Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Թադէոս Երկրորդ` կաթուղիկոս Հայոց կացեալ ՚ի հայրապետութեան` ընդ ամենայն` ամս Թ. եւ հասեալ ՚ի վախճան կենաց իւրոց` կացոյց ՚ի տեղի իւր յԱթոռ Էջմիածնի զփոխանորդն իւր զտէր առաքեալ, որ եւ ասի Առաքել, զայր զգաստ եւ խոհական, բարեսէր եւ պահացօղ, ՚ի սահմանացն Էջմիածնի, որ թէպէտ եւ ոչ կամեցաւ յանձն առնուլ զայն իշխանութիւն` որովհետեւ նեղեալ էր յոյժ ՚ի դաւանութենէ ժամանակին, բայց բռնադատեալ ՚ի Թադէոսէ եւ ՚ի միաբանից Էջմիածնի` զիջաւ կամաց նոցա: Եւ սակայն յետ կալոյ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան ամս Բ. իբրեւ ետես` թէ օր քան զօր ծանրանայ հարկապահանջութիւն այլազգեաց ՚ի վերայ Հայոց եւ այլոց քրիստոնէից` եւ առաւել եւս ՚ի վերայ Աթոռոյն, ոչ եւս կարաց ժուժկալել. ուստի ձեռնադրեալ ՚ի տեղի իւր զտէր Դաւիթ Հինգերորդ, որ եւ էր ծննդեամբ ՚ի կողմանցն Էջմիածնայ, ինքն առանձնացաւ ՚ի վանս ուրեք մինչեւ ՚ի մահ իւր:
       Նաեւ բազումք յազգէ Հայոց յայնմ դառնութեան ժամանակի նկուն լեալ իսպառ ՚ի հարստահարութենէ այլազգեաց եւ յառաւելութենէ հարկաց` լքին եւ թողին զերկիր բնակութեան իւրեանց, եւ գնացին յայլ աշխարհ. իսկ ոմանք որք էին յաշխարհէն Արցախոյ եւ ուտէացւոց` ՚ի կողմանցն Շամախու եւ Գանձակայ, չոքան յերկիրն Պարսից. յորս գլխաւորագոյնքն էին սոքա . Սարուխան բէկ, եւ եղբայր նորա Նազար ՚ի յՈսկանապատ գեղջէ. Ջալալ բէկ, եւ երկու եղբօրորդիք նորա ՚ի Խաչենոյ. մելիք Սուջում ՚ի Դիզակայ. մելիք Փաշիկ ՚ի Քօչիզ գեղջէ. մելիք Բաբէն ՚ի Բրետիս գեղջէ. եւ մելիք Հայկազն ՚ի Խանածախ գեղջէ` որ ՚ի Քշտաղս: Յարեցան ՚ի սոսա եւ բնակիչք չորից գիւղից ՚ի գաւառէն Դիզակայ եւ Դաշտայ. ընդ որս եւ Մելքիսէթ եպիսկոպոս ՚ի Մելիքզատայ գեղջէ ՚ի վերին Զամակայ: Սոքա ամենեքին ՚ի մի կամս եղեալ` չուեցին գնացին յերկիրն Պարսից. ապա եւ այլք զկնի սոցա, եւ Շահաբաս բնակեցոյց զնոսա յարքայանիստ քաղաքն յԱսպահան: Ըստ սմին օրինակի եւ ոմանք յաշխարհէն վրաց` տաղտկացեալք ՚ի հարկաց եւ ՚ի հարստահարութեանց` գնացին ՚ի Պարսս. ուր եւ յառաջագոյն իսկ գնացեալ էին բազումք ՚ի Վրաց անտի. կայր անդ նաեւ որդի Սիմոնի թագաւորին Տփխիսայ եւ դուստր նորա ՚ի պատանդի. նոյնպէս եւ Կոստանդին որդի Աղեքսանդրի թագաւորին Կախեթու, եւ Հանիս ոմն եղբայր Աթաբէկի իշխանին Սոմխեթու, որ յետոյ ուրացեալ` Թահմազղուլի կոչեցաւ:
       բ. Այլ առաւել քան զամենեսին զսոսա նեղեալ լինէր յոյժ Դաւիթ կաթուղիկոս, եւ տառապիւր ՚ի ծանր հարկապահանջութենէ բդեշխից, որք ամի ամի ստիպաւ եւ բռնութեամբ խնդրէին ՚ի նմանէ իբր ՚ի գլխոյ ազգին գանձ բազում. եւ նա ընդ կարի ժողովեալ աստի եւ անտի յաղքատացեալ ժողովրդենէ` վճարէր նոցա: Այլ իբրեւ ոչ եւս կարաց հատուցանել ինչ, սկսաւ փախստեայ շրջիլ յանծանօթ տեղիս: Բայց տեսեալ թէ այսու իսպառ հեռանայ յԱթոռոյն, եւ դիզանին ամ յամէ պարտք հարկացն` ՚ի վերայ իւր` խորհեցաւ առնել զոք իւր օգնական եւ ընկեր ՚ի կաթուղիկոսութեան. որպէս արարին ոմանք ՚ի նախընթացից իւրոց. սմին իրի եկեալ յԷջմիածին` ժողովեաց քանի մի եպիսկոպոսունս, եւ ձեռնադրեաց կաթուղիկոս կամ կաթուղիկոսակից զՄելքիսէթ եպիսկոպոս գառնեցի` ՚ի գեղջէ Աղջոց վանաց, յամի Տեառն 1593. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌԽԲ:
       Բայց սակայն եւ սա ինքն Մելքիսէթ ոչինչ կարաց օգնել. զի ոչ գտանէր ուստէք ինչ վասն վճարման հարկացն. զի որչափ ինչ ժողովէր, հազիւ բաւէր այն ինքեան եւ իւրոցն. նոյնպէս եւ զորս ժողովէր Դաւիթ: Եւ յառաւելուլ հարկացն եւ ՚ի պակասիլ դրամոց` ստիպեցան առնուլ յօտարաց դրամս տոկոսիւք. որով օր քան զօր բազմացան պարտք Աթոռոյն Էջմիածնայ մինչեւ ցյիսուն հազար դահեկան: ՚Ի խնդրել ապա պատրաստեարց զդրամսն հանդերձ շահիւք, եւ ՚ի պահանջել հարկահանից զհարկսն` անճարացեալ նոցա ՚ի վճարել` աստ եւ անդ գաղթեալ գաղէին. եւ ոչ կարէին ՚ի միում տեղւոջ մնալ զաւուրս երկուս կամ երիս. զի գիտացեալ պարտատեարց եւ հարկահանից` եկեալ բռնաբարէին զնոսա: Նաեւ չէր նոցա հնար ՚ի տունջեան երեւիլ ուրեք. ուստի զգիշերային պահս առեալ իւրեանց նպաստ` տատանեալ շրջէին ՚ի գիւղս եւ յաւանս. եւ էին նեղեալք եւ տառապեալք յոյժ. եւ զելս իրացն գտանել անկարանային:
       Ապա տեսեալ Մելքիսեթի` թէ թաքստեամբ չվճարի ինչ, ել յԱրարատեան աշխարհէ` եւ գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս. գուցէ մարթասցի ժողովել անտի դրամս: Ընկալան զնա սիրով ժողովուրդ քաղաքին եւ մեծամեծք Հայոց, եւ պահեցին զամիսս քանի մի. եւ ջանային հրաժարեցուցանել զնա ՚ի կաթուղիկոսութենէ զի բարձցի երկոյութիւն կաթուղիկոսաց. սմին իրի յորժամ հանին զՏիրատուր պատրիարգ յԱթոռոյ, եդին ՚ի տեղի նորա զսա ինքն զՄելքիսէթ: Այլ մինչչեւ էր նորա կացեալ յայնմ իշխանութեան ամ մի, ընկեցին զնա ՚ի պատրիարգութենէ, եւ եդին ՚ի տեղի նորա զՅովհաննէս Երրորդ. որում յաջորդեաց Գրիգոր Կեսարացի: Իսկ Մելքիսէթ ելեալ գնաց անդրէն յԷջմիածին, եւ մատնեցաւ ՚ի ձեռս պարտատերաց. եւ ապա փախուցեալ ՚ի ձեռաց նոցա` գնաց եւ եգիտ զԴաւիթ կաթուղիկոս. եւ եկաց ընդ նմա ՚ի թաքստի. եւ երկոքին եւս ըմբռնեալ ՚ի տարակուսի` հեծէին անդադար ՚ի ձեռաց պարտատերաց:
       գ. Եւ այնուհետեւ իսպառ լքեալ` եւ ոչ իսկ բաւական պաշար առ ՚ի դարման կենաց իւրեանց գտանէին. թո'ղ թէ առատութիւն դրամոց վասն վճարման հարկաց. մանաւանդ զի եկն եհաս այլ իմն թշուառութիւն ՚ի վերայ աշխարհին յայն աւուրս, զի ՚ի լինել մեծի երաշտութեան ՚ի պակասութենէ անձրեւոյ` անկաւ սով ՚ի կողմանս Տուրուբերանոյ եւ Բարձր Հայոց , եւ առաւել եւս ՚ի Կարին մինչեւ յԵզնկա. որով եւ մի քոռ ցորենոյ վաճառիւր ութն դահեկանի. եւ որ ըստ օրէ սաստկացեալ տարածեցաւ այս սով մինչեւ ՚ի սահմանս Արարատայ եւ Սիւնեաց եւ Վասպուրականի: Եւ ՚ի պակասիլ կերակրոյ` որպէս աւանդէ Գրիգոր աբեղայ ականատես ՚ի տարեգրութիւնս իւր, *«բազումք խոտաբուտ եղեն, սեւացան եւ մեռան»:
       Պատմէ եւս սա, թէ ՚ի հասանել սովուն ՚ի գիւղն օձտեղ` կին մի ՚ի Հայոց առնացի զգեցեալ` սկսաւ շրջիլ աւազակութեամբ, եւ ժողովեաց արջառ եւ ոչխար բազում. եւ խորովեալ զայնս` ամփոփեաց ՚ի կարասս. եւ ՚ի սաստկանալ սովուն յաւուրս աղուհացից` նոքօք կերակրէր առատապէս զընտանիս եւ զազգականս իւր: Մտեալ ՚ի տուն նորա շուն մի գեղջ` եգիտ զոտն արջառոյ, եւ յափշտակեալ զայն` եհան ՚ի հրապարակ. զոր տեսեալ գիւղականաց` յարձակեցան ՚ի տուն կնոջն, եւ նախատակոծ արարին զնա վասն լուծանելոյ նորա զաւուրս պահոց: ՚Ի նմին ամի անկաւ եւ մահտարաժամ, եւ եղեւ կոտորած սաստիկ. եւ դադարեալ մարդկան ՚ի լալոյ զայլս` զանձինս եւեթ ջանային ապրեցուցանել: ՚Ի դադարիլ սովու եւ ժանտախտի ՚ի դուրս երեւեցան ելուզակք` այսինքն ճէլալիք բազում յոյժ ընդ այլեւայլ տեղիս. եւ ոչ գոյր ուստեք պաշտպանութիւն ընդդէմ նոցա. որպէս ունիմք խօսիլ ՚ի ստորեւ: Եւ գրեթէ բովանդակ աշխարհն Արեւելից ծփայր յայնժամ յալեկոծութեան, եւ ամենեքին ՚ի տառապանս մաշէին: *«Անբարի ժամանակի վիճակեցաք (ասէ Գրիգոր Աբեղայ ). չորրորդ մասն աշխարհիս ապականեալ է ՚ի բազում հինից այլազգեաց. անտէրունչ է ամենայն աշխարհ, ամենեքին իբրեւ ոչխարք մոլորեալք, որոց ոչ հովիւ է տածիչ` եւ ոչ մխիթարութիւն ուստեք, եւ ոչ` որ ժողովէ զցրուեալս ՚ի մի. յամենայն կողմանց նեղութիւն պատեալ է զմեօք. եւ ահա վճարեալ է բանն Եսայեայ. ահ, գուբ` եւ որոգայթ ՚ի վերայ ձեր բնակի'չք երկրի»:
       Այլ մինչչեւ էր սփռեալ ելուզակաց ՚ի Հայաստան, մին ՚ի նոցանէ` որոյ անուն էր Սաթըրճի Լէվէնտ` յաւարի էառ զՍիս քաղաք Կիւլիկիոյ, եւ կողոպտեաց զկաթուղիկոսարանն. ընդ որ տխրեալ յոյժ Ազարիայ Ջուղայեցւոյ կաթուղիկոսին Սսոյ անկաւ ՚ի հիւանդութիւն եւ մեռաւ յամի 1601. ՌԾ. ՚ի յունիսի 2: Էր սորա աշակերտ Յովհաննէս վարդապետ Անթափցի. որ եւ զառաջինն լեալ էր աշակերտ Խաչկայ. եւ ունէր իբր ընկեր զՊետրոս վարդապետ ոմն Կարկառեցի : ՚Ի մեռանիլ ապա Ազարիայ` գնացին երկոքին ՚ի Բերիա. եւ կացին անդ ամիսս ինչ մինչեւ ՚ի դեկտեմբեր: Մեկնեալ անտի Յովհաննու վարդապետի Անթափցւոյ` գնաց յԱտանա. եւ Պետրոս մնաց ՚ի Բերիա. եւ զի դեռեւս չէր եդեալ կաթուղիկոս ՚ի Սիս` ժողովուրդքն Բերիոյ ստիպեցին զՊետրոս վարդապետ, եւ ետուն ձեռնադրել զնա կաթուղիկոս Սսոյ առանց հաւանութեան սսեցւոց:
       Զայս իբրեւ լուան միաբանք Սսոյ եւ այլ ժողովուրդք այնր Աթոռոյ, խռովեցան յոյժ. եւ կուտեալ առ Յովհաննէս վարդապետ` բռնադատեցին եւ ածին զնա ՚ի Սիս. եւ ձեռնադրեցին կաթուղիկոս. եւ եղեն յայնժամ կաթուղիկոսունք Սսոյ եւս երկու. որոց` մին նստէր ՚ի Սիս, եւ միւսն ՚ի Բերիա: Յայնժամ ընդ մէջ մտեալ պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ Գրիգոր Կեսարացի` արար խաղաղութիւն, պայման եդեալ այսպիսի. զի իւրաքանչիւր վարեսցէ զիւր առանձին վիճակ մինչեւ ՚ի մահ. եւ ՚ի մեռանիլ միոյն` լիցի ինքնիշխան կաթուղիկոս. եւ այնպէս կացին անխռով ամս իբր եօթն ըստ գրելոյ նորին իսկ Յովհաննու ՚ի յիշատակարանս գրոց , մինչեւ մեռաւ Պետրոս. եւ այնուհետեւ Յովհաննէս առանձինն վարէր զկաթուղիկոսութիւնն: Եւ զի յայնմ ժամանակի անկեալ էր ընդ պարտեօք Աթոռն Երուսաղէմի` ուր նստէր Դաւիթ պատրիարգ, սոյն այս Յովհաննէս կաթուղիկոս Սսոյ բազում նպաստիւք թեթեւացոյց զծանրութիւն պարտուցն:
       դ. Այլ պարտք Աթոռոյն Էջմիածնի առաւել եւս յաճախէին. որոյ վասն երերեալ եւ տատանեալ շրջէին որպէս ասացաք երկոքին կաթուղիկոսունք այնր Աթոռոյ Դաւիթ եւ Մելքիսէթ: Էին ՚ի սմին ժամանակի երկու վարդապետք Սրապիոն անուամբ. որոց մին նստէր ՚ի Բաբերդ ՚ի վանքն Վահանշինու. իսկ միւսն` որ կոչիւր մեծ` էր յԵդեսիոյ քաղաքէ, եւ նստէր առաջնորդ Ամդայ, այր իմաստուն եւ առաքինի` որդի մեծատան. որ եւ ունէր ՚ի հայրենի ժառանգութենէ բազում ստացուածս եւ ինչս. եւ էր սա աշակերտ Ղուկասու Կեղեցւոյ. եւ վասն համբաւոյ գիտութեան իւրոյ ստացեալ էր բազում աշակերտս. յորս յանուանէ յիշատակին սոքա. Բարսեղ վարդապետ գիտնական` որ յետոյ եղեւ առաջնորդ Ամդայ. Յովհաննէս Ուռհայեցի` որ եղեւ առաջնորդ Եդեսիոյ. Արիստակէս Տարոնեցի. Յովսէփ եւ Յովհաննէս ՚ի Հզուայ, եւ միւս Յովհաննէս վարդապետ ՚ի Քաջբերունւոյ, եւ Գրիգոր վարդապետ ՚ի Կեսարիոյ, այն է նախայիշեալ Գրիգոր Կեսարացի` որ ՚ի սմին ժամանակի նստէր պատրիարգ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Առեալ զհամբաւ Սրապիոնի Մեծի երկուց կաթուղիկոսացն Դաւթի եւ Մելքիսեթի` գրեցին առ նա հաւանութեամբ խորհրդակցաց իւրեանց, եւ ասեն. պարտք Աթոռոյն Էջմիածնի բազմացան. եւ մեք չկարելով վճարել` թափառական փախստեայ շրջիմք. եւ արդ` եթէ դու եկեալ վճարեսցես զպարտսդ, մեք կամօք մերովք հրաժարիմք ՚ի կաթուղիկոսութենէ մերմէ, եւ քեզ յանձն առնեմք զայն:
       Զայս լուեալ Սրապիոնի, եւ տրտմեալ յոյժ վասն այնչափ պարտուց Աթոռոյն` ել վաղվաղակի ՚ի յԱմդայ, եւ գնաց ՚ի գիւղաքաղաքն հին Ջուղայ: Իբրեւ լուան կաթուղիկոսունքն զգալուստ նորա, եկին առ նա հանդերձ եպիսկոպոսօք` որք խորհրդակից էին նոցա. եւ յետ աւուրց ինչ ժողովեալ ՚ի միասին` սկսան խորհիլ վասն առաջարկեալ գործոյն: Եւ ՚ի խօսիլ Սրապիոնի մեղադրական ինչ բանս, դժուարացեալ ընդ այն Մանուէլ եպիսկոպոս Հաւուցթառայ` յարոյց անդէն աղմուկ մեծ, եւ բարձրացուցեալ զաղաղակ իւր` շփոթեաց զամենեսին. որոյ վասն խոժոռեալ ամենեցուն ցրուեցան անտի. եւ կաթուղիկոսունքն ելեալ գնացին ՚ի գաւառն Սիսական ՚ի վանքն Եւստաթէի, այն է Տաթեւ:
       ե. Իսկ Սրապիոն կացեալ ՚ի Ջուղայ` քարոզէր զԲանն Աստուծոյ. որով եւ հաճոյ գտաւ ամենեցուն. եւ առեալ զնա Ջուղայեցւոց` տարան յԷջմիածին. ուր ժողով արարեալ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց եւ աշխարհական իշխանաց` ձեռնադրեցին զնա կաթուղիկոս Էջմիածնի. եւ կոչեցին զնա Գրիգոր երեքտասաներորդ յամի Տեառն 1603. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌԾԲ. յօգոստոսի 14: Իբրեւ տեսին Դաւիթ եւ Մելքիսէթ, եթէ այլազգ վճարեցաւ ելք խորհրդոյն. եւ մնալով ծանրութեան պարտուցն այնպէս ՚ի վերայ իւրեանց` այլ ոմն էառ զիշխանութիւն, եւ ինքեանց առաջի կայր զրկիլ եւ ՚ի կաթուղիկոսութենէ, սկսան հոգալ եւ տառապիլ. եւ ապա խորհեցան հնարս գտանել, զի կարասցեն վճարել ինքնին զպարտս Աթոռոյն. եւ հաստատուն ունիցին զկաթուղիկոսութիւն: Եւ զի յայնմ ժամանակի` ըստ գրելոյ մեր վերագոյն եւ ՚ի նախընթաց գլուխդ, բազումք ՚ի Հայոց գնացեալ էին յաշխարհն Պարսից, եւ բնակէին յԱսպահան, խորհուրդ արարին երթալ անդր, եւ ՚ի նոցունց ժողովել ինչ. եւ հանդիպիլ Շահաբասայ արքայի եւ մատուցանել նմա զաղաչանս վասն թշուառութեան իւրեանց, եւ գտանել ՚ի նմանէ զօգնութիւն:
       Յայսպիսի խորհուրդ հաստատեալ սոցա` Դաւիթ կաթուղիկոս մնաց յաշխարհին Հայոց. եւ ընդ նմա միւս Մանուէլ եպիսկոպոս Խորվիրապայ: Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոս առեալ ընդ իւր զերկուս եպիսկոպոսունս, զՄանուէլ Հաւուցթառայ. եւ զաստուածատուր գեղարդայ, գնաց յաշխարհն Պարսից. եւ մտեալ ՚ի քաղաքն Ասպահան` ընկալեալ եղեւ պատուով ՚ի Հայոց. եւ յետ քանի մի աւուրց յանդիման լեալ արքային Շահաբասայ մատոյց առ նա պաղատանս, եւ յայտնեաց նմա զխորհուրդս սրտի իւրոյ: Եւ արքայն մտադիւրութեամբ եւ հաճութեամբ լուեալ զբանս նորա` ուրախացաւ ՚ի միտս իւր. եւ պատուեաց զՄելքիսէթ եւ զընկերս նորա. եւ ետ եւս նոցա զմեծամեծ պարգեւս. եւ խոստացաւ ոչ միայն հոգալ վասն պարտուց նոցա, այլեւ վասն կաթուղիկոսութեան: Եւ ՚ի բազում աւուրս կոչեալ զնոսա առ ինքն` խօսէր ընդ նոսա բազում ինչ. տեղեկանայր եւս ՚ի նոցանէ ամենայն հանգամանաց աշխարհին Հայոց, եւ խելամուտ լինէր որպիսութեան ազգին, եւ իշխանութեան կաթուղիկոսի, եւ այլն. բայց զոր մեծամեծս խոստացաւ, եւ ոչ ՚ի սակաւուն օգնեաց. որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ գրելոցդ: