ա.
Ժողովեալ
նախարարացն
Պարսից
զբազմութիւն
Հայոց
՚ի
դաշտն
Արարատայ`
սպասէին
հրամանի
Շահաբասայ
արքայի`
վարել
զնոսա
՚ի
Պարսս:
Իսկ
Շահաբաս
որ
նստէր
յԵրուանդակերտ,
լուեալ`
թէ
հասին
զօրք
օսմանցւոց
՚ի
Կարս,
զանգիտեալ
՚ի
նոցանէ`
հաստատեաց
՚ի
մտի
դառնալ
անդրէն
յետս.
եւ
յղեաց
հրաման
առ
Ամիրգունա
նախարար,
զի
խաղացուսցէ
զբանակ
ժողովրդեանն
՚ի
սահմանս
Գողթան
գաւառի.
եւ
ինքն
՚ի
չու
անկեալ`
ել
զկնի
նոցա:
Զայն
լուեալ
օսմանցւոց`
ինքեանք
եւս
չուեցին
զհետ ,
եւ
փութային
հասանել
առ
նոսա:
Եւ
եղեն
երեք
բանակք
ըստ
ասելոյ
Առաքել
պատմագրի.
մին`
ժողովրդեանն
վարելոյ,
որ
չուէր
յառաջոյ.
երկրորդն`
Շահաբասայ,
որ
գայրն
զկնի.
եւ
երրորդն
օսմանցւոց,
որք
պնդեալ
էին
՚ի
վերջոյ,
հեռի
՚ի
միմեանց
աւուրց
ճանապարհաւ.
մինչեւ
հասին
բանակք
ժողովրդեանն
եւ
Շահաբասայ
՚ի
սահմանս
Ջուղայու
յեզր
գետոյն
Երասխայ.
եւ
բանակն
օսմանցւոց
՚ի
Նախջուան:
Եւ
իբրեւ
լուաւ
Շահաբաս
զհասանել
օսմանցւոց
անդր,
փութացոյց
զնախարարս
իւր`
անցուցանել
զժողովուրդն
ամենայն
ճեպով
յայնկոյս
գետոյն.
զի
՚ի
ժամանել
օսմանցւոց`
մի
'
գտցեն
զոք
անդէն:
Փութացեալ
ապա
նախարարացն`
մանաւանդ
Ամիրգունայ
իշխանին,
պատրաստեցին
բազում
նաւակս,
եւ
նաւանման
կերտուածս,
զոր
բերին
յայլեւայլ
տեղեաց.
կազմեցին
եւ
լաստս
յոլովս
անդէն
՚ի
նմին
տեղւոջ.
բայց
հայեցեալ
յերեսս
այնր
ահագին
բանակի
մեծի,
յուսահատ
լինէին.
զի
ոչ
նաւք
բաւէին
նոցա,
եւ
ոչ
աւուրք
սակաւք.
եւ
յամել
եւս
ոչ
կարէին.
զի
՚ի
վերայ
կայր
երկիւղ
օսմանցւոց:
Ապա
զյուսահատութիւն
իւրեանց
փոխարկեցին
յանգթութիւն
դաժանութեան
եւ
՚ի
գործ
դառնութեան
դահճի.
եւ
սկսան
ամենայն
սաստիւ
սպառնալեաց
շտապ
տագնապի
արկանել
՚ի
վերայ
ժողովրդեանն.
սուր
վերացուցեալ
փութացուցանէին
զնոսա
անցանել
ընդ
գետն
նաւակօք,
եւ
մի
'
սպասել
միմեանց:
Եւ
որպէս
զի
ահ
արկցեն
՚ի
սիրտ
ամենեցուն
՚ի
փութալ,
հատին
զընդդիմացողաց
ոմանց
զունչս,
եւ
զոմանց
զականջս.
եւ
զերկուց
ոմանց
հատին
զգլուխս.
որոց
մին
էր
եղբայր
Առաքել
կաթուղիկոսին
վախճանելոյ`
Յոհանջան
անուն.
եւ
միւսն`
այլ
ոմն
յերեւելեաց
Գառնւոյ.
եւ
ցցեալ
զնոսին
՚ի
ձող`
կանգնեցին
յեզր
գետոյն:
'Ի
տեսիլ
այսր
ողորմելի
գործոյ
ահաբեկ
լեալ
ամենեցուն`
սկսան
զեղուլ
՚ի
նաւակս,
զիա'րդ
եւ
մա'րթ
էր
պատահիլ,
բաժանեալ
որդի
՚ի
հօրէ
`
եւ
դուստր
՚ի
մօրէ,
եղբայր
յեղբօրէ`
եւ
այր
՚ի
կնոջէ,
խառնաշփոթ
խառնիխուռն
ամբոխմամբ.
եւ
բազմավտանգ
տագնապաւ
վարեալ
ընդ
գետն`
հազիւ
ուրեմն
կարէին
յայնկոյս
անցանել.
եւ
այն`
սակաւք
՚ի
բազմաց:
Քանզի
այն
բազմութիւնք
նաւուց
առ
այնչափ
բազմութեաբք
խուժանին
յոչինչ
համարէին
յերթեւեկսն
իւրեանց.
թէպէտ
եւ
բազում
անգամ
գնային
եւ
դառնային.
զի
եւ
բանակն
Պարսից
խառն
ընդ
նոսին
անցանէր:
Իբրեւ
տեսին
վարիչք
ժողովրդեանն`
թէ
այս
անցք
նոցա
յերկարին
յոյժ
՚ի
բազում
աւուրս,
եւ
ոչ
կարեն
փութով
անցուցանել
զնոսա,
նաեւ
զի
ահ
սոսկալի
պաշարեալ
էր
զնոսա
յերեսաց
զօրացն
օսմանցւոց,
սկսան
գազանանալ
՚ի
վերայ
ժողովրդեան,
եւ
կատաղաբար
վարել
զնոսա.
մահակօք
եւ
բրօք
հարկանելով
յառաջ
մատուցանէին
զամենեսին
առհասարակ
՚ի
բերան
գետոյն,
եւ
ստիպէին
անցանել
ընդ
այն`
զիա'րդ
եւ
գիտեն,
եւ
չսպասել
նաւակի:
Բարձրացաւ
յայնժամ
ճիչ
եւ
աղաղակ
ողորմելի
ժողովորդեան.
աղիողորմ
ձայն
հեծութեան
յամենայն
բերանոյ,
եւ
մեծակական
գոչիւն
նոցա
յերկինս
հասանէր,
եւ
երկունք
մահու
պաշարեալ
էր
զնոսա.
դաժանութիւն
վարչացն
՚ի
յետուստ
մահու
չափ
ահաբեկէր
զնոսա,
եւ
լայնութիւն
սրընթաց
գետոյն`
որ
առաջի
կայր,
սպառնայր
կլանել
զնոսա.
ոչ
գութ
ողորմութեան
ուստեք`
եւ
ոչ
այցելութիւն,
ոչ
հնարք
փախչելոյ ,
եւ
ոչ
յոյս
զերծանալոյ.
վասն
զի
ամենայն
ուստեք
նիզակօք
եւ
սուսերօք
զգուշացեալ
էին
պահապանք,
զի
մի
'
ոք
կարասցէ
փախչիլ:
Եւ
Շահաբաս`
որ
նստեալ
կայր
յեզր
գետոյն,
փոխանակ
գութ
ցուցանելոյ`
զայրագինս
որոտայր
՚ի
վերայ
վարչացն`
մի
'
թողացուցանել
բնաւ
ումեք
յամել:
Յայսպիսի
հրամանաց
շահին
դիւագնեալ
վարիչ
զօրացն`
ուժգին
մղանօք
թօթափեցին
հետզհետէ
զամենեսին
՚ի
գետ
անդր.
զի
որք
կարող
իցեն
լուղիլ`
անցցեն.
եւ
որք
չիցցեն
կարող,
գետակուր
լիցին.
եւ
մի
'
ոք
մնասցէ
անդ:
Եւ
քանզի
բազումք
՚ի
նոցանէ
ոչ
գիտէին
բնաւ
լուղիլ,
անդէն
առ
նմին
՚ի
յատակս
իջանէին
ջուրց.
տղայք
եւ
աղջկունք,
երկչոտք
եւ
հիւանդոտք`
յերեսս
ջրոյ
իբրեւ
զխռիւս
տերեւոյ
լցեալ,
՚ի
հոսանաց
գետոյն
վարեալ
լինէին,
եւ
յաղաղակել
իւրեանց`
ոչինչ
օգտէին.
յղի
կանայք
ծանրացեալք,
եւ
մարք
ստնդիաց
մանկամբք
խուճապեալք`
ողորմելի
գոչէին,
եւ
ընկղմեալ
կորնչէին:
Բազումք
առ
տկարութեան
ոչ
կարացեալ
զընթացս
ջուրցն
պատառել
`
՚ի
ջուրց
անտի
յափշտակէին.
եւ
բազումք
թէպէտ
քաջութեամբ
լուղելով
անցանել
փութային,
բայց
յըմբռնել
տկարաց
զոտից
նոցա`
նոքա
եւս
ընդ
նոսին`
ի
խորս
սուզանէին:
Բազումք
՚ի
խուճապելոյ
զմիմեամբք`
՚ի
միմեանց
ընկլուզանէին.
եւ
բազումք
՚ի
յուզմանէ
գետոյն
շփոթեալ`
անշնչանային.
զորս
իբրեւ
զտաշեղս
փայտից
առեալ
տանէր
յորդութիւն
գետոյն:
Իսկ
՚ի
մնացելոց
ոմանք
ինքնին
լուղելով
զերծանէին,
եւ
ոմանք
զծայրս
նաւակաց
ըմբռնելով
ապրէին.
ոմանք
զագիս
ձիոց
եւ
եզանց
ունելով
անցանէին,
եւ
ոմանք
յարիագոյն
լուղորդաց
ձգեալ
ճողոպրեէին:
Յայս
աղետալի
անցս`
՚ի
վարել
եւ
՚ի
լնուլ
պարսից
զժողովուրդն`
ի
գետ
անդր,
բազումք
՚ի
զօրացն
խաբելով
զքրիստոնեայս`
առին
՚ի
ձեռաց
նոցա
զբազում
կանայս
եւ
զաղջկունս
եւ
զմանկունս
գեղեցիկս.
տո'ւք
ասեն
զդոսա,
եւ
անցուսցուք
յայնկոյս
գետոյդ
անվնաս.
բայց
յետ
անցուցանելոյ
զնոսա
անդր`
առեալ
տանէին,
ո'ւր
եւ
կամէին:
Զայս
գործ
բազումք
եւս
գողութեամբ
գործեցին.
իբր
զի
՚ի
խռան
անդ
յանցանել
ժողովրդեան
յայնկոյս
տեսեալ
զգեղեցիկս
՚ի
նոցանէ`
յափշտակեալ
առին
եւ
տարան
զնոսա.
եւ
ոմանք
սպանանելով
զարս`
կորզեցին
՚ի
ձեռաց
նոցա
զկանայս
նոցին:
Բ.
'Ի
սոյն
ժամանակի
եւ
գրեթէ
սովին
օրինակաւ
վարեցին
առանձինն
եւ
զՋուղայեցիս.
քանզի
յորժամ
նախարարք
Պարսից
վարէին
զժողովուրդն
՚ի
դաշտավայրացն
Էջմիածնի
՚ի
սահմանս
Ջուղայու,
կոչեաց
Շահաբաս
առաջի
իւր
զԹահմազ
Ղուլի
բէկ`
որ
էր
եղբայր
Աթաբէկին
Վրացւոյ,
եւ
դարձեալ
էր
յայլազգութիւն.
ըստ
որում
յիշեցաք
՚ի
գլուխ
ԺԳ.
Եփես.
534.
եւ
հրամայեաց
նմա
գնալ
՚ի
Ջուղայ,
եւ
հանել
անտի
միահաղոյն
զամենայն
բնակիչս,
եւ
վարել
՚ի
պարսս:
Հասեալ
Թահմազղուլին
փութապէս
հանդերձ
արքունի
հրովարտակաւ
եւ
զօրօք
՚ի
Ջուղայ`
կոչեաց
զմեծամեծս
Ջուղայեցւոց,
եւ
սաստիկ
սպառնալեօք
առաջի
եդ
նոցա
զպատգամս
Շահաբասայ,
եւ
ընթերցաւ
զհրովարտակն.
եւ
ապա
սփռեաց
մունետիկս
՚ի
մէջ
Ջուղայու.
որոց
ձայն
արկեալ
գոչէին
՚ի
փողոցս.
հրամա'ն
է
մեծի
թագաւորին
Շահաբասայ`
բնակչացդ
Ջուղայու`
ելանել
՚ի
բնակութենէ
ձերմէ,
եւ
գնալ
յաշխարհն
Պարսից.
եւ
ահա
երեք
աւուրք
ձեզ
պարապոյ.
որ
ոք
գտցի
աստ
յետ
երից
աւուրց,
մահու
մեռցի.
եւ
ինչք
նորա
եւ
ընտանիք
յարքունիս
առցին.
եւ
որ
միանգամ
փախիցէ
կամ
թաքիցէ,
եթէ
ոք
զայնպիսին
ցուցցէ,
ստացուածք
նորա
տացին
ցուցանողին,
եւ
գլուխ
նորա
լիցի
թագաւորի:
Զայս
իբրեւ
լուան
Ջուղայեցիք,
յանտանելի
սուգ
ըմբռնեցան
ամենեքին,
եւ
շուարեցան
յանձինս
իւրեանց.
բայց
քանզի
մահու
սպառնալիք
՚ի
վերայ
կային,
եւ
չէ'ր
հնար
դանդաղիլ
աւելի
քան
զերիս
աւուրս
՚ի
քաղաքի,
ակամայ
կամօք
սկսան
աճապարել
եւ
ժողովել
զամենայն
ընտանիս
եւ
զինչս
իւրեանց,
եւ
բառնալ
՚ի
վերայ
գրաստուց,
եւ
ելանել
՚ի
քաղաքէն:
Այլ
տագնապ
մեծ
էր
վասն
սակաւօրեայ
ժամագրութեան.
որոյ
աղագաւ
բազումք
ոչ
կարէին
պատրաստական
գրաստս
գտանել,
եւ
զմեծագին
ինչս
անկասկած
բառնալ
անտի.
ուստի
գրեթէ
ըստ
կիսոյն
թաղեցին
զայնս
ընդ
երկրաւ
՚ի
յատակս
տանց
իւրեանց,
ակն
ունելով
միւսանգամ
գալ
եւ
առնուլ.
եւ
ըստ
կիսոյն
անդէն
իսկ
յաւարի
եղեն
զօրացն
Պարսից.
զի
մտեալ
նոցա
՚ի
տունս
Ջուղայեցւոց`
տասն
տասն
եւ
աւելի
եւս`
փութացուցանէին
զնոսա.
եւ
իբր
թէ
կամելով
օգնել`
ժողովէին
զկահս
եւ
զկարասիս
տանց
նոցա,
եւ
բառնային
՚ի
վերայ
գրաստուց.
եւ
որ
ինչ
ցանկալի
թուէր
յաչս
նոցա,
կորզեալ
յափշտակէին.
եւ
որք
ընդդէմն
դառնային,
պատուհասակոծ
առնէին:
Արդ`
թէպէտ
որք
փարթամք
էին
եւ
կարողք
՚ի
Ջուղայեցւոց,
այսպիսի
տուգանօք
մարթացան
ելանել
անտի,
բայց
աղքատք
եւ
տկարք`
այրիք
եւ
ծերք,
որոց
ոչ
այլ
ինչ
կայր`
բայց
եթէ
բնակութիւն
իւրեանց
եւեթ,
յանհնարինս
նեղեալ
տագնապէին
եւ
լային
վասն
մեկնելոյ
նոցա
անտի.
ուստի
եւ
ողբս
՚ի
բերան
առեալ`
մեծակական
ձայնիւ
աղաղակէին
յանդիման
Պարսից.
ո՞ւր
թողցուք
ասեն
զտունս
մեր
եւ
զհայրենի
բնակութիւնս,
եւ
զեկեղեցիս
Աստուծոյ
մերոյ:
Այլ
պարսիկք
յանխնայս
հարկանելով
զնոսա`
չարչար
խոշտանգանօք
տագնապէին
վաղվաղել
ելանել
՚ի
քաղաքէն.
եւ
թէպէտ
եղեն
ոմանք`
որք
՚ի
խռան
անդ
փախստեայ
անկեալ
՚ի
մերձակայ
լերինս
եւ
յանմատոյց
տեղիս`
ղօղեցան,
բայց
բազմութիւն
առհասարակ`
որք
էին
՚ի
Ջուղայ,
լալով
եւ
ողբալով
ելին
՚ի
քաղաքէն.
եւ
ոչ
մնաց
անդ
եւ
ոչ
մի
ոք
ամենեւին:
Եւ
եղեւ
յելանել
նոցա
արտաքս`
առին
բազումք
՚ի
նոցանէ
զբանալիս
տանց
իւրեանց,
եւ
քահանայք
առին
զփականս
մեծի
եկեղեցւոյն.
եւ
իբրեւ
հասին
առաջի
եկեղեցւոյ
Սուրբ
Աստուածածնին,
որ
էր
արտաքոյ
պարսպին`
ամենեքին
աղետալի
ձայնիւ
սկսան
գոչել
առ
տիրամայրն.
եւ
նմա
յանձնելով
զփականս
եկեղեցւոյ
եւ
տանց
իւրեանց,
արկին
զայնոսիկ
՚ի
գետն:
Իսկ
Շահաբաս
յետ
անցուցանելոյ
զմեծ
բանակ
ժողովրդեանն`
եկն
յանդիման
Ջուղայու.
եւ
իբրեւ
ետես,
թէ
ժողովեալ
են
Ջուղայեցիք
յեզր
գետոյն`
փութացոյց
զվերակացուսն
վարել
զնոսա.
եւ
կամելով
իբր
թէ
ողորմիլ
նոցա`
հրաման
ետ
զօրաց
իւրոց,
զի
օգնեսցեն
նոցա:
Այլ
այս
չար
եւս
եղեւ
Ջուղայեցւոց.
զի
զօրքն
ըստ
առաջնումն
նուագի`
յանցուցանել
անդ
զաղջկունս
եւ
զմանկունս,
նոյնպէս
եւ
զինչս
մեծագինս,
ըստ
հաճոյս
իւրեանց
յափշտակեալ`
խոյս
տային
յանծանօթ
տեղիս:
Իսկ
որք
միանգամ
անձամբ
կամէին
անցանել
ընդ
գետն`
բազումք
՚ի
նոցանէ
վտանգէին,
մանաւանդ
տկարք
եւ
ծերք,
եւ
հեղձնուին
՚ի
ջուրն.
մինչեւ
յայսկոյս
եւ
յայնկոյս
յեզր
գետոյն
դիակունք
հեղձուցելոց
դիզանէին.
եւ
այսպէս
գրեթէ
ըստ
ամենայնի
նման
անցիցն
առաջնոց
եղեւ
եւ
անցք
Ջուղայեցւոց.
զորս
տարեալ
հասուցին
պարսիկք
մինչեւ
՚ի
մեծ
բանակ
ժողովրդեանն:
Կոչեալ
անդ
Շահաբասայ
առաջի
իւր
զԹահմազղուլի`
ասէ
ցնա.
՚ի
հանել
քո
զբնակիչս
Ջուղայու`
այրեցե՞ր
զշինուածս
քաղաքին.
եւ
նա
ասէ.
չէ'ր
իմ
այդպիսի
հրաման
առեալ
յարքայէդ:
Ասէ
ցնա
Շահաբաս
զայրագին.
ե'րթ
փութանակի
զօրօք,
եւ
բովանդակ
հրո'յ
տուր
ճարակ
զՋուղայ.
զի
մի
'
լիցի
նոցա
յոյս
ակնկալութեան
դառնալոյ
անդրէն
՚ի
բնակութիւն
իւրեանց:
Գնացեալ
ապա
անդր
Թահմազղուլի
եւ
զորք
նորա
ընդ
նմա.
լուցին
զեղեգունս
մտածեալս
նաւթիւ,
եւ
արկին
յամենայն
տունս.
եւ
ինքեանք
սկսան
քանդել
զորմունս.
եւ
եղծեալ
զՋուղայ`
ելին
անտի,
եւ
դարձան
առ
թագաւորն.
եւ
նա
ելեալ
գնաց
՚ի
Դավրէժ
ընդ
ճանապարհ
ուղիղ:
գ.
Իսկ
զբանակ
ժողովրդեանն
ածին
պարսիկք
ընդ
անձուկ
եւ
ընդ
դժուարին
խորտաբորտ
վայրս
լերանց
եւ
ձորաց,
զի
մի
'
օսմանցիք
պնդեսցին
զկնի
եւ
գտցեն
զնոսա.
եւ
հասեալ
յերկիր
ապահով`
ետուն
նոցա
ձմերել
անդէն:
Եւ
ապա
՚ի
գալ
գարնան`
առեալ
տարան
զնոսա
՚ի
Դավրէժ.
եւ
Շահաբաս
վաղվաղակի
առաքեաց
զնոսա
՚ի
Պարսկաստան,
պատուէր
տուեալ
զքաղաքացիսն
եւ
զազնուականսն
՚ի
քաղաքի
անդ
բնակեցուցանել.
եւ
զշինականսն
եւ
զգիւղականսն
սփռել
՚ի
շրջակայ
գաւառս
նորա,
՚ի
Լնջան,
յԱլնջան,
՚ի
Գանդիման,
՚ի
Ջղախօռ,
՚ի
Փարիա
եւ
՚ի
Փուրվարիա.
եւ
զամենեսին
զգուշութեամբ
եւ
խնամով
պահել,
եւ
մի
'
բնաւ
իւիք
նեղել
զնոսա:
Եւ
էին
ամենայն
հայք
վարեալք
՚ի
Շահաբասայ
՚ի
սմին
նուազի
յԱսպահան`
երկոտասան
հազար
տունք,
թո'ղ
զկորուսեալսն
՚ի
ճանապարհի:
Իսկ
ինքն
Շահաբաս
մնաց
անդ
՚ի
Դավրէժ,
զի
տեսցէ
պատրաստութիւն
պատերազմի
ընդդէմ
օսմանցւոց.
եւ
զԱմիրգունա
նախարար
դարձոյց
յԵրեւան:
Այլ
մինչդեռ
՚ի
Դավրէժ
էին
ժողովուրդքն,
լու
եղեւ
Թահմազղուլի
բէկին,
թէ
բազումք
՚ի
բնակչացն
Ջուղայու
հնարիւք
եւ
պատճառանօք
փախստեայ
անկեալ
եւ
ամրացեալ
՚ի
լերինս
եւ
՚ի
ձորս`
այժմ
դարձեալ
են
անդրէն
՚ի
Ջուղայ:
Ընդ
այս
սրտմտեալ
նորա
յոյժ`
առաքեաց
զմի
ոմն
՚ի
գործակալաց
իւրոց
Համդամազայ
կոչեցեալ,
զի
հանցէ
եւ
զնոսա
անտի,
եւ
տարցի
՚ի
Պարսս:
Եւ
նորա
եկեալ
եգիտ
զմեծ
զբազմութիւն
Հայոց
ժողովեալ
անդր,
եւ
կալաւ
զամենեսին
զնոսա.
եգիտ
եւ
զոմանս
ÿի
մօտակայ
ձորս,
եւ
սպառնալեօք
մահու
առեալ
տարաւ
տագնապաւ
յԱսպահան:
Բայց
ÿի
չուել
անդ
ժողովրդոց
ÿի
Պարսս,
Մելքիսէթ
կաթուղիկոս
հնարիւք
իմն
փախուցեալ
ÿի
կէս
ճանապարհէ`
եկն
յԷջմիածին.
եւ
գտեալ
զթաքուցեալ
եւ
զզերծեալ
եպիսկոսունս
եւ
զաբեղայս`
նստաւ
անդ
ամիսս
ինչ.
բայց
քանզի
անապատ
էր
դարձեալ
տեղին,
ելեալ
անտի
գնաց
յԵրեւան,
եւ
եկաց
անդ:
Իսկ
Դաւիթ
կաթողկոս
վարեցաւ
ընդ
ժողովրդեանն
ÿի
Պարսկաստան.
եւ
մնաց
ÿի
քաղաքն
Ասպահան:
դ.
Եւ
եղեւ
իբրեւ
լուաւ
Սինան
փաշայ
սպարապետ
Օսմանցւոց,
թէ
Շահաբաս
վարեալ
է
զժողովուրդն
առհասարակ
աղխիւք
իւրեանց
ÿի
Դավրէժ,
զարմացաւ
յոյժ.
եւ
առաքեաց
լրտեսս`
տեսանել`
թէ
որպէս
իցէ.
եւ
իբրեւ
ստուգեաց
զիրսն,
ոչ
համարձակեցաւ
պնդիլ
զհետ,
երկուցեալ`
թէ
գուցէ
դարան
ինչ
գործեսցեն
նմա
պարսիկք:
Վասն
այսորիկ
ելեալ
ÿի
Նախջուանայ`
գնաց
ÿի
սահմանս
Աստապատայ.
եւ
անտի
անցեալ
ընդ
Երասխ
գետ`
գնաց
ÿի
Վան,
եւ
ձմերեաց
անդէն.
յորում
ժամանակի
ձմերէին
եւ
վարեալ
ժողովուրդքն:
Եւ
իբրեւ
եհաս
գարունն,
եկն
ÿի
վերայ
Վանայ
Ալլահվերտի
նախարարն
Շիրազու
հրամանաւ
Շահաբասայ,
եւ
էառ
աւար
եւ
գերի
յոլով,
եւ
տարաւ
ÿի
Դավրէժ:
Զայն
տեսեալ
Սինանայ`
մեկնեցաւ
յերկրէն
Վանայ,
եւ
գնաց
ÿի
Կարին.
եւ
անդ
ժողովեալ
զամենայն
զօրս
Օսմանցւոց,
եւս
եւ
զԿորդուաց
եւ
զԱսորւոց,
զՄիջերկրեայց
եւ
զՄիջագետաց`
հանդերձ
բազում
բդեշխիւք
եւ
կուսակալօք,
խաղաց
ÿի
սահմանս
Դավրիժու
ÿի
վերայ
Շահաբասայ.
եւ
պարսիկքն
եկեալ
ժողովեցին
զամենայն
աւարն,
եւ
տարան
ÿի
Դավրէժ .
իսկ
Սինան
սպարապետ
հասեալ
յԱմիդ`
էառ
դեղ
մահու,
եւ
մեռաւ:
Այլ
թէ
զիա'րդ
վճարեցան
այս
պատարեազմունք
Օսմանցւոց
ընդ
Պարսից,
երկար
լինի
գրել.
մասամբ
իւիք
աւանդէ
Առաքել
պատմիչ.
գլուխ
Զ.
երես
69.
մինչեւ
ÿի
77.
եթէ
կամիս`
տե'ս
անդ:
Իսկ
Շահաբաս
յետ
վանելոյ
զՍինան`
խաղաց
ÿի
վերայ
Գանձակայ,
այն
է
Կէնճէ.
եւ
բազում
պատերազմաւ
էառ
զայն.
եւ
կոտորեաց
ÿի
նմա
զամենայն
այլազգիս:
Եկն
անտի
ÿի
գաւառն
Գեղամայ,
եւ
բանակեցաւ
անդ:
Էր
յայնմ
գաւառ
ի
գիւղ
մի
Մազրա
կոչեցեալ,
յորում
էր
իշխանաւոր
ոմն
Հայոց
Շահնազար
անուն`
այր
փառաւոր
եւ
ճոխ.
սա
ÿի
գազ
անդր
Շահաբասայ`
բազում
պատարագօք
գնաց
ընդառաջ
նորա,
եւ
արքայավայել
հիւրընկալութեամբ
պատիւ
եցոյց
նմա.
վասն
որոյ
եւ
ինքն
մեծարեցաւ
ÿի
Շահաբասայ,
եւ
բարեկամացաւ
նմա.
եւ
ընկալաւ
ÿի
նմանէ
գրով
զիշխանութիւն
պայազատութեան
գաւառին
որդոց
յորդիս:
ե.
Ելեալ
անտի
Շահաբասայ`
գնաց
ÿի
Շամքոր.
եւ
էառ
զայն,
եւ
արար
ÿի
նմա
կոտորած
մեծ.
եւ
դարձեալ
անտի
ÿի
Դավրէժ`
գնաց
հուսկ
յետոյ
ÿի
Պարսկաստան`
ÿի
թուին
Հայոց
ՌԾԷ.
եւ
անդ
կեղծաւորեալ
ÿի
վերին
երեսս`
եցոյց
բազում
գութ
եւ
սէր
առ
վտարեալսն`
մանաւանդ
առ
հայս,
առաւել
քան
զազգ
իւր
պատուելով
զնոսա,
եւ
թեթեւ
հարկս
պահանջելով.
որպէս
զի
յօժարակամ
մնասցեն
նոքա
անդ,
եւ
մի
'
փախիցեն
գաղտ:
Տեսեալ
եւ
նոցա
զխնամս
թագաւորին`
շինեցին
իւրեանց
տունս ,
եւ
բնակեցան
ÿի
նոսա:
Բայց
բազումք
յազնուականաց
անտի
բաց
ÿի
Ջուղայեցւոց
եւ
յԵրեւանցւոց`
փախեան
անտի,
եւ
եկեալ
նստան
յառաջին
բնակութիւնս
իւրեանց:
Այլ
Ջուղայեցւոց
ետ
Շահաբաս
սեպհական
տեղի
բնակութեան
հանդէպ
Ասպահանայ
յայնկոյս
գետոյն.
ուր
շինեալ
նոցա
տունս,
եւ
հոյակապ
եկեղեցիս`
զետեղեցան
անդէն.
եւ
տեղին
այն
կոչեցաւ
Նոր
Ջուղայ:
Շինեցին
անդ
եւ
զվանք
մի,
ուր
եկաց
առաջնորդ
Խաչատուր
վարդապետ.
եւ
ապա
այլք
հետզհետէ.
հուսկ
յետոյ
Մկրտիչ
վարդապետ`
որ
այժմ
կայ
եւ
վարէ
զառաջնորդութիւն
տեղւոյն:
ÿԻ
վարիլ
ժողովրդոց
յԱսպահան`
նախարարն
Շիրազու
Ալլահվերտի
խան`
խնդրեաց
ÿի
Շահաբասայ`
շնորհել
ինքեան
հինգ
հարիւր
տունս
ÿի
Հայոց.
եւ
Շահաբաս
ետ
նմա.
եւ
նա
առեալ
բնակեցոյց
զնոսա
ÿի
շրջակայ
գաւառս
Շիրազու:
Այլ
իբրեւ
գիտաց
Շահաբաս`
թէ
դարձեալ
է
Մելքիսէթ
կաթողիկոս
յետս,
բարկացաւ
ÿի
վերայ
նորա,
եւ
եդ
ÿի
մտի
կորուսանել
զնա,
եւ
ջնջել
եւս
զտեղին
Էջմիածանայ.
բայց
առթի
սպասէր.
եւ
ընդ
հակառակն
`
գգուէր
եւ
պատուէր
զԴաւիթ
կաթողիկոս
վասն
միամտութեամբ
գալոյ
նորա
յԱսպահան.
զայսցանէ
բազում
ինչ
ունիմք
գրել
ÿի
ստորեւ:
Իսկ
որք
փախուցեալ
եւ
թաքուցեալ
էին
յամուր
վայրս
եւ
յանառիկ
տեղիս
աշխարհին
Հայոց,
եթէ
'
աշխարհականք`
եւ
եթէ
կրօնաւորք,
տեսեալ`
թէ
մեկնեցան
ÿի
սահմանաց
անտի
աւարառուք
աշխարհին,
եւ
աշխարհն
մնացեալ
է
անտէր,
իջին
ÿի
վայրացն.
եւ
եկեալ
նորոգեցին
զբնակութիւնս
իւրեանց.
զորոց
զբազումսն
կործանեալ
էր
Պարսից,
եւ
զբազումս
այրեալ.
եւ
նստան
ÿի
նոսին:
Բայց
բազումք
եւս,
եւ
մանաւանդ
ազնւականք
եւ
փարթամք,
որք
ապաստանեալ
էին
ÿի
մեծամեծ
քաղաքս
ամուրս,
ոչ
եւս
դարձան,
այլ
մնացին
՚ի
նոսա
առ
ժամանակ
մի:
Եւ
բազումք
գնացին
յայլ
թագաւորութիւնս.
ոմանք
՚ի
Կոստանդինուպօլիս.
ոմանք
՚ի
Մոլտաւիա`
որ
է
Պուղտան.
ոմանք
յերկիր
մազքթաց`
որ
է
Աժդարխան.
ոմանք
՚ի
Թէոդոսիա`
որ
է
Քէֆէ,
ուր
կային
բազում
հայք.
ոմանք
՚ի
Պողոնիա`
որ
է
լէհ.
ոմանք
յԻտալիա.
եւ
ոմանք
եւս
յայլ
սահմանս.
նոյնպէս
եւ
բազում
կրօնաւորք
ցրուեալ
գնացին
յայլեւայլ
տեղիս:
Այլ
նախարարք
Պարսից
վերստին
սփռեալ
յաշխարհն
Հայոց`
ժողովեցին
զայլ
եւս
բազում
անձինս
յաղքատացն
Հայոց.
եւ
վարեցին
զնոսա
աղխիւք
եւ
ընտանեօք
իւրեանց
յԱսպահան`
միանգամ
եւ
երկիցս,
ընդ
ամենայն`
իբր
հազար
տուն:
Զսոսա
յերկուս
դասս
բաժանեալ
Շահաբասայ`
բնակեցոյց
յերկուս
թաղս
՚ի
մէջ
Պարսից
յԱսպահան
քաղաքի.
եւ
կացոյց
՚ի
վերայ
նոցա
զերկու
պարսիկ
վերակացուս
եւ
ընդ
ձեռամբ
նոցա
զերկուս
հայ
խնամատարս,
զորս
Մելիքս
կոչէին.
անուն
միոյն
Յովսէփ,
որ
եւ
Ղարապաշ
ասիւր.
եւ
միւսոյն
Մուրատ,
որ
Ղրխեալանն
կոչիւր:
Սոյնպէս
եւ
՚ի
վերայ
այլոց
կարգեաց
Շահաբաս
վերակացուս
եւ
խնամատարս:
Եւ
որպէս
աւանդէ
Առաքել,
կային
եւ
հրէայք
՚ի
կողմանս
աշխարհին
Հայոց
եւ
օտարազգիք
ոմանք,
եւ
զնոսա
եւս
ետ
վարել
Շահաբաս
յերկիրն
Պարսից`
յԱսպահան
եւ
յայլ
քաղաքս:
