Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Վասն Ռուբենի առանոյ գիտելի է, զի զգործս սորա` զոր համառօտիւ յիշատակեն ամենայն պատմիչք մեր, առաջի եդաք մեք ըստ կարգի բանից Ուռհայեցւոյն` որ համարի ժամանակակից, եւս եւ ըստ Վահրամայ` որոյ պատմութիւնք ստոյգ քննութեամբ գրեալ են . իսկ յանծանօթ գիրս ինչ այլազգ պատմի, եւ անպէտ հանգամանօք առաջի դնի. զոր չկամելով զանց առնել` ՚ի մէջ բերցուք աստ համառօտ: Նախ դնի` թէ մանուկ էր Ռուբէն յըմբռնիլ Գագկայ արքայի յորդւոց անտի Մանտալեայ. եւ ապա պատմի թէ յետ մեռանելոյ Գագկայ` վաճառական ոմն հայ գնեաց զՌուբէն ՚ի ձեռաց Յունաց, եւ փեսայացոյց ինքեան. եւ իբրեւ զարգացաւ նա, եւ եղեւ այր, գնաց պատճառանօք իմն մօտ ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ միով ընկերաւ. եւ որսայր կաքաւս առ սահմանօք Բարձրբերդու, եդեալ ՚ի մտի առնուլ զվրէժ մահուն Գագկայ ՚ի Յունաց:
       Եւ էր յամրոցի անդ եպիսկոպոս մի յոյն. որում ծանօթացաւ Ռուբէն` եւ եղեւ սիրելի նմա, մինչեւ բազում անգամ հրաւիրեալ լինէր ՚ի նմանէ ՚ի միասին նստիլ ՚ի սեղան, ուտել եւ ըմպել: Եւ եղեւ ՚ի միում աւուր` յորժամ բնակիչք բերդին եւ սպասաւորք եպիսկոպոսին գնացեալ էին հեռագոյն ուրեք, եւ մնացեալ էր առ նմա մանուկ մի եւեթ, եկն Ռուբէն հուպ ՚ի տեղին ըստ սովորութեանն յորսս. եւ տեսեալ զնա եպիսկոպոսին ՚ի վերուստ` ձայնեաց առ նա, եւ ասէ, ե'կ եւ ճաշեսցուք. եւ ՚ի հրաժարիլ նորա` ել արտաքս եպիսկոպոսն ՚ի բերդէ անտի, եւ գայր առանց պաշտօնէի: Զայն տեսեալ Ռուբէնի, եւ իմացեալ` թէ դատարկ է ամրոցն, ասէ ցընկեր իւր, այսօր ՚ի դէպ է մեզ առնուլ ՚ի Հոռոմոց զվրէժ արեան թագաւորին մերոյ. արդ` արա ' զոր ասեմ քեզ. յորժամ առաքէ զքեզ եպիսկոպոսն գնալ եւ բերել ինչ յամրոցէն, ջանասջիր գրաւել զբերդն. եւ ա'զդ արա ինձ նշանաւ իւիք. զի եւ ես նոյնժամայն սպանից զսա:
       Եկն յայնմ պահու եպիսկոպոսն, եւ մերձեցաւ առ նոսա, եւ յորդորեաց դնել սեղան անդէն յայգեստանեայս արտաքոյ բերդին . եւ նոքա խնդութեամբ ընկալան զբան նորա, եւ պատրաստեալ զամենայն` սկսան ուտել եւ ըմպել: Եւ իբրեւ պակասեաց գինի նոցա, ասէ եպիսկոպոսն ցընկերն Ռուբենի. ե'րթ ՚ի բերդն եւ ասա ' ցսպասաւորն իմ, զի տացէ այլ եւս գինի. եւ գնաց այրն. եւ ասաց զհրաման եպիսկոպոսին: Եւ յորժամ խոնարհեցաւ սպասաւորն ՚ի կարաս անդր` հանել սափորով գինի, կալեալ առն զոտից նորա` ընկէց ՚ի ներքս գլխ ՚ի վայր. որ եւ խեղդեցաւ ՚ի գինւոյն: Յայնժամ ել այրն ՚ի պարիսպն` եւ նշանակեաց առ Ռուբէն, եթէ առի զբերդն. եւ սա անդէն սպան զեպիսկոպոսն. եւ փութացեալ եմուտ ՚ի բերդն. եւ տիրեաց անդ. եւ այսպէս *«առ սակաւ սակաւ աճեցոյց զկալուածս իւր, զոր բռնութեամբ` եւ զոր պատրանօք»:
       Այս պատմութիւն ըստ բազում գլխոց երեւի լինիլ անհիմն եւ խառն ՚ի խուռն, եւ իբր առ հարկի յարմարեալ, եւ ՚ի համբաւոյ` առեալ վասն ոչ գիտելոյ թէ ո'րպէս եղեւ ՚ի սկզբան յաջողութիւն գործոց Ռուբենի. այլ մեր զանց արարեալ զայսու` զայս միայն ծանուցանեմք, զի գլխովին սուտ է նախկին այն բան` թէ Ռուբէն էր մանուկ հասակաւ յըմբռնիլ Գագկայ. եւ թէ յետոյ զարգացաւ. եւ այլն. վասն զի ունէր նա յայնժամ զորդի զԿոստանդին, եւ զթոռն ծնեալ ՚ի Կոստանդեայ զԹորոս: Եւ այս յայտ է նախ ՚ի պատմութենէ Ուռհայեցւոյն` ժամանակակիցն է, եւ ՚ի Վահրամայ. եւ երկրորդ ՚ի կարգէ ժամանակին. զի զկնի ըմբռնմանն Գագկայ իբրեւ անցին ամք ԺԵ. ՚ի մեռանիլ Ռուբենի` պայազատեաց զիշխանութիւն նորա Կոստանդին` ամս Ե. եւ զկնի այնորիկ տիրեաց քաջն Թորոս որդի Կոստանդեայ թոռն Ռուբենի. եւ այսմ չէր հնար լինել, եթէ սակաւամեայ պատանի ոմն էր Ռուբեն. այլ որպէս եւ իցէ, զայս ամենայն իբրեւ անտարակուսելի ինչ օրինակեալ եւ ջահկեցին Ղազար, եւ իբր ստոյգ ինչ եդեալ է ՚ի գիրս իւր. յերես 573:
       Վասն Կոստանդեայ առաջնոյ գիտելի է, զի անծանօթ պատմագիր ոմն դնէ` թէ նա կացեալ իցէ իշխան ընդ հօր իւրում ամս քանի մի, եւ ապա առանձինն` ընդ ամենայն ամս ԻԴ. եւ ապա գրէ` թէ այլք դնեն ԻԶ. որ ուղիղ եւս երեւի ասէ. եւ պատճառ այսպէս հաշուելոյ սորա է այս, զի դնէ վրիպակաւ` թէ Ռուբէն հայր Կոստանդեայ սկսել իցէ տիրել ՚ի թուին Հայոց ՇԻԵ. եւ ապա դնէ` թէ Կոստանդին մեռաւ ՚ի թուին ՇԽԹ. կամ ասէ ՇԾԱ:
       Յայսպիսի բանից առեալ եւ այլոց ոմանց` տան նախ Ռուբենի ամս Ի. եւ ապա Կոստանդեայ առանձինն ամս Ե: Բայց որպէս ասացաք` վրիպակաւ դնի այդ. զի ուռհայեցին` որ ժամանակակիցն էր, ուղիղ տարեգրութեամբ իջուցեալ զամենայն գործս այնր ժամանակի, դնէ զմահ Գագկայ ՚ի թուին Հայոց ՇԻԸ. որոյ ՚ի յաջորդ ամէ հաշուի սկիզբն տէրութեան Ռուբենի. եւ ապա ՚ի թուին ՇԽԸ. դնէ զմահ Կոստանդեայ. ըստ որոյ` եթէ իշխանակից եւս համարեսցի Կոստանդին ընդ հօր իւրում Ռուբենի, ոչ մնան նմա ամք աւելի քան զքսան: Իսկ առանձին ժամանակ իշխանութեան նորա զկնի հօրն` հաշուի հինգ ամ եւեթ. որպէս դնի յայլում անծանօթ պատմագրի. եւ հօր նորա Ռուբենի տուեալ լինին ամք ԺԵ. միայն: Բայց զիա'րդ եւ իցէ, այն նախասացեալ պատմիչ ըստ այսմ հաշուի իւրոյ ՚ի մէջ բերեալ եւ զթիւ ամաց յաջորդ իշխանաց եւ թագաւորաց` տարաձայնի յուղիղ հաշուէ այլոց պատմագրաց. եւ ՚ի կամիլն յարմարել զբանս իւր ժամանակագրութեան կայսերաց` անտեղեակ գոլով նաեւ նոցայոցն` առաւել եւս խոտորի. զոր աւելորդ համարեցաք մի ըստ միոջէ արկանել ՚ի քննութիւն: