Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ցայս վայր չեղեւ երբէք հրատարակեալ յազգի մերում խնդիր ինչ մեծ, թէ արդեօք Ամենասուրբ Հոգին` փառակից Հօր եւ Որդւոյ` ՚ի Հօրէ՞ միայն ելանէ, թէ նաեւ յՈրդւոյ: Հասարակ վարդապետութեամբ` ՚ի Հօրէ ասէին. եւ զբղխիլն յՈրդւոյ ոչ ուրանային: Ուստի գրեցին հայրապետք Հայոց առ ժամանակօք Մխիթարայ կաթուղիկոսի առ Հռովմայեցիս յամի Տեառն. 1342. որպէս է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր ԻԵ. երես 1190. *«Ո'չ երբէք ասէն գտանեմք, թէ եկեղեցի Հայաստանեայց դիմադարձ լեալ իցէ բղխման Հոգւոյն Սրբոյ եւ յՈրդւոյ. եւ կամ չիցէ համարձակեալ յայտնապէս քարոզել` մանաւանդ յայժմու ժամանակիս »: Եւ եթէ նայիմք ՚ի հին մատեանս նախնեաց մերոց, յայտնի եւս տեսանեմք զայս:
       ՚Ի գիրս մեծին Ագաթանգեղոսի. երես 153. ասէ հայրն մեր սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ. *«Հայր յԱնձնէ. Որդի ՚ի Հօրէ. Հոգին Սուրբ ՚ի Նոցունց եւ ՚ի Նոսին »: Սոյն այս գրի եւ ՚ի ժողովն Շիրակվանու ՚ի կանոնն առաջին: Յերկաթագիր ճառընտիրս ՚ի վարս սրբոյն Թադէի առաքելոյ եւ Սանդխտոյ կուսին. երես ՃԻԶ. շարադրեալ ՚ի հին ժամանակաց` նախ քան զաւուրս Մովսեսի Խորենացւոյ, ասէ սրբուհին Սանդուխտ` թէ սուրբն Թադէոս *«ծանոյց ինձ զՏէրն իմ` զԱրարիչն երկնի եւ երկրի, եւ զՈրդին Միածին, եւ զՍուրբ Հոգին` որ ՚ի Նոցունց »: Յովհաննէս Իմաստասէր ՚ի կանոնագիրս իւր գլուխ Ժ. ՚ի խօսիլն զհերետիկոսութենէ Մակեդոնի` գրէ այսպիսի ինչ. *«երեւեցաւ այր մի Մակեդովն անուն, որ հայհոյէր զՀոգին Սուրբ. եւ ո'չ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ էութենէ ասէր, այլ ` յօտար եղելութենէ »: Մովսես Քերթօղ ՚ի մեկնութեան քերականին գրէ. *«Հոգին Սուրբ որպէս ՚ի Հօրէ բղխէ, նոյնպէս եւ յՈրդւոյ ելանէ »: Եւ դարձեալ. *«Հայր բղխէ զՀոգին. եւ Քրիստոս փչեաց (զՆոյն ) յառաքեալսն, թէ առէ'ք Հոգի Սուրբ. ընդ Հօր բաշխեաց զՀոգին, եւ ըստ մերում կերպիս ընկալաւ զՀոգին »: Ստեփաննոս Սիւնեցի աշակերտ Քերթողին ՚ի գիրս Քերթուածոց ասէ. *«Հոգին Սուրբ յերկաքանչիւրոց եղաբար ընդ պատճառաւ (այսինքն յերկուց ելանէ իբր ՚ի միոյ պատճառէ ). քանզի բղխեալ ՚ի Հօրէ իբր յականէ անհատաբար ` դադարէ յաղբեր, եւ յՈրդւոյ ելանէ` անմեկնելի խորականութիւն` գետ արփիաբաշխ` լուսապարգեւ, ասպնջական զծովս ունելով… Եւ Հոգին Սուրբ շաղկապ Հօր եւ Որդւոյ. զի Հօր եւ Որդւոյ զուգապէս ասի Հոգի. որպէս` Հոգի Աստուծոյ շրջէր ՚ի վերայ ջուրց. եւ դարձեալ` առաքեաց Աստուած զՀոգի Որդւոյ Իւրոյ, Որով աղաղակեմք Աբբայ Հայր »: Դարձեալ անդ. *«որպէս արեգակն է Հայր եւ Որդի. լոյս Հոգին Սուրբ »: Եւ դարձեալ. *«հարուստ Որդին որպէս զՀայր … վասն զի պատճառ է Հոգւոյ ելողութեան »: Եւ դարձեալ. *«Հոգին Սուրբ սկիզբն զՈրդի ունի (ընդ Հօր )»: Եւ ՚ի վախճանի ասէ. *«Յաստուածային գոյութենէն անհատաբար Հայր. եւ Որդի յերկուց բնութեանց միացեալ մի Քրիստոս. եւ Սուրբ Հոգին անհատացեալ բղխումն ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ անհատաբար եւ մխիթարիչ »: Եւ ՚ի Նարեկն բազում ուրեք աւանդի այս այլով բառիւ. ՚ի բանն ԼԴ. ԽԸ. ՀԵ. ԶԲ. եւ այլն: Եւ ՚ի գիրս մեծին Խոսրովու. ՚ի մեկնութեան Լոյս զուարթ. *«օրհնեմք զՀայր իբրեւ զպատճառ Որդւոյ ծննդեամբ, եւ զՈրդի իբր ծնեալ ՚ի Հօրէ` բնութենակից եւ հաւասար Հօր, եւ զՀոգին իբրեւ զբղխումն ՚ի Նոցունց էութենէ ». այսպէս դնի յերկուս ընտիր ձեռագիրս. իսկ ՚ի տպագրեալն. երես 325. էջ 2. փոխեալ են, եւ եդեալ. *«եւ զՀոգին բղխումն ՚ի Հօրէ »: Սոյնպէս եւ ՚ի հին Ճառընտիրս. *«փառաւորէ Հոգի զՀայր եւ զՈրդի. զի ՚ի Նոցունց էութենէ առնու եւ ներակերտէ զարարածս »: Գրի եւ ՚ի նախայիշատակեալ պատասխանին հայրապետացն Հայոց յաւուրս Մխիթարայ կաթուղիկոսի այսպիսի ինչ. երես 1188. *«Յաղօթս Պենտեկոստէի` որ ամ ըստ ամէ ընթերցեալ լինի ՚ի հանդիսի յամենայն եկեղեցիս Հայոց, ասի այսպէս. որ ես Տէր` Տէր զօրութեանց, եւ Աստուած ճշմարիտ, Աղբիւր Լուսոյ, եւ ՚ի Քեզ ելօղ անքննաբար ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ` սքանչելագործ Սուրբ Հոգի »: Եւ ՚ի շարականն Հոգեգալստեան. *«բղխումն Հօր անքննաբար, առօղ յՈրդւոյ անճառաբար »: Եւ թէ` *«՚ի հայրաշարժ աղբերէ (այսինքն յՈրդւոյ ) անհատահոսդ վտակ ». եւ այլ սմին նման բանք: Եւ ՚ի ձեռագիր գանձարանն Հայոց. *«ԶՀայր` առաքօղ Որդւոյ փառակցի, զՈրդի ծնեալ նախ քան զյաւիտեանս, զՀոգի բղխեալ ՚ի Հօրէ անճառ` ելեալ յՈրդւոյ յառաջ խաղացմամբ: Եւ ՚ի յիշատակարանի միում գրեալ ՚ի ժամանակս Լամբրոնացւոյն ՚ի Յակոբայ աբեղայէ յաշակերտէ Ստեփաննոսի ծերունւոյ` տիրացու կոչեցելոյ, գրի այսպիսի ինչ. *«փառաբանութիւն անսկիզբն Հօր, եւ ՚ի Նմանէ ծնեալ Միածին եւ արարչագործ Բանին, եւ Ամենասուրբ Հոգւոյն ելողին ՚ի Նոցունց էութենէ »: Սոցին նման գտանին եւ այլ բազում բանք ՚ի գիրս Հայոց. որովք յայտնի երեւի , թէ հայք ոչ ուրանային զելանել Հոգւոյն Սրբոյ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, այլ մանաւանդ ընդունէին զայն, բայց չունէին ինչ մասնաւոր վէճ:
       բ. Իսկ ՚ի հասանել թուականութեան Հայոց ցամն, ՈՂԹ. կամ Չ. յամի Տեառն իբր 1250. ըստ գրելոյ Վարդանայ եւ Կիրակոսի առաքեաց պապն Հռովմայ այն է Իննովկենտիոս Չորրորդ` առ Կոստանդին կաթուղիկոս, եւ առ Հեթում արքայ Հայոց պատգամ վասն այսր բանի. եւ խնդրեաց ՚ի նոցանէ ընդունիլ ընդ իւրեանս որոշակի զայս վարդապետութիւն` այսինքն զբղխումն Հոգւոյն Սրբոյ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ նոյնպէս գրեաց եւ առ այլ ազգս: ՚Ի գալ այսր հրամանի` Կոստանդին կաթուղիկոս եւ Հեթում թագաւոր արարին ժողով յարքայանիստ քաղաքն Սիս. ուր գումարեցան եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք Հայոց բազում, եւ քննեալ զխնդիրն` հաւանեցան ընդ այն. այլ Յոյնք եւ Վիրք ոչ ընկալան. իսկ յԱսորւոց ոմանք հաւանեցան. եւ ոմանք ոչ: Գրեցին ապա Կոստանդին կաթուղիկոս եւ Հեթում թագաւոր ՚ի կողմանս արեւելից ՚ի մեծն հայք առ վանորայս եւ առ եպիսկոպոսունս, եւ մասնաւորապէս առ Վանական վարդապետ` որոյ անուն իմաստութեան համբաւեալ էր յոյժ. եւ ծանուցին նոցա զխնդիրն. զի՞նչ ասեն տացուք վասն այսր խնդրոյ պատասխանի Հռովմացւոց: Իսկ արեւելեան վարդապետք առ հասարակ քննեալ զխնդիրն` գտին զասացեալն ՚ի Հռովմայեցւոց համաձայն Սուրբ Գրոց եւ սրբոց հարց. եւ թէ զիա'րդ, այսպէս գրէ Կիրակոս Գանձակեցի, որ էր ՚ի նմին ժամանակի.
       «Եւ նոքա ասէ քննեալ զԱստուածաշունչ գիրս առաքելոց` մարգարէից եւ սրբոց վարդապետաց, որք մաքրեցին զեկեղեցիս հեթանոսաց, գտին ըստ պիտոյիցն վարեցեալ երկոքումբք ձայնիւք եւս, ուղղակի համարեալ զՀռովմայեցւոցն խոստովանութիւն. եւ լի են ամենայն Աստուածաշունչ գիրք այնպիսի ձայնիւք: Որպէս գրեաց վէմն հաւատոյ երանելի առաքեալն Պետրոս, որ վասն ճշմարիտ հաւատոցն երանեցաւ ՚ի Տեառնէ, թէ յորո'ւմ եւ յո'րպիսի ժամանակի գուշակէր ՚ի նոսա հոգին Քրիստոսի: Եւ Յովհաննէս աւետարանիչն ասէ. որ զՀոգին Քրիստոսի ոչ ունի, սա չէ ' Նորա: Եւ մեծն Պօղոս. առաքեաց Աստուած զՀոգի Որդւոյ Իւրոյ ՚ի սիրտս մեր, որով աղաղակեմք Աբբայ Հայր. եւ այլ բազում այսպիսի ՚ի գիրս առաքելոց: Իսկ սուրբ Լուսաւորիչն մեր Գրիգոր որ ուսոյց մեզ զհաւատոց զխոստովանութիւնն, այսպէս ասէ. Հայր յԻնքենէ, Որդի ՚ի Հօրէ, Սուրբ Հոգին ՚ի Նոցունց էութենէ: Իսկ յաղթօղ սպառազէնն Քրիստոսի Աթանաս ընդդէմ արիոսեանցն` այսպէս քարոզէր եւ ուսուցանէր. անսկիզբն Հայր ոչ յումեքէ, Որդի ՚ի Հօրէ եւ Հոգի ՚ի Նոցունց էութենէ: Եւ Գրիգոր Աստուածաբանն եւ Գրիգոր Նիւսացին, եւ մեծն Բասիլիոս, եւ աբբայ Եփրեմ. եւ Յովհան Ոսկեբերան, եւ այլք ՚ի բազում տեղիս յիւրեանց գիրսն. զոր թէ աշխատութեամբ ոք խնդրէ` յոլովս գտանէ: Եւս եւ Սեբերիանոս Եմեսու եպիսկոպոսն ՚ի ճառին` որոյ սկիզբն է, ՚ի մէջ քրիստոսասիրաց զՔրիստոսէ ճառել, ՚ի կատարածի ասէ. անծնին Աստուծոյ, եւ ծնիցելոյն ՚ի Նմանէ` Որդւոյ Միածնի, եւ Սուրբ Հոգւոյն ելողին ՚ի Նոցունց էութենէ, Երիցն ՚ի միում Աստուածութեան` ամենայն փառք յաւիտեանս, ամէն: Եւ Մովսէս Խորենացի ասէ` ՚ի մեկնութեան Քերթուածոցն. Սուրբ Հոգին առինչունակ է. զի Հօր եւ Որդւոյ ասի Հոգի: Եւ Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ասէ. քանզի բղխէ ՚ի Հօրէ իբր յականէ անհատաբար եւ դադարէ յաղբեր. եւ յՈրդւոյ ելանէ` գետ արփիաբաշխ լուսապարգեւ` ասպնջական զծովն ունելով զհրեշտակաց եւ զմարդկան գիտութիւն, տի ' նա` զի հարուստ Որդին իբրեւ զՀայր. քանզի պատճառ է Հոգւոյն ելողութեան. Հոգին Սուրբ եւս հարուստ. զի պատճառ է մարգարէական տառից (զայսոսիկ եդեալ Կիրակոսի, ապա յաւելու )... Զայս ասէ պատասխանեցաք թղթոյն արեւմտից. եւ մեք ՚ի սոյն հաւատ հաստատեալ կամք շնորհօք Երրորդութեանն Սրբոյ. որում փառք յաւիտեանս , ամէն»:
       Իսկ Վարդան ՚ի մի զուգելով զպատմութիւն ժողովոյն յորում էր ինքն եւս, գրէ այսպէս. *«՚Ի Չ թուին ասէ շարժեցաւ խնդիր ՚ի մեծ պապէն Հռովմայ. եւ գրեաց յազգս ամենայն քրիստոնէից, եթէ պա'րտ է զԱմենասուրբ Հոգին Աստուած` խոստովանել ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխեալ: Եւ ոչ եղեւ հաճոյ Ասորւոց եւ Յունաց եւ Վրաց, բաց ՚ի Հայոց` որք քննեցին զդաւանութիւն առաջնոց սրբոց ՚ի ձեռն աստուածամերձ վարդապետին Վանականի, եւ գտին զայն համախոհ երեւելի արանց փառաւորաց, Աթանասի, Գրիգորի Աստուածաբանի, Գրիգորի Նիւսացւոյ, Գրիգորի Լուսաւորչին, եւ այլոց սրբոց »: Այսոքիկ են բանք Վարդանայ:
       գ . Իսկ բանք Վանական վարդապետի` զորս գրեաց վասն այսր առ կաթուղիկոսն Կոստանդին, եւ առ արեւմտեան ժողովն Հայոց, են սոքին. *«…Որդի ՚ի Հօրէ, եւ Հոգի ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ. Հայր արմատ, Որդի բոյս, Հոգին ՚ի յարմատոյն եւ ՚ի բուսոյն բողբոջ: Հոգին շունչ, Որդին բերան Հօր, ըստ այնմ` Հոգւով բերանոյ Նորա ամենայն զօրութիւնք նոցա. եւ թէ` առաքումն քո դրախտ նռնենեաց. եւ թէ` փչեաց յերեսս նոցա, եւ ասէ . առէ'ք զՀոգին Սուրբ: Հայր անծին, Որդւոյ գոյակից Հոգին. բազուկ Որդին, եւ ՚ի բազկէ մատն. ես ասէ մատամբն Աստուծոյ հանեմ զդեւս, այսինքն Հոգւովն. ապա Որդի ՚ի Հօրէ, եւ Հոգի ՚ի Նոցունց. քանզի ասէ սուրբն Եպիփան. Որդի ՚ի Հօրէ ելանէ, եւ Հոգի ՚ի յՈրդւոյ եւ ՚ի Հօրէ ել. Որդի ՚ի Հօրէ առնու. նմանապէս եւ Հոգի յՈրդւոց առնու: Ասէ ինքն Տէրն. յԻմմէ անտի առնուցու, եւ ուսուցէ ձեզ… Այս երեք անուանք հաւասար նշան Երից Անձանցն, ոչ միոյ` միոյ ՚ի վերոյ, եւ ոչ միոյ` միոյ ՚ի ներքոյ, այլ` հաւասար միմեանց ամենայնիւ. ո'չ բնաւ նշան երիցութեան. մի ' լիցի ումեք իմանալ այնպէս. այլ` նշան Երից Անձանց, եւ միոյ բնութեան. ոմն Հայր, զի ոչ այլ, ոմն ՚ի Հօրէ Որդի, եւ ոմն Հոգի ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ: Հայր անծին ասի, զի ոչ է յումեքէ . եւ Որդի ծնեալ, զի ՚ի Հօրէ է. Հոգի ոչ ասի ծնեալ, զի մի ' երկու եղբարք թուեսցին, եւ ոչ երկու որդի. եւ ո'չ յՈրդւոյ միայն. զի մի ' թոռն համարիցի:
       Դու ընդէ՞ր ծանրանաս ո'վ իմաստուն եւ ճշմարի'տ հաւատացեալդ` զերկուն մի պատճառ իմանալ: Բարսեղ հարցանէր զեղբայր իւր զԳրիգոր. զի՞նչ է սկիզբն սկզբանն. եւ նա ասէ. առաջին պատճառն երկրորդ պատճառին. ո'վ սիրելի, ո՞ւմ այլ ումեք իցէ պատճառ Հայր եւ Որդի, եթէ ոչ Հոգւոյ: Գրիգոր Աստուածաբանն զՊօղոսի բանն առնու. զառաջին եւ զերկրորդ պատճառ ասելն հաւանի… Քե'զ ասեմ, որ լսօղդ ես, զիա՞րդ քո միտքդ ՚ի քեզ կայ, եւ այլում միտք ծնանի, եւ թէ զայս իմանալ ոչ կարես, ընդէ՞ր քննես վասն Աստուծոյ, եւ ընդդիմանաս Գրոց. եթէ զլոյսդ` որ ՚ի խելս քո ծագէ, եւ զհանճար` որ բանիդ, եւ զբղխումն սրտիդ ոչ կարես տեսանել զոլորեալն ՚ի ձայնդ, Աստուծոյ հակառակ եւ Գրոց մի ' ջանար իմանալ ինչ: Եւ դարձեալ ասեմ. բանդ` որ ՚ի մտացդ է, առանց հոգւոյդ անհոգի է. եւ թէ ՚ի քո հոգւոյդ է առանց մտաց` անմիտ է. ապա թէ ՚ի հոգւոյդ եւ ՚ի մտացդ, հոգեւոր եւ մտաւոր է քո բանդ, որպէս եւ է. ապա թէ շնչաւոր իմացիւք է քո բանդ, վայրապար է. այլ զԱստուծոյ բնութեանն միութիւն եւ զանձին բաժանումն մարմնական օրինակօք մի ' տեսաներ, զի մի ' գայթակղեսցիս: Հոգին եթէ ՚ի Հօրէ միայն ասիցես ելումն եւ բղխումն, անբան է Հոգին (այսինքն առանց Բանի լինի ). եւ թէ յՈրդւոյ միայն ասիցես, օտար սկիզբն է. իսկ եթէ ՚ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ, ճշմարիտ է` եւ յՈրդւոյ, որպէս եւ է. եւ զորօրինակ հայրութիւնն Աստուծոյ ոչ է մարմնական, եւ ոչ որդիութիւնն, նոյնպէս եւ ոչ ելողութիւնն… Դարձեալ աղաչեմ զքեզ. մի ' կարծեր զԱստուծոյ անուն ըստ բնութեան, այլ` ըստ խնամոցն, որ առ մեզ: Ապա թէ ոչ` լոյս ասի Աստուած եւ կեանք. եւ զի՞նչ կամիցի ասել. (միթէ ) այսպիսի՞ լոյս եւ կեանք. որպէս եւ մերս. ոչ այդպես է. այլ` զայս գիտել հանդերձելոցն է. յորժամ յայտնի այն, զոր ակն ոչ ետես. եւ ունկն ոչ լուաւ, եւ ՚ի սիրտ մարդւոյ ոչ անկաւ, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց, աստ մի ' խնդրեր աւելի, զի մի ' յամենայնէ անկանիցիս »: Սոքին են բանք Վանական վարդապետին, զորս գրեաց նա յարեւմուտ ըստ որում աւանդեն աշակերտք նորա Վարդան եւ Կիրակոս Գանձակեցի. յորոյ ՚ի գիրս կայ այս թուղթ նորա գրեալ յայնմ ամի թուականութեան Հայոց Չ:
       դ. Իսկ Կոստանդին կաթուղիկոս եւ Հեթում թագաւոր առեալ զվկայութիւն կարծեաց վարդապետացն Հայոց առ հասարակ` Արեւմտեայց եւ Արեւելեայց` ըստ այնմ ետուն պատասխանի Հռովմայեցւոց: Զայս պատմութիւն գրեն համառօտ եւ հարք ժողովոյն, որ գումարեցաւ յաւուրս Մխիթարայ կաթուղիկոսի, յասելն ՚ի պատասխանին առ Հռովմայեցիս. երես 1189. այսպէս. *«Գիտութիւն լիցի ձեզ, զի յորժամ սահմանադրեցաւ ՚ի Հռովմէական եկեղեցւոյ վասն բղխման Ամենասուրբ Հոգւոյն, ասել` յՈրդւոյ որպէս` ՚ի Հօրէ, թէպէտ եւ Յոյնք ընդդէմ դարձան, բայց սակայն վարդապետք Հայոց հանդերձ ժողովով ընկալան. որպէս ահա գտանի առ մեզ ՚ի պատմութիւնս որք կան ՚ի Մեծն Հայս. այլ զանուն պապին` որ զայս պատգամ առաքեաց, բացայայտ չունիմք աւանդեալ »: Եւ յետոյ համարելով` թէ այն էր Գրիգոր պապ, յաւելուն ասել անդ. *«Եւ ՚ի փոքրն հայս ասեն` ՚ի ժամանակս Հեթմոյ արքայի մեծի` եւ տեառն Կոստանդեայ կաթուղիկոսի, պապն Գրիգորիոս (փոխանակ դնելոյ Իննովկենտիոս ) յղեաց դեսպան, եւ պատուիրեաց ՚ի ձեռն թղթոյ` ասել եւ խոստովանիլ զՍուրբ Հոգին բղխումն յՈրդւոյ որպէս եւ ՚ի Հօրէ. եւ նոքա ժողովով ընկալան եւ հաստատեցին. եւ առաքեցին յԱրեւելս (՚ի Մեծն Հայս ). եւ նոքին եւս ընկալան եւ համաձայնեցան»:
       Բայց քանզի սկսան յետոյ ոմանք ՚ի լատինացւոց ստիպել զհայս, զի ՚ի ժամերգութիւնս իւրեանց յամենայն տեղիս` յորս ասի բղխումն ՚ի Հօրէ յաւելուցուն ներգործութեամբ եւ զբառդ յՈրդւոյ, խրտուցեալ աստի բազումք սկսան փոքր փոքր հրաժարիլ յընդունելոյ զայս վարդապետութիւն բղխման Հոգւոյն Սրբոյ յՈրդւոյ. մանաւանդ զի զյոյնս եւս գտին իւրեանց յորդորիչ: Այլ սակայն զոր ինչ դաւանէին նախնի հարք մեր` նոյնն եթէ ' ներգործութեամբ եւ եթէ զօրութեամբ պարունակի անվթար յեկեղեցական պաշտամունս եւ ՚ի գիրս. եկեսցուք մեք այժմ ՚ի կարգ բանիս:
       ե. ՚Ի նմին ամի` յորում եղեւ այս ժողով, վախճանեցաւ նախասացեալ մեծ վարդապետն Վանական ՚ի հասակի եօթանասուն ամաց` յարեգ ամսոյ Ժ. այն է ՚ի մարտի. 18. յաւուր շաբաթու Աղուհացից. *«զհարիւրապատիկն աստէն թողեալ … ՚ի գիրս գանձուց եկեղեցւոյ, զորս ամբարեաց ՚ի շնորհացն Աստուծոյ, եւ ՚ի յստակ մտաց ծննդականաց ». ըստ գրելոյ Վարդանայ: Եւ թաղեցաւ ՚ի գլուխ վանիցն Խորանաշատու հանդէպ Երգեվանից բերդին` յարեւելից կուսէ մօտ ՚ի փոքրագոյն եկեղեցին, ուր էին գերեզմանք աղքատաց. զի ինքն այնպէս էր հրամայեալ. անդ էր եւ եպիսկոպոս գաւառին տէր Սարգիս բազում վարդապետօք եւ երիցամբք. եւ ՚ի յաջորդ աւուր եհաս եւ Ներսէս կաթուղիկոսն Աղուանից, եւ ողբս էառ ՚ի վերայ գերեզմանի նորա. եւ կալաւ զառաջնորդութիւն վանիցն տէր Պօղոս եղբօրորդի Վանականին: Այս Վանական վարդապետ` աշակերտ Մխիթարայ Գօշի` որպէս այլուր եւս ասացաք, ո'չ է այն` որ կոչի յոմանց Գօշիկ վանական. զի ՚ի բանս նորա վկայ կոչին աշակերտք Վանական վարդապետի: Արդ` որպէս վերագոյնդ յիշատակեցաք ՚ի գլուխ ԻԴ. եղեն աշակերտ սորին Վանական վարդապետի` Վարդան, Կիրակոս, Յովսէփ, եւ Առաքել, եւս եւ Մաղաքիա, եւ այլք բազումք:
       ՚Ի մէջ սոցա երեւելի եղեւ յոյժ Վարդան վարդապետ. որոյ վասն եւ կոչեցաւ իբր մականուամբ մեծ. զի թէպէտ եղեն եւ այլ բազում Վարդան անուամբ վարդապետք յայնմ դարու, որպէս յայտ է ՚ի պատմութեանց եւ ՚ի յիշատակարանաց, բայց սա գտաւ գերագոյն` եւ ուղղափառ վարդապետութեամբ ծաղկեալ: Սա էր ծննդեամբ ՚ի Բարձր բերդոյ յաշխարհէն երրորդ Հայոց. եւ ՚ի գալ Վանական վարդապետի յայնոսիկ կողմանս` յարեցաւ ՚ի նա. եւ երթեալ ընդ նմա ՚ի վանս նորա ՚ի Մեծն Հայս եւ յԱղուանս` ուսաւ ՚ի նմանէ բազում ինչ. եւ գտաւ յաջողակ ՚ի գիր եւ ՚ի բան զգօն եւ ճարտար յամենայնի, խելամուտ Աստուածային Գրոց եւ արտաքին իմաստից. եւս եւ մարզեալ ՚ի լեզու պարսկական եւ եբրայական, եւ առաւել եւս ՚ի յունականն եւ յասորին:
       ՚Ի ծաղկիլ սորա իմաստութեամբ յԱրեւելս աղաչեաց զնա եպիսկոպոսն Հաղբատու տէր Յովհաննէս Բագրատունի` (եղբայր Կիւրիկէի վերջնոյ, որդի Աղսարթանայ իշխանին Մածնաբերդոյ, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ ԻԴ . ) եւ խնդրեաց յօրինել զմեկնութիւն Սաղմոսաց Դաւթի. այլ նա առ խոնարհութեան իւրում չկամեցաւ առնուլ յանձն. զի ահա կան ասէ մեկնութիւնք այնր` գրեալ ՚ի հոգեկիր հարց` յԱթանասէ, ՚ի Բարսղէ, յԵպիփանէ , յԵփրեմէ, ՚ի Դանիէլէ, եւ Ներսիսէ Լամբրոնացւոյ. այլ յետոյ ստիպեալ եւ յայլոց ոմանց` ձեռն էարկ եւ կատարեաց զայն համառօտ յոյժ, բայց ընտիր բանիւք. հաւաքեալ ինչ ինչ եւ ՚ի գրոց նախասացեալ վարդապետաց: Եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Յովհաննէս եպիսկոպոս զկնի երկուց ամաց, եւ յաջորդեաց նմա յեպիսկոպոսութեան Հաղբատու տէր Համազասպ ՚ի քաղաքէն Անւոյ` ըստ գրելոյ Կիրակոսի, սա եւս ընտանութիւն մեծ ունելով ընդ Վարդանայ վարդապետի` աղաչեաց զնա յօրինել ներբողեան պատմագրաբար ՚ի սուրբ Լուսաւորիչն մեր. եւ նա արար զայն` գեղեցիկ եւ վայելչահիւս շարագրութեամբ:
       Գրեաց սա ինքն մեծն Վարդան եւ այլ բազում ճառս ընտիր ոճով եւ իմաստիւք: Արար եւ զմեկնութիւն երգոց երգոյն ՚ի խնդրոյ աշակերտակցին իւրոյ Կիրակոս վարդապետի` ըստ յիշատակելոյ իւրոյ , առաջնորդ ունելով զմեկնութիւն Գրիգորի Նիւսացւոյ եւ Գրիգորի Նարեկացւոյ: Արար եւ զմեկնութիւն Ծննդոց, եւ զԴանիէլի` հաւաքեալ ՚ի բանից Եփրեմի, Հիւպողիտայ եւ Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ: Արար եւ զհամառօտ մեկնութիւն ՚ի վերայ դժուարին բանից չորից Աւետարանաց: Հաւաքեաց ՚ի մի եւ զգիրս իմաստալից առակաբանութեանց Մխիթարայ Գօշի եւ այլոց ոմանց. յորս յաւել եւ ինքն զայլ բազում առակս հանճարալիցս եւ օգտաւէտս. գրեաց ինչ ինչ եւ ՚ի վերայ քերթողական եւ հռետորական նիւթոց: Շարագրեաց եւ զպատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցաւուրս իւր` համառօտ բանիւք, բայց զգուշաւոր եւ հմուտ կարգօք` եւ լի տեղեկութեամբք նախնի իրաց. իսկ զիւրոյ ժամանակի գործս հարեւանցիկ անցանէ. զի լիով գրեաց ասէ արդիւնական վարդապետն մեր Վանական, եւ յետ նորա աշակերտակիցն մեր Կիրակոս: Այլ սքանչելի են այն երեքին շարականք` զորս արար սա. այսինքն են` որ նախիմաց. եւ ՚ի յանսահման ծովէն. եւ որք զարդարեցին. եւ ըստ ասելոյ ոմանց, նաեւ անթառամ ծաղիկն:
       Սա ինքն մեծն Վարդան եկեալ յուխտ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ` չոքաւ ապա ՚ի Կիւլիկիա ՚ի տեսութիւն Հեթմոյ արքային Հայոց եւ արքայորդւոցն, եւ ապա ՚ի Հռոմկլայ ՚ի յարգութիւն Կոստանդին կաթուղիկոսի Բարձրբերդցւոյ. եւ երեւի թէ յայնմ ժամանակի յօրինեալ իցէ զշարականն` որ նախիմաց . յորոյ ՚ի Տէր երկնիցն առաջի դնէ մաղթողական բանս վասն թագաւորին եւ հայրապետին Հայոց: Իբրեւ ետես հայրապետն Կոստանդին զուշիմութիւն Վարդանայ վարդապետի, արգել զնա առ իւր ամս հինգ. եւ ունէր զնա իւր իբր քարտուղար եւ աջոյ բազուկ. որպէս յիշատակեալ եմք ՚ի նախընթաց գլուխդ ՚ի բանից Կոստանդեայ. եւ ՚ի ձեռն նորա առաքեաց զնամակս իւր յարեւելս: Բարենախանձ գտաւ սա եւ ընդդէմ անկարգութեանց ինչ, որ յաճախեալ էին յեկեղեցականս եւ ՚ի ժողովրդականս. եւ մասնաւորապէս գուն գործեաց անհետ առնել զչար սովորութիւն յիշոցատուութեան եւ հայհոյութեան ՚ի բերանոյ ռամկաց. եւ վասն այսր աղաչեալ զհայրապետն Կոստանդին` ետ ժողով գումարել վարդապետաց, եւ կանոնադրութեամբ ընդ բանիւ առնել զանուղղայս. որպէս գրէ հարազատ աշակերտ սորա Յովհան Եզնկացի ՚ի խրատական ճառս իւր . որ եւ աւանդէ` թէ յօրինեաց սա ինքն Վարդան վարդապետ ՚ի վերայ այսոցիկ եւ ՚ի վերայ այլոց իրաց կանոնական բանս ՚ի զգուշութիւն:
       Արդ` յետ որոյ դարձաւ Վարդան վարդապետ յարեւելս` նստաւ ՚ի ձորն Կայենոյ ՚ի միայնարանն իւր` զոր սուրբ Անդրէ կոչէին` հանդէպ անառիկ բերդին Կայենոյ. եւ անդ դադարեալ ուսուցանէր զբազումս ողջամիտ եւ առատ բանիւ, համանման գտեալ Վանականայ իւրումն վարդապետի: Զգործս ինչ սորա ոմանք ՚ի յետնոց տան այլում Վարդանայ. որպիսի են գրուածք ինչ ճարտասանական, եւ մեկնութիւն բանից ինչ Աւետարանաց. որպէս ընդ հակառակն զաղօթս Վարդանայ ուրումն Մարաթացւոյ եւ զգրուածս ինչ նորա տան սմին: Են եւ որք սմա ընծայեն զհամառօտ աշխարհագրութիւն ինչ` արարեալ ՚ի Վարդանայ ումեմնէ. բայց հեղինակ նորին յետոյ է քան զսա եւ քան զաշակերտ սորա զՅովհան Եզնկացին. զի ՚ի ձեռագիր օրինակս բանք լինին անդ եւ զԵզնկացւոյն. մանաւանդ զի որովհետեւ յայսպիսի գիրս հետզհետէ յաւելեալ են օտարոտի բանք յանզգոյշ անձանց, դժուարին լինի որոշել զհարազատ հեղինակ նոցին:
       Էր յաւուրս կենդանութեան Վանական վարդապետի եւ Վարդանայ ՚ի Հայս ՚ի Վասպուրական աշխարհի եւ Ստեփաննոս վարդապետ Արտամետցի` այր սրբակրօն. իսկ թէ ո'վ ոք էր սա, գիտելի է, զի յառաջնում նուագի անդ ՚ի դիմել Մուղալ թաթարաց ընդ Սաբահադայ իշխանի ՚ի կողմանս Հայաստանի, ոմանք ՚ի նոցանէ ասպատակաւ արշաւեալ ՚ի Վասպուրական աշխարհ ՚ի թուին Հայոց ՈՀԴ. ժողովեցին աւար եւ գերի բազում ՚ի Տոսբ գաւառէ եւ յԸռշտունեաց. ընդ որս վարեցաւ ՚ի գերութիւն եւ կին երիցու միոյ բարեպաշտի Յուսիկ կոչեցելոյ յԱրտամետ աւանէ Տոսբայ. զոր տարեալ ՚ի Դավրէժ` վաճառեցին մեծի ամիրայի ումեմն այլազգեաց. եւ զի տիկին ամիրային էր քրիստոնեայ հաւատով` Բիբի անուն, ՚ի յանդորրու կալաւ զերէցկինն: Իսկ Յուսիկ երէց ՚ի խնդիր լեալ կնոջ իւրոյ` գնաց եւ եգիտ զնա ՚ի Դավրէժ. եւ մատոյց աղերս առ մեծ տիկինն Բիբի վասն ազատութեան նորա. եւ նա ոչ միայն կատարեաց զխնդիր երիցուն, այլեւ ետ հինգ հարիւր դահեկան ՚ի պէտս. ոչինչ այլ խնդրելով փոխարէն` բայց զայս եւեթ, զի յորժամ ասէ լիցի ձեզ որդի` որ ելցէ ՚ի կարգ քահանայութեան, մատուսցէ զառաջին պատարագն վասն հոգւոյ իմոյ:
       Եւ եղեւ ՚ի դառնալ Յուսկան յԱրտամետ` յետ տարւոյ միոյ ծնաւ նմա որդի, զոր կոչեաց Ստեփաննոս. եւ գտաւ նա ՚ի տիս մանկութեան բարի վարուք` զարդարեալ համեստութեամբ: Եւ յետոյ յորժամ ՚ի պատանեկութեան էր, առաքեցաւ յաւուր միում ՚ի հօրէ իւրմէ ՚ի գիւղն Անկղ` տանիլ ցորեան յաղորիս. եւ էր յաւուրսն յայնոսիկ նուազութիւն հացի, եւ տառապէին յոյժ չքաւորք. եւ Ստեփաննոս ՚ի բերելն զաղացեալ ցորեանն` տեսեալ ՚ի ճանապարհի զմանկունս աղքատաց` բաշխեաց զամենեցուն ՚ի նոսա ափով իւրով. եւ յորժամ դատարկացաւ պարկն, կասկածեալ յերկիւղէ հօրն` ելից զայն մոխրով եւ աւազով. եւ բերեալ եդ ՚ի գաւթի տանն, եւ փախեաւ ՚ի Բերկրի: Իսկ ծնօղք նորա բացեալ զպարկն, եւ գտեալ ՚ի նմա ալիւր լի` արարին հաց. եւ խնդրէին զՍտեփաննոս` թէ ո՞ւր իցէ, եւ ոչ գտանէին. եւ յետ բազումս յուղելոյ` վարանեալ եւ ՚ի հոգս անկեալ` ետուն որոնել այսր եւ անդր, եւս եւ ՚ի Վան քաղաքի եւ յՈստան: Իսկ զկնի տասն աւուրց պատմեաց նոցա այր ոմն, թէ տեսի ես զՍտեփաննոս ՚ի կողմանս Բերկրւոյ: Յայնժամ ուրախացեալ Յուսկան` չոքաւ անդր, եւ եգիտ զնա ՚ի վանսն` որ կոչիւր Արգելան. եւ հարցեալ զպատճառ փախստեան նորա` լուաւ ՚ի նմանէ զիրսն եւ սքանչացաւ. նոյնպէս եւ Ստեփաննոս զարմացաւ ընդ եղեալսն: Յայնժամ ՚ի ստիպել զնա հօրն գնալ ընդ իւր ՚ի տուն, ոչ էառ նա յանձն. Աստուած էած զիս ասէ յայս տեղի այսպիսի իմն օրինակաւ` կրօնաւորիլ ինձ աստէն եւ ծառայել նմա: ՚Ի հասանել նորա ապա ՚ի կարգ քահանայութեան` ազդ արար նմա հայրն զխնդիր հայցուածոց Բիբի տիկնոջն. եւ եղեւ ՚ի յիշատակել Ստեփաննոսի զանուն նորա ՚ի պատարագի` յայտնեցաւ նմա ահեղ իմն. քանզի տեսանէր զինքն յեզր ծովու` որ լի էր արեամբ, եւ բիբի ՚ի մէջ նորա . եւ յաղօթել իւրում` հանեալ եղեւ տիկինն այն ՚ի ծովէ անտի, եւ եդաւ ՚ի ցամաքի. ընդ որ յապշութիւն ըմբռնեալ Ստեփաննոսի` յերկարեաց յոյժ ՚ի պահու անդ. եւ սարսափմամբ աւարտեալ զխորհուրդն` պատմեաց զիրսն վանականաց: Եւ ՚ի վաղիւն իբրեւ աղաչեցին զնա միւսանգամ մատուցանել զպատարագ, ոչ էառ նա յանձն` ասելով. արեան ծովուն ոչ եմ կարող ընդդէմ կալ: Եւ եկաց ներանձնացեալ անդ ՚ի նոյն վանսն արգելանոյ. եւ հարկեալ յայլոց ընդունիլ զպաշտօն վարդապետութեան` գտաւ առատ ՚ի բանս եւ ՚ի հոգելից վարդապետութիւնս. եւ քաղաքավարեալ սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ եւ նշանագործութեամբ` փոխեցաւ առ տէր ՚ի նոյն ամս, յորս եղեւ վախճան Վանական վարդապետի. եւ ՚ի տապանէ նորա գործեցան ոչ սակաւ սքանչելիք. ըստ որում յիշատակէ եւ Կիրակոս Գանձակեցի` լուեալ յականատեսից:
       Յայն ժամանակս էր եւ Յովհաննէս վարդապետ ոմն Գառնեցի ասացեալ` վասն լինելոյն ՚ի Գառնի գիւղաքաղաքէ ՚ի վանաց Այրին. որ ունի գրեալ քանի մի բանս աղօթից: Սա գնացեալ յուխտ յԵրուսաղէմ` ճգնէր ՚ի կողմանս Յորդանանու. եւ անդ հանդիպեալ նմա այր ոմն յայլազգեաց` որ եկեալ էր ՚ի Զանգիան քաղաքէ Պարսից` հանդերձ երկու որդւովք, կամէր քրիստոնեայ լինել: Եւ Յովհաննու քննեալ զպատճառս դարձի նոցա` տեղեկացաւ, զի ՚ի ձեռն ահաւոր տեսլեանց շարժեալ առ յԱստուծոյ` յօժարեալ էին ընդունիլ զսուրբ հաւատս. ապա առեալ մկրտեաց զնոսա անդ ՚ի գետն Յորդանանու. եւ յետոյ խրատ ետ նոցա մեկնիլ յաշխարհէ անտի, եւ գնալ ՚ի Մեծն Հռովմ յուխտ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի: Իսկ ինքն Յովհաննէս գնացեալ ՚ի Մեծն Հայս` շրջէր ՚ի վանորայս. եւ եկեալ ՚ի Հաղբատ` եդիտ անդ հին սաղմոս գրեալ ձեռամբ սրբոց թարգմանչաց մերոց. ընդ որ ուրախ լեալ յոյժ` էառ զօրինակ նորին, եւ զնոյն ջանացաւ տարածել ՚ի բազում տեղիս: Զայս գրէ սա ինքն գառնեցի ՚ի յիշատակարանի միում. ուր եւ ասէ. թէ նաեւ սարկաւագ վարդապետ` որ էր մի ՚ի վանականացն Հաղբատու` սփռեալ էր ուրեք ուրեք զօրինակ այնր հին եւ ընտիր ձեռագրի, զոր եւ ՚ի կիր առնուին ՚ի Հաղբատ: Եկեալ ապա Գառնեցւոյն ՚ի Հռոմկլայ` վախճանեցաւ անդ: Այլ զսմին Յովհաննէ Գառնեցւոյ, որպէս եւ զայլմէ ումեմնէ համանուանէ սորա, եւս եւ զայլոց ոմանց` որք կոչին Յովհաննէս Տուեցի. եւ Յովհաննէս Բջնեցի, պէսպէս բանք գրին յայլեւայլ անծանօթ պատմութիւնս խառն ընդ առասպելս, միանգամայն շփոթելով եւ զգործս նոցա. որպէս է տեսանել եւ Յայսմաւուրս:
       Մա'րթ է ասել, թէ ՚ի սոյն դարս էր եւ բանիբուն վարդապետն Բանիկ կամ Բենիկ ասացեալ. որ արար զպէսպէս ճառս, եւ զհոգեշարժ աղօթս` վայելուչ բանիւք եւ ընտիր շարադրութեամբ: