Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի սմին ժամանակի` յորում գրեթէ բոլոր Հայաստան յանշէն անապատ էր դարձեալ, եւ վանորէից վայելչութիւն իսպառ բարձեալ` ըստ վերագոյն գրելոցդ, գտանէին տակաւին ուրեք ուրեք յաշխարհի անդ բազում անձինք, որք ճգնէին ՚ի փապարս անմատոյց լերանց յառանձնութեան` խոտաբուտ կենօք` անծանօթ ՚ի մարդկանէ. որոց եւ մին յայտնեցաւ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի լերինն Արագածու յաշխարհին Արարատայ: Քանզի մի ոմն` ՚ի Հայոց ՚ի գեղջէ Սաղմոսավանից գնացեալ անդ ՚ի լեառն Արագածու վասն որոյ, շրջեալ ՚ի գլուխս լերինն` ետես ՚ի խոռոչս վիմի զայր ոմն նստեալ ՚ի գուճս` ունելով վեղար ՚ի գլուխն եւ փիլոն զիւրեաւ: Ընդ որ զարմացեալ յոյժ` մերձեցաւ ՚ի նա, եւ ետես` զի կայր անշշունջ. քանզի վախճանեալ էր, եւ մարմին նորա մնացեալ էր անապական: Զայն տեսեալ նորա` էջ ՚ի լեռնէ անտի. եւ եկեալ ՚ի Սաղմոսավանքն` պատմեաց Սարգսի եպիսկոպոսի, որ էր առաջնորդ վանիցն` եւ կոչիւր պարոն տէր. եւ էր ինքն ՚ի նոյն գաւառէ Արագածոտան` ՚ի գեղջէ` որ ասիւր յարենի` մերձ ՚ի Կարբի: Հարցեալ սորա ցորսորդն` տեղեկացաւ ՚ի նմանէ, թէ յորո'ւմ վայրի լերինն իցէ տեղի այնր ճգնաւորի. եւ ելեալ գնաց ՚ի լեառն. եւ շրջեալ զաւուրս երիս` եգիտ զմարմին նորա. զոր առեալ ամփոփեաց անդէն նորին զգեստիւն` հեղեալ բազում արտասուս ՚ի խնդութենէ. եւ դարձաւ ՚ի վանս իւր: Եւ յայնմ օրէ եւ անդր զտիւ եւ զգիշեր երկնէր ՚ի սրտի, եւ փափաքէր հրաժարիլ յամենայն իրաց աշխարհի, եւ առանձնանալ յանծանօթ տեղի ուրեք, եւ կեալ միակեցական վարուք. բայց տեսանէր առաջի դժուարութիւն մեծ յերեսաց խռովութեան ժամանակին:
       Յայսպիսի խորհուրդ ըմբռնեալ նորա` ել եւ գնաց յԵրուսաղէմ. եկն անդր ՚ի նոյն աւուրս եւ երէց ոմն Կիրակոս անուն ՚ի Տրապիզոնայ` այր առաքինի. որոյ եւս տաղտկացեալ յաշխարհէ` եդեալ էր ՚ի մտի կրօնաւորիլ յանապատս. յոյր սակս իսկ վաճառեալ զամենայն ինչս իւր` տուեալ էր զմի մասն աղքատաց, եւ զերկրորդ մասն եկեղեցւոյն Տրապիզոնայ , եւ զերրորդն առեալ էր ընդ իւր ՚ի պաշար: Երկոքին սոքա խօսակից լեալ եւ խորհուրդ արարեալ ընդ միմեանս` ելին յԵրուսաղէմէ, եւ եկին յաշխարհն Սիւնեաց, ուր կային յառաջն բազում անապատք միանձանց` եւ աւերեալ էին յայնժամ: Գնացին նախ ՚ի վանս Ստաթեւու. եւ անտի ՚ի տեղին կոչեցեալ Ձորոյ վանք, եւ ապա ՚ի Թանահատի վանք. այլ ոչ գտին իւրեանց յարմար տեղի. եւ շրջեալ ՚ի մերձակայ վայրս` տեսին տեղի անդորր եւ պատշաճ առանձին բնակութեան . ընդ որ ուրախ լեալ նոցա` շինեցին անդէն իւրեանց խուղս, եւ եկեղեցի մի փոքրիկ. եւ բնակեալ ՚ի տեղւոջ անդ` ետուն զանձինս ՚ի խիստ ճգնութիւնս եւ յաղօթս եւ յընթերցմունս Աստուածային Գրոց: Եւ այս եղեւ յամի Տեառն իբր 1610. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌԾԹ:
       բ. Եւ իբրեւ յայտնեցաւ գործ գովելի վարուց նոցա, եկին բազումք եւ յարեցան ՚ի նոսա յառաջնում ամի անդ` աշխարհականք եւ եկեղեցականք. եւ շինեալ խուղս` բնակեցան ՚ի նոսա, եւ ճգնէին բազում խստութեամբ: Տեսեալ Սարգսի եպիսկոպոսի եւ Կիրակոսի քահանայի, զի յաջողեաց նոցա տէր, եւ բազմացան յոյժ միանձունք, եւ ամենեքին եռանդագին վառեալ են ՚ի կրօնաւորական վարս, եւ յառաքինական կրթութիւնս, եւ ՚ի խստամբեր ճգնութիւնս, սահմանեցին իւրեանց կանոնս: Առաջին քան զամենայն, յամենայնի հնազանդ լինել առաջնորդին: Երկրորդ` յամենայն աւուր յայգուն եւ յերեկոյն զխորհուրդս մտաց եւ զյանցուածս աւուրն խոստովանել: Երրորդ` ոչ ունիլ ումեք առանձին ստացուած ինչ, եւ ոչ պահել ինչ ՚ի սենեկի, եւ ոչ ուտել բնաւ անդէն. յանձն արարեալ զամենայն խնամս նախ յԱստուած, եւ ապա յառաջնորդն: Չորրորդ` զամն ողջոյն պահօք անցուցանել, բայց յաւուրց կիւրակէի եւ շաբաթու եւ տէրունական տօնից. իսկ ՚ի մսոյ եւ ՚ի գինւոյ իսպառ հրաժարիլ: Հինգերորդ` յաւուրն միանգամ ճաշակել, եւ հաւասար բաժանել զկերակուրն մեծի եւ փոքու. եւ ընթեռնուլ գիրս ՚ի սեղանի: Վեցերորդ` յամենայն շաբաթս եւ ՚ի տէրունական տօնս զգիշերն հսկմամբ անցուցանել, եւ յառաւօտու անխափան պատարագ մատուցանել . Եօթներորդ` ՚ի հարկանիլ կոչնակի` ամենեցուն միաբան գնալ յեկեղեցի եւ ՚ի սեղան լռութեամբ եւ խոնարհութեամբ: Եւ ՚ի վեր քան զամենայն իբր գլուխ ամենայն կանոնաց եդին զայս` այսինքն է ամենեցուն ջանալ սուրբ պահել զմիտս իւրեանց. եւ ճգնիլ ՚ի մեռուցումն ախտից, ՚ի խոկումն աստուածային իրաց, եւ յընթերցումն Գրոց: Եդին եւ կարգ եւ ձեւ ՚ի կրօնաւորական սքեմս. զի խանգարեալ էր այն. եւ յօրինեցին զեկեղեցական զգեստս ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի. եւ որոշեցին զժամանակ պաշտամանց իւրաքանչիւր ժամակարգութեանց. սահմանեցին եւ զայլ բազում բարեկարգութիւնս. որպէս գրէ Առաքել. գլուխ ԻԱ:
       Զայսպիսի բարեզարդութեան համբաւ լուեալ բազմաց ՚ի վարդապետաց եւ յեպիսկոպոսաց Հայոց` թողին եւ նոքա զաշխարհ. եւ գնացեալ կրօնաւորեցան անդէն. որպիսի եղեն Մովսէս վարդապետ Սիւնեցի ՚ի գաւառէն Բաղաց, որ եւ Աճանան, ՚ի գեղջէ Խոտանանու. Ներսէս վարդապետ Մոկացի` աշակերտ Բարսղի վարդապետի, ՚ի գեղջէ` որ կոչիւր Ասկնջաւս. Արիստակէս վարդապետ Շամբեցի. եւ միւս Արիստակէս վարդապետ ՚ի գաւառէն Բարկաշատայ. Պօղոս վարդապետ ՚ի Մոկաց. Թովմաս եպիսկոպոս Ստաթեւու. Դաւիթ եպիսկոպոս ՚ի Շամքորայ ձորոյ. Կարապետ եպիսկոպոս Էջմիածնայ. եւ այլք բազումք: Սոքա կրթեալ եւ վարժեալ ՚ի կրօնաւորական վարս` սփռեցան յետոյ ՚ի զանազան տեղիս, եւ շինեցին զվանորայս. կարգեցին զանապատս, եւ կանգնեցին զեկեղեցիս. զորոց զգործսն թէպէտ յայլեւայլ տեղիս պարտ էր գրել ըստ կարգի ժամանակին, բայց առ ամփոփ առաջի առնելոյ զպատմութիւնս սոցա, դիցուք աստ:
       գ. ՚Ի սոցանէ Ներսէս Մոկացի` որ մականուամբ Բեղլու կոչիւր, գնաց ՚ի գաւառն Վասպուրական յամի 1622. ՌՀԱ. եւ մտեալ ՚ի կղզին Լիմ կոչեցեալ` շինեաց վանս, կամ մանաւանդ նորոգեաց զվանսն` որ կայր. եւ ժողովեաց անդ զբազմութիւն առաքինի անձանց եւ այլոց կրօնաւորաց. եւ առաջնորդէր նոցա ըստ նախակարգեալ կանոնաց: Այս Ներսէս Մոկացի գոլով վարժ ՚ի շարադրութիւնս բանից` արար ճառս ինչ, եւ յօրինեաց ոտանաւոր բանիւ զպատմութիւն Փոխման Աստուածածնին հանդերձ գովեստիւք, եւ զպատմութիւն պատկերի նորա, եւս եւ զպատմութիւն առմանն Երուսաղէմի ՚ի Սալահադինայ . զի թէպէտ եւ այսոքիկ կային շարագրեալ յազգին մերում, բայց սա արար ոտանաւոր. եւ մի յաշակերտաց սորա Ստեփաննոս անուն յաւել ՚ի պատմութիւն պատկերի Աստուածածնին երեք հարիւր տուն եւս:
       Սոյն այս Ներսէս Մոկացի գոլով ուսեալ փոքր մի զարտաքին ինչ գիտութիւն ՚ի Բարսեղ վարդապետէ` ուսոյց զայն ըստ կարի` միում յաշակերտաց իւրոց, որ կոչիւր Մելքիսէթ Երեւանցի. եւ նորա փոյթ կալեալ ուսաւ կատարելապէս յաւէտ ջանիւք եւ աղօթիւք` քան դասառութեամբ. եւ ՚ի ժամանակս Մովսէսի կաթուղիկոսի գնացեալ յԷջմիածին ` եղեւ դասասաց բազմաց: Զայսմանէ երկար գրէ Առաքել պատմիչ ՚ի գլուխ ԻԹ: Իսկ ՚ի բազմանալ կրօնաւորաց ՚ի Լիմ կղզւոջ` ոմանք ՚ի նոցանէ անցեալ ՚ի միւս կղզին, որ կոչի Կտուց, նորոգեցին եւ անդ զվանսն. ուր եւ ժողովեցան կրօնաւորք բազումք:
       Արիստակես Բարկաշատայ գնաց ՚ի Տանձափարախ, եւ շինեաց անդ վանս. յորում ժողովեցան անձինք բազումք. եւ կրօնաւորեալք ՚ի վարս խստութեան` եղեն երեւելիք: Դաւիթ եպիսկոպոս` որ ՚ի ձորոյ Շամքորայ` գնաց ՚ի նոյն ձոր. եւ շինեաց անդ անապատ միանձանց անստացուած ճգնաւորաց, որ եւ կոչի Չարեքագետին անապատ: Սոյնպէս եւ այլք յայլ կողմանս գնացեալք` շինեցին զվանորայս, եւ լցին զՀայաստան վանորէիւք եւ խստակրօն միանձամբք: Սոցին նման եւ Կարապետ եպիսկոպոս յետ ամաց ինչ գնացեալ ՚ի Սեւան կղզի` շինեաց եւ անդ անապատ: Իսկ թէ յի'նչ պատճառս գնաց սա անդր` ունիմք գրել ՚ի ստորեւ:
       Եւ յետ ժամանակաց Թովմաս եպիսկոպոս Ստաթեւու` եւ տէր Կիրակոս Տրապիզոնցի` գնացին ՚ի միասին ՚ի գիւղն Հովչանց. եւ շինեցին անդ եւս անապատ. եւ բնակեցան ՚ի նմա բազմութեամբ կրօնաւորաց. ուր կացեալ Կիրակոսի ամս քանի մի` վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՌՀ: Այլ Սարգիս եպիսկոպոս եկաց միշտ յանապատին Սիւնեաց. եւ անդ մեռաւ ՚ի թուին Հայոց ՌԿԹ: Պատմէ Առաքել, թէ յետ իբր քառասուն եւ հինգ ամաց նորոգութեան վանորէից, ՚ի թուին Հայոց իբր ՌՃԵ, եւ ՌՃԷ, եղեն յայնմ անապատի աշխարհին Սիւնեաց զարհուրելի գետնաշարժութիւնք, եւ պատառմունք վիմաց, եւ կործանմունք լերանց. այլ ոչ ումեք եղեւ ինչ վնաս` բաց ՚ի միոյ աբեղայէ: Զայս ամենայն լիագոյն եւս եւ երկար գրէ նա ինքն Առաքել. գլուխ ԻԱ. եւ ԻԲ. եթէ կամիս, տե'ս անդ:
       դ. Այլ վասն Պօղոս վարդապետի` որ ՚ի Մոկաց` բազում ինչ պատմի. սա զարդարեալ էր ամենայն առաքինութեամբ եւ աստուածային գիտութեամբ. եւ նախ քան զգնալ իւր յայն անապատ` շրջեալ հետիոտս յամենայն տեղիս` քարոզէր ձրի զԱւետարանն Քրիստոսի, եւ յորդորէր զամենեսին ՚ի պահպանութիւն պատուիրանացն Աստուծոյ. եւ հասեալ ՚ի Դավրէժ քաղաք` անդ եւս զնոյն առնէր. եւ մխիթարութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ սփոփէր զսիրտս ժողովրդեանն: Ոչ առնոյր ինչ յումեքէ. եւ եթէ տային, բաշխէր զայն կարօտելոց. եւ զի անդ ՚ի Դավրէժ ոչ գոյր յայնժամ եկեղեցի, այլ` ժամատուն մի միայն, սա շինեաց ՚ի նմա խորան պատարագելոյ:
       Կային ՚ի նմին ժամանակի ՚ի Դավրէժ վաճառականք ոմանք եկեալք ՚ի գողթան գաւառէ. եւ սոցա լուեալ զքարոզութիւն Պօղոս վարդապետի, յորդորեցին զնա բազում թախանձանօք` գալ ընդ ինքեանս ՚ի Գողթն գաւառ. եւ առեալ տարան զնա անդ. եւ նա առատ բանիւք եւ ուղիղ վարդապետութեամբ քարոզելով, եւ բարի վարուք իւրովք զամենեսին ՚ի բարին յորդորելով` եբարձ յաշխարհէ անտի զբազմադիմի անկարգութիւնս , եւ զսնոտի աւելորդապաշտութիւնս: ՚Ի Շոռոթ եւ յԱգուլիս հաստատեաց դպրոցս մանկանց գործակցութեամբ Մովսեսի վարդապետի. եւ կարգեաց ուսուցիչ նոցա զքահանայ ոմն Անդրէաս անուն. որ յետոյ նահատակեցաւ ՚ի Շահաբասայ. զորմէ ունիմք գրել ՚ի ստորեւ. գլուխ ԻԲ: Եւ ինքն Պօղոս վարդապետ ո'ւր եւ գնաց, նորոգեաց զեկեղեցիս` որք խանգարեալ եւ փլուզեալ էին. եւ ուրեք ուրեք ՚ի հիմանց եւս շինեաց, օգնութիւն գտեալ ՚ի բազում տեղիս ՚ի գործակցէ իւրմէ Մովսիսէ վարդապետէ:
       Եւ ապա հասեալ ՚ի գիւղաքաղաքն Աստապատ ` նորոգեաց եւ անդ զվանս սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային. եւ մեծացոյց զեկեղեցի գեղջն. կանգնեաց եւ ՚ի նմա դպրոց վասն մանկանց, բազում հակառակութիւնս կրելով ՚ի յաչաղկոտաց. եւ ապա գնաց յանապատն Սիւնեաց. եւ անդ ՚ի լռութեան կեցեալ` վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՌԿԹ:
       ե. Իսկ Մովսէս` որ ՚ի Սիւնեաց` քան զամենեսին գտաւ սքանչելի: Սա ՚ի հնգետասան ամի հասակի իւրոյ ձեռնադրեցաւ քահանայ, եւ եղեւ կրօնաւոր. եւ ապա աշակերտեցաւ Սրապիոնի վարդապետի` որ եղեւ կաթուղիկոս. եւ յետ մահուան Սրապիոնի եկաց աշակերտութեամբ առ Գրիգորի վարդապետի. եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ գնաց յԵրուսաղէմ յուխտ. եւ անտի յԵգիպտոս. եւ շրջեալ ՚ի վանորայս զփառց` դարձաւ անտի յԵրուսաղէմ. եւ կարգեցաւ լուսարար Սրբոյ Յարութեան. ուր քաջ ուսաւ զարուեստ սպիտակացուցանելոյ զմոմս. յորում ժամանակի գտան անդ նախայիշեալ Սարգիս եպիսկոպոս, եւ Կիրակոս քահանայ. ընդ որոյ եդ բանս, զի ՚ի կանգնել նոցա զմիայնարանս յաշխարհին Սիւնեաց` ինքն եւս երթիցէ անդ: Եւ ՚ի մեկնիլ նոցա` առաքեցաւ ինքն ՚ի նուիրակութիւն. եւ ապա գնացեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս էառ գաւազան վարդապետական ՚ի Գրիգորէ Կեսարացւոյ. եւ ելեալ անտի` դարձաւ յերկիր իւր. եւ քարոզէր զբանն կենաց` անինչ եւ անստացուած. եւ ապա գնաց ՚ի վանս Ստաթեւու. ուր եկաց առ ժամանակ մի. յորմէ կոչեցաւ եւ Տաթեւացի: Այլ չգտեալ նորա անդ հանգիստ` ելեալ գնաց ՚ի մեծ անապատն Սիւնեաց առ Սարգիս եպիսկոպոս. եւ անդ կալաւ իւր տեղի բնակութեան. եւ երբեմն երբեմն հրամանաւ Սարգսի ելեալ շրջէր եւ քարոզէր յայլեւայլ քաղաքս, եւ դառնայր յանապատ իւր. անդ անցուցանէր զաւուրս ՚ի հոգեւորական կրթութիւնս` բերկրելով ՚ի նոսա. եւ բանիւ վարդապետութեան իւրոյ զովացուցանէր զմիաբանեալսն յայնմ անապատի:
       Եւ ապա դարձեալ ելեալ ՚ի քաղաքս վասն քարոզութեան` պատահեցաւ Պօղոս վարդապետի. զորմէ խօսեցաք այժմ. եւ եղեւ նմա գործակից ՚ի քարոզութեան նորա: Եւ երկոքին սոքա ՚ի մի խորհուրդ միաբանեալ եղեն երկու ջահք ուղիղ վարդապետութեան յաշխարհին Հայոց: Հուսկ յետոյ եկեալ Մովսեսի յԵրեւան ` կամէր չուել անտի ՚ի Կարին: Բայց իշխան քաղաքին Ամիրգունա նախարար տեսեալ զնա` հաճեցաւ ընդ նա յոյժ. եւ պահեաց առ իւր զամս երիս. եւ նա հրամանաւ նախարարին շինեաց վանս ՚ի տեղւոջ մատռան միոյ, յորում էր գերեզման Անանիայ Առաքելոյ յեօթանասնից անտի` ՚ի հիւսիսակողմն քաղաքին ՚ի մէջ այգեստանայց. եւ ժողովեալ անդր զբազում անձինս` կրթեաց զնոսա. ՚ի բարի վարս այնոքիւք կանոնօք` որովք վարէին միաբանք անապատին Սիւնեաց: Եւ յետ ժամանակաց սա ինքն Մովսէս վարդապետ եղեւ կաթուղիկոս. եւ նորոգեաց զԷջմիածին, որպէս ունիմք գրել ՚ի ստորեւ: