Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կացեալ Յակոբայ կաթուղիկոսի Շամախեցւոյ ՚ի հայրապետութեան ամս Գ. եւ ամիսս 8. վախճանեցաւ. եւ ՚ի լինել ժողովոյ միաբանից Էջմիածնի հնգիցս վասն ընտրութեան նոր կաթուղիկոսի` ոչ յաջողեցաւ ինչ. ոմանք ասէին ընտրել զՅոնան վարդապետ Ամդեցի` զառաջնորդ վանից Սրբոյ Կարապետին. ոմանք զԱբրահամ վարդապետ Աստապատցի` որ յայնժամ ՚ի Զմիւռնիա էր. ոմանք զՍամուէլ վարդապետ Եզնկացի, որ Պուռսացի եւս կոչիւր` վասն լինելոյ նորա անդ առաջնորդ. ոմանք եւս զՅարութիւն վարդապետ Բասենցի. բայց եւ ոչ մին ՚ի նոցանէ ընտրեցաւ: Ապա ՚ի հինգերորդում գումարման անդ ՚ի լինել վերստին պէսպէս բանից` Յարութիւն վարդապետ Բասենցի առաջի արար զՍիմոն վարդապետ Երեւանցի. եւ յարուցեալ ՚ի տեղւոջէ իւրմէ` ծունր եդ նմա, եւ համբուրեաց զաջ նորա, եւ ասէ. կեցցէ ' հոգեւոր տէր մեր Սիմոն կաթուղիկոս: Եւ թէպէտ յառաջին գումարմունսն անդ չէր լեալ զնմանէ բան ի'նչ, բայց Յարութիւն վարդապետ խօսեցեալ էր ընդ նմա առանձինն` թէ զքեզ տաց ընտրել եւ այլն. ուստի եւ ՚ի մատչիլ նորա առ նա այսու օրինակաւ` ամենեքին հաւանեալ ընտրեցին եւ ընկալան զնա, եւ օծին կաթուղիկոս:
       Եւ զի այն ընտրութիւն նորա եղեւ առանց հաւանութեան մեծամեծացն Կոստանդինուպօլսոյ, կասկածեալ Սիմոնի ընդ այս` գրեաց վաղվաղակի թուղթ առ Յակոբ պատրիարգ եւ առ մեծամեծս Հայոց, եւ ծանոյց նոցա զընտրութիւն իւր, թէ ես ոչ իՄովս ինչ կամօք օծայ կաթուղիկոս, այլ` յընտրութենէ միաբանիցս: Եւ նոցա խորհուրդ արարեալ ՚ի մէջ իւրեանց` հաճեցան ընդ ընտրութիւն նորա: Եւ թէպէտ բազումք ոչ կամէին, ընդ որս եւ Յակոբ պատրիարգ, բայց յետ բազում բանից հաճեցան եւ նոքա, եւ ընկալան զկաթուղիկոսութիւն նորին:
       Իսկ Աբրահամ վարդապետ Աստապատցի, որոյ ժամանակ առաջնորդութեանն Զմիւռնիոյ լցեալ էր, եւ պարտ էր նմա դառնալ յԷջմիածին . ոչ կամելով գնալ անդր` խորհեցաւ յայլ իմն ձեռն արկանել` իբր զօգուտ Աթոռոյն դիտելով. որոյ վասն գրեաց առ Սիմոն կաթուղիկոս, եւ յորդորեաց զնա` նստուցանել զոք ՚ի Կոստանդինուպօլիս իբրեւ փոխանորդ Էջմիածնի, որպէս ունի ասէ Երուսաղէմայն . եւ իւր կամք էր, զի ինքն ունիցի զայն գործակալութիւն: Եւ զի Սիմոն կաթուղիկոս եւս կամէր` զի նստցի ոք այնպիսի փոխանորդութեամբ ՚ի թագաւորական քաղաքի անդ վասն պէսպէս պատճառաց, հաւանեցաւ ընդ բանս նորա. եւ հաճոյ թուեցաւ նմա զնա ինքն զԱբրահամ կացուցանել փոխանորդ. որպէս զի մի ' եկեսցէ նա յԷջմիածին. բայց քանզի կասկածէր ՚ի Յակոբ պատրիարգէ, գրեաց առ Աբրահամ վարդապետ` սպասել փոքր մի:
       Այլ մինչչեւ հասեալ էր թուղթ Սիմոնի կաթուղիկոսի առ Աբրահամ , հիւանդացաւ Յակոբ պատրիարգ. եւ գնաց ՚ի Սկիւտար վասն փոփոխութեան օդւոյ: Այլ յորժամ զայրացաւ հիւանդութիւն նորա, ժողովեցան առ նա մեծամեծք Հայոց. եւ խօսեցեալ ընդ նմա բազում ինչ` խնդրեցին ՚ի նմանէ ընտրել զոք պատրիարգ յառաջ քան զմահ իւր: Եւ նա յօժարակամ հաճեալ ընդ խնդիր նոցա` հաւանութեամբ նոցին ընտրեաց զՍամուէլ վարդապետ Եզնկացի` որ էր յայնժամ ՚ի Պրուսա. եւ ՚ի հրաւիրել նոցա զնա յայն պատիւ, նա հրաժարելով հրաժարեցաւ. եւ նոքա հարկեցան զայլ ոք ընտրել:
       Կային յայն աւուրսն ՚ի Կոստանդինուպօլիս երկոտասան եպիսկոպոսունք, եւ ութն երեւելի վարդապետք. յորոց մի էր Գրիգոր վարդապետ Կոստանդինուպօլսեցի Պասմաճեանց` զոր եւ յիշեցաք վերագոյնդ, այր բարեհամբոյր եւ հեզահոգի` եւ զգուշաւոր յամենայնի. որ եւ կարգեալ էր ՚ի գործ փոխանորդութեան Երուսաղէմի: Ապա խորհուրդ արարեալ ընտրեցին զնա ինքն զԳրիգոր վարդապետ. որոյ վասն եկն Յակոբ պատրիարգ պատգարակօք ՚ի Կոստանդինուպօլիս յիւր պատրիարգարանն` ՚ի մայիսի. 12. եւ կոչեալ առ ինքն զԳրիգոր վարդապետ` յայտնեաց նմա զընտրութիւն նորին. եւ նորա հրաժարեալ յետս եկաց ՚ի պաշտամանէ անտի: Սկսաւ Յակոբ պատրիարգ բազում խրատական բանիւք յորդորել զնա եւ հաճեցուցանել զկամս նորա: Այլ նա դարձեալ հրաժարեցաւ: Ասէ ցնա պատրիարգն. միթէ այսչափ անարգ ի'նչ իցէ լեալ իշխանութիւն պատրիարգութեան. զի ամենեքին հրաժարին անտի: Եւ ՚ի խօսիլ Գրիգորի բազում ինչ վասն չկամելոյ առնուլ յանձն, վերստին յորդոր եղեւ նմա Յակոբ, եւ ասէ. յոչ մտանել քո յայս պաշտօն` անընտել ոք սպրդեալ ՚ի ներքս` վեր ՚ի վայր տապալեսցէ զխաղաղութիւն ազգին որպէս եղեւ երբեմն, եւ դու լիցիս պարտական առաջի Աստուծոյ: Եւ նա տարակուսեալ եւ վարանեալ` ակամայ կամօք յանձն էառ:
       Ժողովեցան ՚ի վաղիւ անդր ՚ի մայիսի 13. յաւուր հինգշաբթի` եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք. եւ բազմութիւնք մեծամեծացն Հայոց յեկեղեցի Սուրբ Աստուածածնի յերրորդ ժամու աւուրն. եկն եւ Յակոբ պատրիարգ. եւ սկսաւ խօսիլ առ ժողովեալսն վասն ընտրութեան Գրիգորի վարդապետի. եւ ՚ի հաճիլ ամենեցուն կոչեաց զնա անդ: Եւ ՚ի գալ նորա ` յոտն եկաց Յակոբ պատրիարգ. յոտն կացին եւ ամենեքին յընդունելութիւն նորա. եւ նա եկեալ անկաւ յոտս Յակոբայ լալով. եւ վաղվաղակի կանգնեցին զնա երկու վարդապետք: Յայնժամ ազդ արար նմա Յակոբ վարդապետ զհաճութիւն ամենեցուն. եւ խօսեցաւ առ նա բանս յորդորանաց եւ քաջալերութեան. եւ ապա առեալ զվերարկուն յանձնէ իւրմէ` էարկ ՚ի վերայ նորա. նոյնպէս եւ զմատանին հանեալ ՚ի ձեռաց` եդ ՚ի մատն նորա. եւ զգաւազան իւր մատոյց ՚ի ձեռս նորա. եւ ապա եդ զփիլոն պատրիարգական ձեռամբ իւրով յուս նորա եւ յաւել տալ նմա զթուղթ հրաժարանաց` զոր գրեալ էր ՚ի լեզու տաճկաց` մատուցանել առ թագաւորն: Յայնժամ եւ ժողովեալքն ետուն նմա թուղթ կնքեալ հաւանութեամբ իւրեանց զոր կոչեն մահսարական գիր:
       Յաւարտիլ ժողովոյն` յղեաց Գրիգոր վարդապետ զհրաժարական թուղթն Յակոբայ վարդապետի առ եպարքոսն Մուստաֆայ փաշայ ձեռամբ մեծամեծացն Հայոց. եւ եպարքոսն հասոյց ՚ի ձեռս թագաւորի: Յայն թուղթ յայտ առնէր Յակոբ վարդապետ. թէ ինքն կամովին հրաժարի ՚ի պատրիարգութենէ. եւ խնդրէր ` զի տացի այն պատիւ Գրիգոր վարդապետի: Այլ թագաւորն` որ իմաստութեամբ առնէր զամենայն, կասկածեալ թէ գուցէ ակամայ ինչ իցէ այն, եւ կամ դաւաճանութեամբ այլոց, յղեաց յեկեղեցիս Հայոց զարս հաւատարիմս` հարցանել թէ ճշմարտիւ կամիցի՞ Յակոբ հրաժարիլ ՚ի պատրիարգութենէ. առաքեաց եւ առ նոյն ինքն Յակոբ` առնուլ ՚ի նմանէ վկայութիւն, թէ իւ՞ր իցէ գրեալ զայնպիսի թուղթ հրաժարական: Եւ իբրեւ ստուգեաց զամենայն, յղեաց պատգամ առ եպարքոսն` կոչել առ ինքն զԳրիգոր վարդապետ, եւ զգեցուցանել նմա զվերարկու պատրիարգական պատուոյ. եւ նա վաղվաղակի կատարեաց զհրամանն` ՚ի մայիսի. 15. յաւուր շաբաթու. եւ հանդիսիւ դարձոյց զնա ՚ի պատրիարգարանն: ՚Ի հասանել նորա անդր` ել ընդ առաջ նորա Յակոբ վարդապետ հանդերձ մեծամեծօք , եւ ընկալեալ զնա յարգանօք եւ մեծաշուք պատուով` էած ՚ի ներքս. եւ յերկրորդում աւուր յանձն արարեալ նմա զամենայն իրս պատրիարգութեանն` գնաց ինքն վերստին յԻսկիւտար հիւանդագին:
       բ. ՚Ի լինել այսր այսպէս` Աբրահամ վարդապետ որ եկեալ էր ՚ի Զմիւռնիոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, վաղվաղակի գրեալ ծանոյց զամենայն Սիմոն կաթուղիկոսի: Յայնժամ գրեաց Սիմոն թուղթ առ Գրիգոր վարդապետ եւ առ մեծամեծս Հայոց վասն փոխանորդութեանն Աբրահամու. եւ զթուղթսն առաքեաց ՚ի ձեռս նորին Աբրահամու. զի նա տացէ` որոց տալի իցէ: Եւ ՚ի հասանել թղթոց ՚ի ձեռս նորա` ՚ի նմին աւուր մեռաւ Յակոբ Նալեան ՚ի յուլիսի. 18. եւ յերկրորդ աւուր թաղեցաւ ՚ի գերեզմանավայրն ՚ի Պէյօղլու ասացեալ տեղին:
       Իսկ Աբրահամ վարդապետ ՚ի նմին աւուր յետ հանդիսի թաղման գնացեալ ՚ի տունս մեծամեծացն Հայոց` եցոյց նոցա զթուղթ կաթուղիկոսին. տարաւ ապա եւ առ Գրիգոր պատրիարգ զառանձին թուղթ նորա. եւ ինքն սկսաւ բանս արկանել ՚ի մէջ արեւելեայց` որք կային ՚ի քաղաքի անդ, զի հաճեսցին ընդ փոխանորդութիւնն Էջմիածնի: ՚Ի վերայ այսր բանի ժողով արար Գրիգոր պատրիարգ. եւ ծագեցաւ ՚ի մէջ բազմութեան երկպառակութիւն. զի արեւելեայք հաճէին ընդ այն. իսկ քաղաքացիք բնաւ չհաւանէին. զի այնուհետեւ ասեն երկու գլուխք լինին ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի վերայ Հայոց , այսինքն` պատրիարգն` եւ փոխանորդն Էջմիածնայ. եւ յետ բազում բանից` ՚ի վերջոյ արարին պատասխանի, թէ փոքր ինչ ժամանակ եւս խորհեսցուք ՚ի վերայ այսր:
       Եւ յարձակիլ ժողովոյն` առաքեցին զմի ոմն ՚ի մեծամեծաց առ Աբրահամ վարդապետ , եւ ասեն ցնա. մեք գրեմք զպատասխանի թղթոյ կաթուղիկոսին. դու ե'լ գնա ' աստի յԷջմիածին: Եւ յոչ անսալ նորա` երիցս եւս առաքեցին առ նա զայն պատգամ. բայց նա ոչ գնաց. այլ մանաւանդ սկսաւ առաւել եւս յօժարեցուցանել զարեւելեայս ՚ի կողմն իւր: Յայնժամ Գրիգոր պատրիարգ ըստ յորդորելոյ մեծամեծացն հանեալ արքունի հրովարտակ` տարագիր արար զնա յԷջմիածին: Որոյ վասն ՚ի խոր խոցեցաւ Սիմոն կաթուղիկոս. եւ ոչ սակաւ խռովութիւնք ծագեցան ՚ի մէջ նորա եւ ՚ի մէջ ժողովրդեանն Կոստանդինուպօլսոյ. այլ ոչ տեւեաց այն երկար:
       Իբրեւ լուաւ տէր Մանուէլ` որ աքսորեալն էր ՚ի քաղաքէ, թէ մեռաւ Յակոբ պատրիարգ, եկաց առ ժամանակ մի. եւ ապա եկն գաղտ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` սափրեալ զմօրուս իւր , եւ ծպտեալ յայլ իմն կերպարան. եւ ՚ի ձեռն ոմանց բարեկամաց իւրոց մուտ գտեալ ՚ի մէջ Հայոց, եւ ազատութիւն առեալ ՚ի պատրիարգէ` եմուտ վերստին ՚ի կարգի դասու քահանայից. եւ յետ ամաց ինչ սկսաւ տրտնջել, թէ սակաւ են հասք թոշակացս. եւ դժուարին է ինձ պահել զտուն իմ, եւ այլն. եւ ապա սկսաւ սպառնալ ընդդէմ պատրիարգին` ամբաստանել զնմանէ առ թագաւորն եւ առ այլ իշխանս. եւ յետ բազում բանից անճարացեալ պատրիարգին` կարգեաց նմա ռոճիկ շաբաթ ՚ի շաբաթէ չորս դահեկան. այլ նա յետ քանի մի ամսոց սկսաւ վերստին յարուցանել զաղմուկ շփոթի ընդդէմ պատրիարգին խորհրդով ոմանց ՚ի մեծամեծացն Հայոց. եւ եղեւ պատճառ ոչ սակաւ վնասու:
       Տեսեալ Գրիգորի պատրիարգի, թէ բազում ինչ խոչընդոտն է կառավարութեան իւրոյ, եւ ոչ պակասին նմա այլուստ եւս պէսպէս տառապանք ՚ի պէսպէս իրս, ձանձրացեալ նորա` արար ժողով մեծ յեկեղեցւոջ Աստուածածնի. եւ աղաչեաց զամենեսին ընտրել զայլ ոք պատրիարգ ՚ի տեղի իւր: Իսկ ժողովուրդք` որք հաճեալ էին ընդ նա` ասեն. մեք այժմ զքեզ միայն ճանաչեմք մեզ պատրիարգ, եւ պատրաստ եմք օգնական լինել քեզ յամենայնի, բարեկամ լինելով ընդ բարեկամս քոյ, եւ թշնամի ընդ թշնամիս քոյ. եւ թափանձէին զնա մի ' հրաժարիլ յիշխանութենէ անտի: Եւ նորա զիջեալ յաղաչանս նոցա` յանձն էառ մնալ այլ եւս ժամանակ ինչ ՚ի պատրիարգութեան. եւ ժողովուրդքն անդէն գրեցին վերստին թուղթ հաստատութեան, եւ ետուն ՚ի ձեռս նորա: ՚Ի նմին ամի, այսինքն է` 1771. ՌՄԻ. ՚ի փետրվարի. 7. անկաւ հրդեհ ՚ի Ղալաթիա. եւ այրեցաւ եկեղեցի Սուրբ Լուսաւորչին. եւ մնաց միայն միջին աղիւսակերտ շինուածն. եւ կայ այնպէս մինչեւ ցայսօր: Յետ այսորիկ` յամի 1782. ՌՄԼԱ. յօգոստոսի. 10. ՚ի լինել մեծի հրկիզութեան ՚ի Կոստանդինուպօլիս` այրեցաւ եւ եկեղեցի սրբոյն Գէորգայ` որ ՚ի Սամաթիա (որոյ մի փոքրիկ մատուռն միայն մնաց ): Եւս եւ Սուրբ Երրորդութիւն: Եւ զկնի երից ամաց կործանեցին այլազգիք զեկեղեցի մի Հայոց ` որ ՚ի յԷյիպ. որպէս եւ յառաջ քան զայս` յամի 1759. ՌՄԸ. քանդեցին զեկեղեցին Պէշիքտաշու:
       Իսկ տէր Մանուէլ` զոր յիշեցաք այժմ, յետ լռելոյ ամիսս քանի մի` վերստին գրգռեալ յոմանց յիւր նմանեաց, եւ յաւետ յիւր անհանդարտ բնաւորութենէ` սկսաւ միւսանգամ յուզել այլեւայլ իրս, եւ սպառնայր եւս ընդդէմ պատրիարգին. եւ որսացեալ յիւր կողմն զքանի մի անձինս` մատոյց թուղթ ամբաստանութեան առ թագաւորն միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս իբր ՚ի բերանոյ ազգին, եդեալ բազում բարուրանս ՚ի վերայ պատրիարգին: Իսկ թագաւորն տեղեկացեալ ՚ի ծածուկ զանմեղութենէ պատրիարգին, անտես արար զամբաստանութիւնսն. բայց Մանուէլ եւ համախոհք նորա ոչ դադարէին ՚ի յուզելոյ զխռովութիս. մինչեւ թուղթ եւս սպառնալեաց ձգեցին յեկեղեցւոջ: Տեսեալ ապա պատրիարգին` թէ ոչ հանդարտի Մանուէլ, ետ ըմբռնել զնա եւ զմի ՚ի համախոհից նորա. եւ մատնեաց ՚ի բանտ եպարքոսին. բայց եպարքոսն յապաղէր առնել դատաստան զնմանէ վասն ընդ մէջ անկանելոյ պէսպէս իրաց: Այսպիսի յապաղմամբ երկոքին նոքա յոյս առեալ զերծանելոյ ` յղեցին ՚ի բանտէ անտի սպառնալիս առ պատրիարգն: Ապա եւ պատրիարգն բազում ինչ ծալեալ` ետ աքսորել զնոսա. եւ յաքսորանսն անդ մեռաւ Մանուէլ:
       գ. Զմտաւ ածեալ ապա Գրիգորի պատրիարգի, թէ ոչ պակասին պէսպէս առիթք շփոթութեան եւ խռովութեան, եւ ոչ թողուն զինքն ՚ի յանդորրու, արար միւսանգամ ժողով մեծ յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի. եւ էարկ աղերս առաջի ժողովելոց` թոյլ տալ ինքեան հրաժարիլ ՚ի պատրիարգութենէ, եւ դնել զայլ ոք ՚ի տեղի իւր. միայն թէ մի ' լիցի ասէ նա սոսկ վարդապետ` որպիսի էր ինքն, այլ` եպիսկոպոս. բայց յաւել եւս ասել. եթէ վասն հրաժրելոյս վնաս ինչ հասցէ ձեզ, կրեցից զամենայն տակաւին վասն ձեր` ցորչափ շունչ իմ ՚ի յիս է: Եւ թէպէտ այս նորա հրաժարումն ընդդէմ էր ժողովրդեան, բայց քանզի նա հաստատութեամբ եդեալ էր ՚ի մտի թողուլ զպատրիարգութիւնն, հաճեցան լսել բանից նորա. եւ ասեն ցնա. եթէ այդպէս է, ապա դու ցո'յց մեզ զմի ոք յեպիսկոպոսաց, զի կացուսցուք զնա պատրիարգ. եւ նա առաջի արար նոցա զոմանս, եւ զընտրութիւնն յանձնեաց ՚ի կամս նոցա. եւ նոքա հաւանեալ ընդ բանս պատրիարգին` խոստացան յետ քանի մի աւուրց ընտրել զոր արժան է. եւ արձակեցաւ ժողովն:
       Էանց ապա ամիս մի. եւ տեսեալ պատրիարգին` թէ նոքա ոչ զոք ընտրեն, ազդ արար մեծամեծաց` որոշել զիրսն. եւ նոցա ժողով արարեալ` ընտրեցին զԶաքարիա վարդապետ Կաղզուանցի զնուիրակն Էջմիածնայ. եւ ապա խնդրեցին ՚ի Գրիգորէ պատրիարգէ տալ ինքեանց թուղթ հրաժարական. եւ նորա տուեալ զայն յօժարութեամբ` մեկնեցաւ ՚ի քաղաքէ անտի, եւ գնաց յԻսկիւտար ՚ի նոյեմբերի. 28. եւ նստաւ անդ ամիսս իբր տասն: Եւ ժողովուրդն մատուցեալ զհրաժարական թուղթ նորա առ եպարքոսն ` արքունի նամակաւ հաստատեցին զԶաքարիա վարդապետ ՚ի պատրիարգութեան: Եւ սոյն այս Զաքարիա վարդապետ յառաջնում քարոզի` զոր ետ ժողովրդեան, բազում բանս գովութեան խօսեցաւ զԳրիգոր վարդապետէ:
       Բայց ոմանք` որք յաւէտ սիրօղ էին խռովութեան քան խաղաղութեան` սկսան խռովութիւնս յուզել, եւ արկին բանս ՚ի մէջ ամբոխին, թէ յետ քանի մի աւուրց հանդերձեալ է Գրիգոր վարդապետ յափշտակել զպատրիարգութիւնն ՚ի ձեռաց Զաքարիայ վարդապետի: Կամելով ապա մեծամեծաց խափանել զառիթ շփոթութեն` ազդ արարին Գրիգոր վարդապետի` մեկնիլ ՚ի կողմանց անտի Կոստանդինուպօլսոյ, առաջի եդեալ նմա զայլեւայլ թեմս. եւ զի յայն աւուրսն մեռաւ առաջնորդն Կիպրոսի, խնդրեաց նա նստիլ ՚ի Կիպրոս. եւ գնացեալ անդր ՚ի հոկտեմբերի 26. նստաւ ամիսս մետասան. եւ ապա ելեալ անտի յամսեանն սեբպտեմբերի` չոքաւ յերկիր քրիստոնէից. ուր եւ կայ մինչեւ ցայսօր` հոգացեալ միայն զփրկութենէ հոգւոյ իւրոյ:
       դ. Վախճանեցաւ ՚ի նոյն աւուրս պատրիարգն Երուսաղէմի Պօղոս վարդապետ Վանեցի. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Յովակիմ վարդապետ ՚ի Գ`անաքեռոց` յամի 1775. ՌՄԻԴ. յամսեանն օգոստոսի. որ եւ կայ այժմ ՚ի նոյն իշխանութեան: ՚Ի սմին ժամանակի` յամի 1779. ՌՄԻԸ. յօգոստոսի 20. վարեցան յերկիրն Աղախու կամ յԱղով հայք բնակեալք ՚ի Ղրիմ` աւելի քան զերեք հազար տուն. որոց առաջնորդ էր Պետրոս վարդապետ աշակերտ առաջնոյ Պետրոս վարդապետի Քիւթիւրն անուանելոյ: Եւ յամի 1781. ՌՄԼ. ՚ի մայիսի. 25. հիմն արկին ձեռամբ թիֆլիզցի Յովսէփ վարդապետի Մարկոսեան` նուիրակի եւ եպիսկոպոսի աժդարհանու` շինել իւրեանց քաղաք. զոր անուանեցին Նոր Նախջուան` առ երի Ըռաստովու, որ է Պօչլու Տէնկի: Ութսուն տունք ՚ի սոցանէ բնակեցան յայլում տեղւոջ` կոչեցեալ Եաքաթերնասլաւ կամ Եկատարինսլաւ` առաջնորդութեամբ տէր Յակոբայ, որ էր ՚ի Կամենիցայ: Այլ որք բնակեցանն ՚ի Նորն Նախջուան, անընտել գոլով ծանրութեան օդոյ երկրին` ըստ չորիր մասին եւ աւելի եւս մեռան:
       Եւ ՚ի ժամանակի աստ ՚ի մեծ տառապանս էին հայք բնակեալք ընդ տէրութեամբ Պարսից ՚ի յառնելոյ նախարարաց ՚ի վերայ միմեանց. զորոց գրեցաք ՚ի գլուխ ԾԸ: Եւ ՚ի նոյն աւուրս նախարարն Սալմաստայ զօրաժողով լեալ` ասպատակեաց յաշխարհն Ատրպատականի. եւ անմարդի կացոյց զբազում տեղիս: Սոյնպէս եւ ոգիք նախարարին Տուզաղայ տիրեցին գաւառին Սիւնեաց ընդ հարկատուութեամբ Հերակլեայ իշխանին Վրաց: Եւ նոյն ինքն Հերակլ եւս ետ պատերազմ ընդ լեռնականս. որք կոչին լէկզի ետ եւ պատերազմ ընդ պարսիկ նախարարի` որ նստէր յԵրեւան. եւ տիրեաց այնոցիկ կողմանց. եւ վարեաց զբազում հայս յաշխարհէ անտի ՚ի Վրաստան:
       ե. Յայսպիսի արշաւանաց եւ ՚ի վրդովմանց բազում տառապանք հասին միաբանից Էջմիածնայ. կրեաց եւ Սիմոն կաթուղիկոս բազում ինչ. եւ հիւանդացեալ մեռաւ յամի 1780. ՌՄԻԹ. ՚ի յուլիսի. 26. կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամս ԺԷ: Սա կամեցաւ փոփոխել զտօնացոյցն Հայոց զկարգեալն ՚ի նախնեաց, եւ ըստ այնմ փոփոխութեան ետ տպագրել նոր տօնացոյց յԷջմիածին. այլ ազգն ոչ ընկալաւ զայն փոփոխութիւն. բայց եթէ սակաւք ոմանք: Եւ յետ մեռանելոյ նորա յաջորդեաց յԱթոռ Էջմիածնի Ղուկաս վարդապետ ՚ի գաւառէն Կարնոյ. որ եւ ցարդ վարէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան իւրոյ:
       Եւ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի մայիսի 29. Զաքարիա պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ առ ժամանակ մի փոխեցաւ ՚ի պատրիարգութենէ. եւ գնաց ՚ի Պրուսա. եւ եդին ՚ի տեղի նորա զհամատանցի Յովհաննէս վարդապետ զառաջնորդն Պրուսայու ՚ի յունիսի. 2: Այլ յետ տասն ամսոց առաքեցին զնա ՚ի տեղին` որ կոչի Խարդալ, յամի 1782. ՌՄԼԱ. ՚ի մարտի 23. եւ կարգեցին յետոյ զնա առաջնորդ Ամասիայ քաղաքի: Եւ դարձուցին վերստին զԶաքարիա վարդապետ յԱթոռ Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի մարտի 31. որ եւ ցարդ վարէ զիշխանութիւն պատրիարգութեն:
       Յետ վերադարձի Զաքարիայ պատրիարգին` վախճանեցաւ տէր Եփրեմ կաթուղիկոս Սսոյ ՚ի տանէ Աջապահից ՚ի յուլիսի վերջն, յամի 1784. ՌՄԼԳ. դեղեալ յայլազգի իշխանէ տեղւոյն. եւ կարգեցաւ ՚ի տեղի նորա Թէոդորոս կամ Թորոս վարդապետ Սսեցի. զորոյ զհանդէս օծութեանն կատարեցին յամսեանն սեպտեմբերի ՚ի Կոստանդինուպօլիս յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի. ուր եւ գտան առաջիկայ վեց եպիսկոպոսունք, երկոտասան վարդապետք, եւ քսան եւ չորս քահանայք, ընդ որս եւ սարկաւագունք ինն. եւ Թէոդորոս գնացեալ նստաւ ՚ի Սիս. ուր եւ ցարդ վարէ զիշխանութիւն իւր: Ցայս վայր հասուցեալ զկարգ պատմութեան Հայոց` ցամ Տեառն 1784. եւ ցթուականն Հայոց ՌՄԼԳ. կնքեսցուք զբանս: