Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բարեյիշատակ յաջորդն եւ եղբօրորդի Ներսեսի Շնորհալւոյ` Գրիգոր չորրորդ մականուանեալն Տղայ, կալեալ զԱթոռ հայրապետութեան Հայոց ՚ի Հռոմկլայ ամս Ի. կամ ԺԹ, եւ ամիսս 11. սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ. եւ հասեալ ՚ի վախճան կենաց` իբր ՚ի վաթսուն ամաց հասակի` փոխեցաւ յաստեացս ՚ի թուին Հայոց ՈԽԲ, յամսեանն յուլիսի. եւ թաղեցաւ անդէն ՚ի Հռոմկլայ առ գերեզմանի հօրեղբարց իւրոց Գրիգորիսի եւ Ներսէսի: Սոյն այս Գրիգոր կաթուղիկոս խորհրդով Լամբրոնացւոյն արար զբազում կարգաւորութիւնս յեկեղեցական պաշտամունս, եւ եբարձ յայնց զնորամուտ խանգարմունս. եւ զոր ինչ կարգեալ էր Շնորհալւոյն, եդ ՚ի տօնացուցի. եւ զամենայն շարականս եւ զերգս նորա հրատարակեաց յեկեղեցիս Հայոց. եւ որչափ ինչ ձեռնհաս եղեւ` պայծառացոյց զբարեկարգութիւնս. շինեաց սա եւ եկեղեցի փառաւոր ՚ի Հռոմկլայ յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին:
       Իսկ մեծն Լեւոն իշխան Հայոց ժողովեալ զեպիսկոպոսունս եւ զվանահարս, ընդ որս եւ զՆերսէս Լամբրոնացին, հրաման ետ ձեռնադրել կաթուղիկոս զԳրիգոր Հինգերորդ` զեղբօրորդի վախճանելոյն Գրիգորի, կամ ըստ այլոց` զքեռորդի նորա . զի թէպէտ դեռեւս մանուկ էր նա, բայց քանզի յայնմ ժամանակի սովորութիւն իմն էր զազգակից վախճանելոյն դնել, ՚ի տեղի նորին, վասն այսորիկ զնա ընտրեաց Լեւոն. զոր եւ յիշէ Բարեբրեյոս Ասորի մերձաւոր ժամանակաւ` առ Ասսեմանեայ. Բ. 42. եւ կոչէ տէր Ասա: Այսմ ընտրութեան թէպէտեւ ընդդէմ եկաց Ներսէս Լամբրոնացին, որպէս եւ ինքն վկայէ, վասն զի անընդունակ էր կաթուղիկոսութեան մանուկն այն, բայց ոչ կարաց խափանել. մանաւանդ զի ձորոյգետացիք` հաղբատացիք եւ սանահնեցիք եւ յաւէտ եւս Տուտէորդին Գրիգոր, եւ Քոբարեցին Դաւիթ, յառաջագոյն իսկ խնդրեալ էին ՚ի Լեւոնէ, զի ՚ի մեռանիլ երանելւոյն Գրիգորի ընդ որում թշնամութեամբ կային, զեղբօրորդի նորա զմանուկն Գրիգոր ընտրեսցեն. քանզի յուսային ըստ իւրեանց կամս շրջել զմիտս նորա:
       բ. Իսկ Գրիգոր մանուկն կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ամ մի` այլազգ սկսաւ վարիլ, եւ զուղիղ սահմանս նախընթացից իւրոց փոփոխել, եւ յոչ բարին եւս բերիլ. ընդ որ տհաճեալ առաջնորդաց եւ իշխանացն Հայոց` ամբաստան եղեն զնմանէ առ Լեւոն. եւ Լեւոն կալեալ զնա` եդ յարգելանս ՚ի բերդին Կոպիտառոյ. եւ գրեաց յարեւելս առ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս` թէ զի՞նչ պարտ իցէ առնել. յորոց զոմանս եւս կոչէր գալ ՚ի Սիս քաղաք` ուր ինքն նստէր: Գրեաց եւ առ Ներսէս Լամբրոնացին փութալ գալ առ ինքն. այլ նա հրաժարեցաւ. եւ ՚ի ստիպել Լեւոնի երկիցս եւ երիցս եւ չորիցս եւ հնգիցս` հարկեալ ՚ի նմանէ` պատրաստեցաւ գնալ:
       Բայց մինչչեւ հասեալ էր նորա եւ այլոց հրաւիրեալ եպիսկոպոսաց, մեռաւ մանուկն Գրիգոր աղետալի մահուամբ. քանզի դառնացեալ նորա յարգելանս անդ` կամեցաւ հնարիւք իմն փախչիլ անտի, եւ առեալ զպարկս կտաւոյ` կապեաց ընդ միմեանս. եւ զմի ծայրն պրկեաց զմիջով իւրով, եւ զմիւս ծայրն հաստատեաց ՚ի պարիսպ բերդին. եւ ՚ի խաղացուցանել զինքն տակաւ ՚ի վայր` քակեցաւ կապ առաջնոյ կտաւոյն հաստատելոյ ՚ի բերդն. եւ ինքն անկեալ յերկիր, եւ հարեալ զքարի` մեռաւ անդէն. վասն որոյ եւ կոչեցաւ գահավէժ կամ քարավէժ. եւ վասն մանուկ գոլոյն` կոչեցաւ եւս յոմանց Տղայ` յանուն նախընթացին, եւ եկաց ՚ի կաթուղիկոսութեան ամ մի. եւ ամիսս 5. եւ թաղեցաւ ՚ի Դրազարկն:
       Եւ ապա ՚ի գալ Լամբրոնացւոյն եւ այլոց եւս քանի մի եպիսկոպոսաց` սուգ մեծ առին ՚ի վերայ տարադէպ իրացն եղելոց. եւ յետոյ միաբան հաւանութեամբ ամենեցուն եւ հաճութեամբ Լեւոնի ընտրեցին զԱպիրատ զորդի Շահանայ զօրավարի եղբօր Շնորհալւոյն` զայր իմաստուն եւ առաքինի, փառացի անձամբ եւ կատարեալ հասակաւ. որ եւ յառաջ ժամանակաւ` իշխանական ճոխութեամբ երեւելի էր. առ որ գրեալ էր եւ Ներսեսի Շնորհալւոյ ոտանաւոր թուղթ երեսուն համարով ըստ թուոյ ամաց հասակի նորին. որպէս եւ զողբսն Եդեսիոյ յառաջագոյն` եւ զմասն ինչ Յիսուս Որդւոյն ՚ի խնդրոյ նորա: Արդ` զսա եդեալ կաթուղիկոս` ՚ի վերայ ազգին Հայոց` կոչեցին Գրիգոր Վեցերորդ: Զսա եւս յիշէ Բարեբրեյոս. եւ փոխանակ Ապիրատ ասելոյ` Պայիրատ կոչէ:
       գ. Զայս ընտրութիւն Գրիգորի Ապիրատայ լուեալ Տուտէորդւոյն Գրիգորի, եւ Քոբարեցւոյն Դաւթի, եւ համախոհից նոցա` դառնացան յոյժ, եւ ոչ հաճեցան ընդ այն, եւ ոչ եւս կամեցան հնազանդիլ նմա, եւ ջանացան ամենայն զօրութեամբ դնել կաթուղիկոս զկուսակից իւրեանց զԲարսեղ եպիսկոպոսն Անւոյ: Եւ իբրեւ ոչ կարացին հաճեցուցանել զԼեւոն յընտրութիւն նորին, սկսան զբազում չարիս խորհիլ եւ խօսիլ զԼամբրոնացւոյն. իբր թէ նա իցէ` որ արգելու զընտրութիւն Բարսղի. եւ վասն այսորիկ գրեցին բազում բանս ամբաստանութեան զնմանէ առ Լեւոն. ընդդէմ որոց յետ բազում ինչ գրելոյ Լամբրոնացւոյն ՚ի թուղթն իւր, ասէ. *«վասն զԱնեցին … ՚ի կաթուղիկոսութիւն քարշելոյ` զմեզ նախատեն, եւ նմա վկայութիւն տան »: Եւ յայտ արարեալ` թէ ո՞վ իցէ այն Անեցին, ասէ. *«նոցա կամացն լրումն Բարսղի կաթուղիկոսութիւնն է, եւ ոչ իմ ՚ի ճշմարտութենէ մոլորումն »: Բայց այսու ամենայնիւ, որպէս ասացաք ՚ի վերջաբան ԺԷ. գլխոյ. առ ժամանակ մի պառակտեալ մնացին հիւսիսայինք ոմանք` ունելով իւրեանց իբր առանձին կաթուղիկոս զԲարսեղ մինչեւ ՚ի մահ նորա. այլ` ազգն ողջոյն հայէր ՚ի նոսա իբրեւ յապստամբս. եւ ամենայն եպիսկոպոսունք Հայոց եղելոց արտաքոյ սահմանացն Շիրակայ միշտ ընդդէմ դարձան նոցա:
       դ. Յայսպիսի շփոթութեան աւուրս ծագեցաւ այլ իմն աղմուկ մեծ յաշխարհին Վրաց ՚ի մէջ նոցա եւ ՚ի մէջ Հայոց, որք անդն կային. որոյ պատճառն այս եղեւ, զի յամի Տեառն 1197. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԽԶ. դարձեալ դիպաւ այլայլութիւն Զատկի, որ ասի Ծռազատիկ. որպէս եւ եղեալն էր իննսուն եւ հինգ ամօք յառաջ` յաւուրս Գրիգորի Վկայասիրի. ըստ որում յիշեցաք. գլուխ Դ. երես 23: Եւ յոչ առնուլ Հայոց յանձն տօնել ընդ Վրացիս, այլ` շաբաթով միով յետոյ քան զնոսա, սկսան վիճել եւ կագել ընդ միմեանս. եւ ՚ի սաստկանալ կռուոյն` յարձակեցան Վիրք ՚ի մին յեկեղեցեացն Հայոց (թերեւս ՚ի Տփխիս քաղաքի ), եւ հրձիգ արարին զայն. յորում այրեցան ոգիք քառասուն: ՚Ի զէն ընթացան յայնժամ հայք` առնուլ միաբան զվրէժ ՚ի վրաց. եւ դղրդեցաւ քաղաքն ամենայն. եւ չեղեւ նոցա այլազգ խաղաղել զհայս, բայց եթէ վճարելով հարիւր հազար դահեկան վասն շինութեան եկեղեցւոյն, եւ այլ եւս քառասուն հազար դահեկան վասն քառասնից` որք այրեցան յեկեղեցւոջ անդ: Զայս պատմէ նախայիշատակեալդ Բարեբրեյոս Գրիգոր Ապուլփարաք Ասորի` առ Ասսեմանեայ. հատոր Բ. գլուխ 42:
       Սոյնպէս եւ յաշխարհին Կիւլիկեցւոց եղեւ ոչ դոյզն վրդովումն ՚ի վերայ սոցին իրաց ընդ յոյնս եւ ընդ հայս. բայց քանզի զօրագոյն էին անդ հայք ՚ի ձեռն իշխանութեան Լեւոնի մեծի, համարձակ կատարեցին զտօն իւրեանց ուրոյն ՚ի Յունաց. եւ յոյնք անձեռնհաս եղեալ առնել ինչ` սկսան ըստ նախկին սովորութեան պէսպէս բանիւք չարախօսել զհայս առ լատինս, եւ ցուցանել զնոսա ոչ միայն թիւրեալս յուղիղ աւանդից, այլեւ գլխովին մոլորեալս, եւ մերկացեալս ՚ի հաւատոյ, եւ այլն: Եւ զի կային բազում հայք ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ յայլ քաղաքս յիշխանութեան Յունաց` ձեռն արկին նեղել եւ տառապեցուցանել զնոսա` բռնադատելով ընդունել եւ կատարել զամենայն ծէսս ըստ Յունաց` թէ ' ՚ի տօնս եւ թէ յայլ իրս, եւս եւ կրկին մկրտիլ եւ դրոշմիլ` եւ կրկին ձեռնադրիլ : Զայսպիսի հալածումն յարուցեալ էր քանի մի ամօք յառաջ կայսրն Յունաց Իսահակ Անկեղոս` Փիսիկ կոչեցեալ. որպէս պատմէ Վարդան. զնոյն գրգռեաց յայսմ ժամանակի եւ յաջորդն նորա` Ալէքս Անկեղոս, որ կուրացուցեալ զեղբայր իւր` բռնակալեալ էր յԱթոռն . եւ թէպէտ ինքն կայսրն չունէր պարապ յերեսաց պէսպէս պատերազմաց եւ շփոթութեանց, բայց ազգ նորա անդադար էին ՚ի խոշտանգել զհայս եղեալս յիշխանութեան իւրեանց:
       Զայս ամենայն լուեալ Գրիգորի կաթուղիկոսի` Ապիրատն կոչեցելոյ, եւ Լեւոնի մեծի իշխանի, խորհուրդ արարեալ ՚ի միասին` հաստատեցին առաքել զՆերսէս Լամբրոնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, գրեալ թուղթ աղերսանաց, յորում աղաչէին զկայսրն` մի ' այնչափ ինչ խստութեամբ տառապեցուցանել զազգն: Եւ իբրեւ եմուտ Լամբրոնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, պատուով ընկալեալ եղեւ ՚ի Յունաց. զի հռչակեալ էր առ նոսա հրաշալի անուն իմաստութեան եւ սրբութեան նորա: Եւ ապա յանդիման լեալ թագաւորին` մատոյց զթուղթն. եւ քաղցրութեամբ բանից բերանոյ իւրոյ հաւանեցոյց զնա խօսիլ ընդ վարդապետս Յունաց ՚ի վերայ այնց իրաց, որոց վասն նեղէին զհայս : Եւ իբրեւ դէպ եղեւ նմա խօսիլ ընդ նոսա` այնպիսի մեծ եցոյց նոցա զիմաստութիւն իւր, մինչեւ զարմանալ նոցա, եւ ասել. *«գերագոյն եւս տեսաք` քան զոր լուաք ». որպէս գրէ Գրիգոր վարդապետ Սկեւռացի: Բայց որպէս ասէ նա ինքն Լամբրոնացին, ոչինչ շահեցաւ ՚ի նոցանէ. զի թշնամութեամբ էին առ հայս. վասն որոյ եւ իբր ամաչելով դարձաւ յետս. եւ կայսրն այնուհետեւ առաւել եւս սաստկացուցեալ զհալածանս` զբազումս ՚ի Հայոց դարձոյց ՚ի յոյն, եւ զբազումս արար հալածական յաշխարհէ իւրմէ իբր զանկնունքս եւ զանհաւատս:
       ե. ՚Ի սմին ժամանակի էր միայնակեաց ոմն յոյն արգելական ՚ի քաղաքն Անտիոք` Ոսկան անուն, զոր հայք Յուսիկ եւս կոչեն` այր մեծանուն. առ որ ժողովեալ հոռոմ երիցանց եւ ժառանգաւորաց` որք էին ՚ի քաղաքի անդ, բազում չարախօսութիւնս ՚ի մէջ արկին զազգէն Հայոց. բարձեալ է ասեն ՚ի նոցանէ կարգ քահանայութեան. ուստի եւ անվաւեր է պաշտօն նոցա. եւ յաւելին ասել, թէ ծանեաք յոմանց ՚ի նոցանէ ` որք դարձան ՚ի կրօնս մեր, զի տեսլեամբք յայտնեալ է մեծին Սահակայ հայրապետի նոցա, թէ յետ ժամանակաց դադարեսցի քահանայութիւն ՚ի Հայոց, եւ լցեալ է ասեն ցարդ այն ժամանակ. որոյ վասն եւ հարկ է վերստին ձեռնադրել զքահանայս նոցա` յորժամ դառնան յեկեղեցիս Հոռոմոց, եւ զհասարակ ժողովրդականս կրկին կնքել մեռոնաւ: Զայսպիսի բանս լուեալ Ոսկանայ յեկեղեցականացն Յունաց, եւ միանգամայն տեսեալ զհանապազորդեան կագ եւ զկռիւ, որ լինէր ՚ի քաղաքին ընդ հոռոմս եւ ընդ հայս ՚ի վերայ հաւատոյ եւ ծիսից, ստիպեցաւ գրել թուղթ առ Ներսէս Լամբրոնացին, զորոյ քաջ գիտէր զուշիմութիւն մտացն եւ զիմաստութիւն. եւ խնդրէր ՚ի նմանէ, զի հնարեսցի ճշգրիտ բանիւք շինել զմիտս Յունաց գայթակղելոց ՚ի վերայ Հայոց:
       Զայն թուղթ առեալ Լամբրոնացւոյն, եւ զայրացեալ յոգի իւր ընդ ծանրամտութիւն Յունաց, գրեաց պատասխանի առ նոյն Ոսկան Միայնակեաց, յորում սքանչելի եւ հոգելի բանիւք եցոյց, թէ տղայական շաղփաղփութիւնք են այն չարախօսութիւնք. եւ սուտ է այն ամենայն` զոր կարծեն յոյնք զՀայոց: Եւ վասն տեսլեանն Սահակայ յայտ առնէ, թէ այն է վասն բարձման քահանայութեան ըստ ցեղին ՚ի տանէ Լուսաւորչին, եւ ոչ թէ ըստ ճշմարիտ կարգի քահանայութեան ՚ի բովանդակ ազգէն: Եւ յետ բազում բանից` որովք առաջի առնէ զմիտս ուղիղ դաւանութեան Հայոց, մեղադիր լինի յոյժ անկարգ սովորութեանն Յունաց, որով ստիպէին զհայս իբրեւ ՚ի յանհաւատութենէ դարձեալս ՚ի կրկին ձեռնադրութիւն եւ ՚ի դրոշմ. զի թէ ասէ յառաջին ժամանակսն ՚ի դառնալ արիանոսաց եւ նեստորականաց` ոչ դրոշմէին եւ ոչ ձեռնադրէին վերստին, քանի ' առաւել որոց միայն բառիւ է խտրութիւն: Եւ ՚ի վախճանի ասէ. *«Զայս չափաւորապէս ուսեալ այրդ Աստուծոյ` ըստ հարկի հրամանի քո ՚ի մեր տկարութենէս, հաւանեցուսցես զճշմարտասէր հոգիս` ո'չ վասն մեր ինչ հաճութեան, այլ ` վասն հասարակաց սուրբ եկեղեցւոյ խաղաղութեան »: Տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի ծանօթութիւնս երկրորդ գրոց. հատոր Ա. երես 730. եւ 731: