տեսեալ Շահանայ` ել ՚ի գաղղիոյ եւ չոքաւ ՚ի Սպանիա առ թագաւորն Կաստիլիոյ Յովհաննէս Առաջին. եւ մատուցեալ առ նա զթուղթ աղերսանաց Լեւոնի արքայի` պատմեաց բերանով յանդիման նորա զամենայն: Եւ Յովհաննէս թագաւոր մարդասիրութեամբ ընկալեալ զՇահան, եւ ընթերցեալ զգիր Լեւոնի` իսկ եւ իսկ յօժարեցաւ լնուլ զխնդիր նոցա: Լուր եհաս ՚ի նոյն աւուրս, թէ մեռաւ Հիւսէյին սուլտանն Բաբելոնի, եւ նստաւ եղբայր նորա Ահմէտ ` որ եւ ասի Ապուլահէթ հաճի Դէրիֆէ, այն է ըմբռնօղն Լեւոնի: Յայնժամ առաքեաց Յովհաննէս թագաւոր հրեշտակս առ նոր սուլտանն հանդերձ թղթով եւ մեծամեծ պատարագօք, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ շնորհել ինքեան զԼեւոն արքայ Հայոց եւ զընտանիս նորա, երաշխաւոր լեալ ինքնին` թէ ոչինչ վնաս հասցէ տէրութեան նորա: Ընկալեալ սուլտանին զընծայս Յովհաննու` միանգամայն եւ հարկեալ յաղաչանաց Լեւոնի, առ որ ունէր փոքր մի գութ յաւուրց անտի գերութեան նորա, արձակեաց յիւրմէ խաղաղութեամբ եւ պատուով զնա ինքն զԼեւոն արքայ եւ զՄարիամ թագուհին եւ զդուստր նոցա զՓիննա. տուեալ եւ թուղթ առ Յովհաննէս արքայ` գրեալ ՚ի 784. թուականութեան Հագարացւոց` յամսեանն րեճէպ. այն է յամի Տեառն 1382:
       Ապա ելեալ նոցա ՚ի բանտէ զկնի եօթն ամաց գերութեան ` յուղի անկան հանդերձ ծառայիւք սուլտանին. եւ եկին նախ յԵրուսաղէմ. եւ շրջեալ յուխտ` շնորհս մատուցին Աստուծոյ վասն ազատութեան իւրեանց: Եւ ՚ի խնդրել թագուհւոյն մնալ ՚ի սուրբ քաղաքն հանդերձ դստերքն իւրով, եթող զնոսա անդ Լեւոն, եւ ինքն էանց ՚ի Կիպրոս. եւ գտեալ նաւ պատրաստական` եմուտ անդր, եւ գնաց դէպուղիղ ՚ի Հռովմ յամի Տեառն 1383. եւ ՚ի թուին Հայոց ՊԼԲ. ուր ընկալեալ եղեւ մեցաւ պատուով ՚ի սրբազան պապէն յՈւրբանեայ Վեցերորդէ. որպէս յիշատակէ Հռենալդոս ՚ի հին տարեգրութեանց: Եւ ապա ելեալ ՚ի Հռովմայ` չոքաւ ՚ի Սպանիա. եւ մատուցեալ առ Յովհաննէս թագաւոր` մեծապէս շնորհս կալաւ մարդասիրութեան նորա. եւ Յովհաննէս բազում պատիւ եցոյց նմա. եւ ետ նմա քաղաք բնակութեան . զբազում տեղես ՚ի կալուածս. եւ եղեւ Լեւոն երեւելի ՚ի մէջ սպանիացւոց իւրով իմաստութեամբ եւ վեհանձնութեամբ. որ եւ ստէպ երթայր ՚ի Հռովմ յուխտ, եւ դառնայր անդրէն ՚ի Սպանիա:
       Եւ զի կայր ՚ի նմին ժամանակի անդադար մարտ ՚ի մէջ թագաւորացն Գաղղիացւոց եւ Անգղիացւոց, տեսանելով սրբազան պապին զբարեհամբոյր բարս Լեւոնի հրամայեաց նմա, գնալ եւ միջնորդ լինել խաղաղութեան ՚ի մէջ նոցա: Եւ յայս սակս բազումս աշխատ եղեւ Լեւոն, նախ` յամի Տեառն 1383. եւ ապա յամի 1386. ըստ Հռենալդոսի շրջելով, ՚ի Գաղղիա եւ յԱնգղիա որպէս զի թէ հնար ինչ իցէ, եւ խաղաղիլ նոցա գտցէ եւ ինքն նպաստ ՚ի նոցանէ` առ ՚ի դիմելոյ յԱրեւելս եւ կանգնելոյ զտէրութիւն Հայոց, բայց ո'չ յաջողեցաւ` ո'չ հաշտութիւն եւ ոչ օգնութիւն. զի նոքա առ ժամանակ մը յանձն առնուին հաշտիլ, եւ անդրէն ՚ի կռիւ զինէին:
       Հուսկ յետոյ իբրեւ եկն Լեւոն յայլում նուագի վասն սոցին իրաց ՚ի Գաղղիա, հասեալ ՚ի Լուտետիա` այն է Փարէզ մայրաքաղաք Գաղղիացւոց, հիւանդացաւ անդ եւ վախճանեցաւ ՚ի հասակի իբր վաթսուն ամաց յամի Տեառն 1393. եւ ՚ի թուականութեան Հայոց ՊԽԲ. ՚ի նոյեմբերի 19. յետ մետասան ամաց ազատութեան իւրոյ ՚ի գերութենէ. եւ զկնի քսան եւ ութն ամաց ՚ի սկզբանէ անտի թագաւորելոյ իւրոյ, եւ ՚ի վեշտասաներորդ ամի կաթուղիկոսութեան տէր Թէոդորոսի. եւ թաղեցաւ յեկեղեցւոջ վանացն կեղեստինեանց ՚ի հոյակապ գերեզմանի, ուր եւ փորագրեալ կայ անուն նորա ՚ի վերայ շիրմին մինչեւ ցայսօր:
       Գրի աստանօր ՚ի պատմութիւնս գաղղիացւոց, յորոց յառաջ բերէ եւ Պետրոս Լեբրոն. Վիճ. Ժ. պր. 2. թէ սոյն այս Լեւոն ՚ի վախճանիլ իւրում կարգեաց կտակաւ հասս երկու հազար սիկղ ՚ի թոշակ մշտնջենաւոր` երից կրօնաւորաց նոյն վանացն կեղեստինեանց. զի աղօթեսցեն եւ պատարագ մատուսցեն վասն իւր եւ վասն թագաւորին Անգղիացւոց Հռիքարտոսի Երկրորդի, որ կարգեալն էր լինել կտակակատար նորին:
       Իսկ թագուհին Հայոց Մարիամ` Մարուն դշխոյ, որ զտեղի էառ յԵրուսաղէմ, եկաց անդ մինչեւ ՚ի վախճան կենաց իւրոց սրբութեամբ. եւ մեռաւ յամի Տեառն 1405. յետ երկոտասան ամաց մահու առն իւրոյ Լեւոնի արքայի, ՚ի քսան եւ երեքերորդ ամի ազատութեան իւրոյ. ՚ի հասակի իբր վաթսուն եւ հինգ ամաց, եւ թաղեցաւ մերձ տաճարի սրբոյն Յակոբայ. նոյնպէս եւ Փիննա դուստր նորա:
       Արդ` ՚ի վախճանիլ Լեւոնի արքայի եւ Մարիամայ թագուհւոյն` բարձաւ իսպառ յազգէս Հայոց նաեւ անուն եւ յիշատակ թագաւորութեան, որ ՚ի վերջոյ ծաղկեցաւ ՚ի Կիւլիկիա, որով եւ գլխովին յանծանօթս եղեւ ոչ միայն առաջի այլոց ազգաց, այլեւ նոցին իսկ Արամեանց ազին, թէ է՞ր արդեօք երբեմն` զի ունէին թագաւոր յայլեւայլ դարս ըստ այլեւայլ ցեղից, ՚ի բնիկ Հայկազանց` կամ յԱրշակունի Պարթեւազեանց, ՚ի նախարարական տոհմէ Բագրատունեաց` եւ կամ ՚ի զարմէ Ռուբինեանց. քանզի ոչ միայն իշխանութիւն ամենայնի սոցա հետախաղաղ ծածկեցաւ, այլեւ աշխարհ տէրութեան ՚ի բնակչաց ամայացաւ: Եւ չմնաց թագաւորաց մերոց ո'չ հետք նշմարանաց, եւ ո'չ ստուեր արքունի բնակութեան նոցա. բայց եթէ քանի մի խարխալեալ շինուածք վանորէից եւ եկեղեցեաց եւ պարսպաց եւ կամրջոց. եւս եւ քանի մի դրամք ոսկւոյ եւ արծաթոյ, որք մինչեւ ցայժմ գտանին առ ոմանս` հայերէն գրով դրոշմեալ. որոց յոմանս ՚ի մի կողմն փորագրեալ է կերպարան առիւծու, եւ ՚ի միւսն պատկեր արքայի` կամ առանձինն եւ կամ հանդերձ թագուհեաւ . եւ յոմանս եւս ձեւ խաչի: