Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կոստանդին ասպետ` մեծ իշխանն Հայոց եւ հիւպատոս` տիրեալ բազում տեղեաց ՚ի կողմանս Կիւլիկեցւոց` եղեւ անուանի յոյժ ՚ի մէջ Յունաց եւ Լատինացւոց, մինչեւ ակնածել ՚ի նմանէ իշխանաց նոցին. եւ էր ինքն բարեպաշտութեամբ զարդարեալ: Գրէ զսմանէ Ուռհայեցին` թէ յաւուր միում մինչդեռ նստեալ էր ՚ի սեղանի, ետես` զի անկաւ շանթ յերկնից, եւ եհար զարծաթի սկուտղն` որ կայր առաջի նորա, յորմէ եւ ուտէր ՚ի նմին ժամու կերակուր. եւ ըստ գրելոյ Վահրամայ` թռեաւ այն ՚ի սեղանոյ անտի, եւ զետեղեցաւ այլուր ընդ այլ հաւաքեալ եօթն սկտեղս: Զայն տեսեալ Կոստանդեայ` գուշակեաց անտի զմահ իւր. ՚ի մօտոյ ասէ եւ ես բարձայց ՚ի կենաց, եւ ամփոփեցայց ընդ հարս իմ: Եւ ապա զկնի սակաւ աւուրց հիւանդացեալ վախճանեցաւ. եւ եդաւ առ գերեզմանի հօր իւրոյ ՚ի վանս Կաստաղոնի, կացեալ յիշխանութեան իւրում ամս Ե:
       Մնացին նորա երկու որդիք. անուն անդրանկանն Թորոս կամ Թէոդորոս, եւ կրտսերոյն Լեւոն. եւ պայազատեաց Թորոս զիշխանութիւն հօր իւրոյ: Սա քան զհայր իւր քաջագոյն երեւեալ` բազում պատերազմունս մղեաց ընդդէմ Յունաց եւ սկիւթացւոց. եւ հասոյց ՚ի նոսա հարուածս մեծամեծս. եւ էառ ՚ի ձեռաց նոցա զբազում քաղաքս եւ զաւանս. ընդ որս եւ զԱնարզաբա քաղաք. յորում շինեաց եւ զեկեղեցի մի, որ կոչեցաւ սուրբ զօրավարք. եւ տիրեաց ընդ մեծի մասին երկրին Կիւլիկիոյ մինչեւ ցծովն Միջերկրեայ: Եւ վասն այսչափ ընդարձակելոյ զիշխանութիւն իւր յայնմ աշխարհի` հռչակեցաւ անուն նորա յոյժ ՚ի մէջ Յունաց եւ Լատինացւոց. մինչեւ կոչել զնա տէր Կիւլիկիոյ, եւ զԿիւլիկիա կոչել Երկիր Թորոսի: Այս երկիր ՚ի միջի էր դաշտավայր եւ արգասաւոր` սնուցիչ ազգի ազդր կենդանեաց. եւ ձգիւր ընդ երկայնութիւն վեշտասան աւուրց. եւ ընդ լայնութիւն երկուց աւուրց. ՚ի բաց առեալ զլեռնային տեղիս. յորս թէպէտ եւ այլազգիք եւս բնակէին, բայց կային ընդ իշխանութեամբ Թորոսի:
       Սոյն այս Թորոս նորոգեաց զերկուս վանորայս, զԴրազարկն եւ զՄաշկեւորն. եւ կամ գուցէ ՚ի հիմանց շինեաց. որպէս ասեն ոմանք. կանգնեաց եւ զյոլով ամրոցս ՚ի փոքու ժամանակի: Ասեն ոմանք, թէ սա շինեաց եւ զայլ բազում եկեղեցիս. բայց թուի թէ վասն նորոգելոյ ասեն. քանզի որպէս գրէ Լամբրոնացին ՚ի բանս ժառանգաւորաց, յետ բարձման թագաւորութեանն Բագրատունեաց ոչ ոք յիշխանաց մինչեւ ՚ի ժամանակս իւր շինեաց զեկեղեցի, բաց ՚ի միոյն` զոր կանգնեաց սա ինքն Թորոս յԱնարզաբա:
       բ. Յաւուրս այսր իշխանի ՚ի թուականութեանն Հայոց ՇԾԱ, պատահեցաւ այլայլութիւն Զատկի, որ կոչի Ծռազատիկ. զի յոյնք եւ լատինք` ընդ որս եւ այլ ամենայն ազգք կատարեցին զԶատիկն շաբաթով միով յառաջ քան զհայս եւ քան զասորիս. որպէս պատահեցաւ եւ իննսուն եւ հինգ ամօք յառաջ քան զայն. եւ պատահէր իսկ գրեթէ ՚ի ՂԵ. տարւոջ միանգամ ՚ի մէջ Յունաց եւ Հայոց` ՚ի վարիլն նովին տումարաւ: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի առաւել յատելութեան ունէին յոյնք զհայս եղեալս ընդ իշխանութեամբ իւրեանց` վասն բռնազբօսութեանն Թորոսի, մինչչեւ էր հասեալ Զատիկն` տագնապէին զնոսա յոյժ եւ նեղէին` տօնել ընդ ինքեանս ՚ի միասին: Եւ զի հայք ոչ առնուին զայն յանձն, օր քան զօր առաւել եւս սաստկանայր թշնամութիւնն ՚ի մէջ նոցա. որպէս գրէ Ուռհայեցին. *«եւ սակայն, ասէ, ազգն փռանկաց ոչ ինչ ունէին հոգս շփոթանալ ընդ Հայք. բայց միայն յոյնք էին` որք ունէին մեծ վէճ եւ մաքառումն վասն Սուրբ Զատկին»:
       Գրեցին ապա ոմանք յառաջնորդացն Հայոց թուղթ առ Գրիգոր Վկայասէր ՚ի Սեաւ լեառն. եւ ծանուցին նմա զբան եւ զբռնութիւն Յունաց վասն տօնի Զատկին: Եւ նորա տեսեալ` թէ յո'ր կողմն եւ որոշեսցէ ինքն, ելք իրացն ոչ մարթին բարւոք ունիլ զվախճան, եւ գուցէ անկցի երկպառակութիւն մեծ յազգի իւրում, գրեաց առ նոսա անորոշակի, թէ արժան է զաւանդեալսն ՚ի նախնեաց հաստատուն ունիլ: Եւ յայս բան հաստատեալ Հայոց` կացին յիւրեանց սովորութեան:
       Բազումք եւս ոչ հաւանեալ ընդ այս` ոչ միայն ըստ Յունաց սկսան տօնել, այլեւ գլխովին ՚ի յոյն դարձան` յաւէտ մարդահաճութեան աղագաւ. եւ ապա մոլեգին կատաղութեամբ գրգռէին զնոսա ընդդէմ Հայոց. եւ ցուցանէին նոցա զհայս լինել լցեալ ամենայն մոլորութեամբ վատթար քան զանհաւատս. որպիսի եղեն յետոյ եւ Կոստանդին Ուռհայեցի, եւ գրամարտիկ Կլայեցի, եւ ենօք երէց Վահկացի. զորս եւ յիշէ Լամբրոնացին ՚ի թուղթն առ Ոսկան ճգնաւոր. որպիսի եղեւ եւ Պօղոս ոմն Տարսոնացի, եւ այլք քանի մի. առ որս գրեաց յետ ժամանակաց Շնորհալին թուղթ զգաստութեան:
       գ. Զայսու ժամանակաւ եւ իշխան ոմն Հայոց նեղեալ ՚ի Յունաց գնաց ՚ի Պարսս. եւ ուրացեալ զհաւատս` ընկալաւ յարքայէն Պարսից զիշխանութիւն կուսակալութեան սահմանացն Սեբաստիոյ եւ Յունական կողմանց, եւ կարգեցաւ Դանիշման. զոր եւ յիշեն Նիկետաս. ա. 5. եւ Սիննամոս. ա. 6: Եւ ապա պատերազմեալ զօրօք պարսից ընդ յոյնս եւ ընդ լատինացիս` բազում հարուածս հասոյց նոցա. եւ գերեաց զմեծ կոմսն Անտիոքայ զՊեմունդ. կային ընդ քրիստոնէից եւ երկու եպիսկոպոսունք Հայոց, Կիպրիանոս Անտիոքայ, եւ Գրիգոր Մարաշոյ. եւ սոքա եւս անկան ՚ի բերան սրոյ: Եւ քանզի Գող Վասիլ իշխանն Հայոց` որ տիրէր ՚ի Քեսուն, բարեկամ էր Դանիշմանայ, խնդրեաց ՚ի նմանէ զՊեմունդ կոմս. եւ տուեալ տասն հազար դահեկան յիւրմէ, միանգամայն եւ զայլ ինչ բազում ՚ի նպաստելոյ այլոց, գնեաց զնա զկնի երից ամաց գերութեանն, եւ առաքեաց ՚ի տեղի իւր յԱնտիոք. եւ վասն այսր պատճառի` հայր իւր կոչէր զնա Պեմունդ, եւ բազում սէր ցուցանէր նմա. եւ ինքն յետոյ վասն իրիք հարկի գնացեալ յԵւրոպիա` մեռաւ անդէն:
       Զկնի ազատութեան Պեմունդայ ՚ի յաջորդ ամի մեռաւ եւ Դանիշման. եւ եթող երկոտասան որդիս. որոց երիցագոյնն` որ կոչեցաւ Ամիր Խազի, սպան զամենայն եղբարս իւր. եւ ինքն առանձին կալաւ զտէրութիւն հօր իւրոյ: ՚Ի նմին ամի մեռաւ եւ արքայն Պարսից Պարկիարուխ որդի Մելիքշահին. եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Տափար. յորում ժամանակի ՚ի լինել բազում շփոթութեանց ՚ի կողմանս արեւելից` Խղիլ ոմն ամիրայ Պարսից ինքնագլուխ լեալ` արար վնաս բազում յայլեւայլ տեղիս. եւ ասպատակեալ յաշխարհն Հայոց` էառ զԼոռի քաղաք, որ ՚ի Գուգարս. եւ այրեաց զշինուածս ինչ վանացն Հաղբատայ եւ Սանահնի. եւ յետ սակաւուց սպանաւ ինքն ՚ի Տափարայ արքայէ:
       Էր ՚ի սմին ժամանակի Բարսեղ կաթուղիկոս յԱնի քաղաք. եւ տեսեալ նորա թէ ոչ կարէ գտանել հանգիստ եւ անդ ընդ իշխանութեամբ Պարսից, յորդորեալ ՚ի ծածուկ զուխտ եկեղեցւոյ իւրոյ` ել նոքօք յԱնւոյ հանդերձ քանի մի ազատօք. եւ գնաց ՚ի Միջագետս յԵդեսիա քաղաք: Եւ դուքս քաղաքին` որ կոչիւր Բաղտին , մի յիշխանացն Լատինացւոց բազում պատիւ եցոյց նմա. եւ ետ նմա գիւղս յոլովս ՚ի կալուածս. ընդ որ կարի իմն հաճեալ Բարսղի` կամեցաւ բնակիլ անդ առ ժամանակ մի: Եւ մինչդեռ նորոգ եկեալ էր նա ՚ի քաղաք անդր , եհաս առ նա հրեշտակ յաշխարհէն Աղուանից, եւ եբեր լուր մահուան Ստեփաննոսի կաթուղիկոսի նոցա, որ նստէր ՚ի Գանձակ. եւ հրաւիրեաց զնա գալ վաղվաղակի, եւ ձեռնադրել զայլ ոք կաթուղիկոս ՚ի տեղի նորա: Իսկ Բարսեղ ոչ կարացեալ անտես առնել զաղաչանս նոցա` ել եւ գնաց վաղվաղակի ՚ի Գանձակ բազում նեղութեամբ. եւ անդ ժողով արարեալ` ձեռնադրեաց կաթուղիկոս զեղբայրն Ստեփաննոսի. զոր յետոյ բանադրանօք ընկէց յԱթոռոյն հաւանութեամբ թագաւորին Աղուանից եւ եպիսկոպոսացն վասն անարժան գործոց նորա. եւ ապա ինքն դարձ արարեալ գնաց ՚ի յանի` տեսանել զհայս, որք էին անդ. եւ անտի եկն միւսանգամ ՚ի Միջագետս:
       դ. Իսկ Գրիգոր վկայասէր մեծն հասեալ ՚ի բարւոք ծերութիւն` ել եւ գնաց ՚ի Ռապան մերձ ՚ի Քեսուն քաղաք. զի իշխանն Գող Վասիլ եւ տիկին նորա բազում թախանձանօք խնդրէին զնա գալ առ ինքեանս: Յերթալ նորա անդ` տարաւ ընդ իւր եւ զերկոսին հրեշտականման մանկունսն զԳրիգոր եւ զՆերսէս` զորդիսն քեռորդւոյ իւրոյ Ապիրատայ իշխանին Հայոց. զորս ՚ի Սեաւ լերին անդ առ իւր ունէր, եւ սնուցանէր զնոսա, նախագուշակ լեալ զերեւելի լինելոյ նոցա: Եւ յետ կալոյ նորա անդէն ամիսս ինչ ՚ի Կարմիր վանս, որ մօտ էր ՚ի Քեսուն քաղաք, իբրեւ գիտաց զմերձենալ աւուրց վախճանի իւրոյ, ետ կոչել առ ինքն ՚ի վանս անդ զԲարսեղ կաթուղիկոս. եւ ՚ի գալ նորա կոչեաց եւ զԳող Վասիլ. եւ յանձն արար նոցա զԳրիգոր` որ էր յայնժամ իբր երեքտասան ամաց, եւ զՆերսէս` որ էր իբր տասն ամաց. եւ պատուիրեաց նոցա, զի զկնի մահուան նորին իսկ Բարսղի` զԳրիգոր կացուսցեն կաթուղիկոս Հայոց: Եւ ինքն օրհնեալ զնոսա, եւ առեալ զյետին թոշակ փրկութեան, վախճանեցաւ ՚ի թուին Հայոց ՇԾԴ. յամսեանն տրէ, այն է նոյեմբեր, ՚ի յաւուր շաբաթու. կացեալ ՚ի կաթուղիկոսութեան ընդ ամենայն` ամս Խ. եւ ամիսս իբր 8. եւ թաղեցաւ ՚ի նոյն Կարմիր վանսն: Յայնժամ եւ Ստեփաննոս առաքինահրաշ առաջնորդ վանացն, զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, ժողովեալ զկրօնաւորս` ասաց զարձանական նորա, այսինքն է ողբ ներբողական գովեստիւք ՚ի վերայ գերեզմանի նորին:
       ե. Իսկ Բարսեղ կաթուղիկոս առեալ զմանկունսն զԳրիգոր եւ զՆերսէս` յանձն արար ՚ի նա ինքն ՚ի Ստեփաննոս վարդապետ. իբրեւ զաշակերտս. զի վարժեսցէ զնոսա յուսումն Աստուածային Գրոց եւ արտաքին իմաստից: Եւ եղեն նոցա աշակերտակիցք այլ եւս երկու մանկունք, որոց մին կոչիւր Սարգիս, եւ միւսն Իգնատիոս, որք յետ ժամանակաց եղեն երեւելիք յոյժ իմաստութեամբ ՚ի մէջ վարդապետաց Հայոց:
       Այլ Բարսեղ անդէն զտեղի կալեալ ՚ի կողմանս քեսնոյ ՚ի յանապատին շուղր կոչեցեալ, ստէպ գայր անտուստ ՚ի Կարմիր վանսն` այց առնել աշակերտելոցն Ստեփաննոսի, ուր եւ յետ իբր երկու ամաց քահանայ ձեռնադրեալ զԳրիգոր զեղբայր Ներսեսի, ՚ի հնգետասանամեայ հասակի ` ըստ յայսմաւ. յուլիսի 30. պահեաց զնա առ իւր. եւ հանապազօր մարզէր զնա ՚ի հոգեւոր ուսմունս եւ յիմաստս պիտանիս` իբրեւ հայր զիւր հարազատ որդի. որպէս գրէ Շնորհալին. եւ էին Գրիգոր եւ Ներսէս թոռունք մօրաքեռ Բարսղի:
       Գրէ աստանօր Վարդան, թէ նախ քան զվախճանիլ վկայասիրին` յորժամ ելեալ գայր տէր Բարսեղ ՚ի կոչ նորա, յանկարծուստ ՚ի վերայ յարձակեցան զճանապարհայն ասպատակաւորք յազգէ Յունաց եղելոց ՚ի բերդն Մենծկերտոյ մօտ ՚ի Բալու. եւ կամէին կողոպտել զամենայն ինչ` որ կայր առ կաթուղիկոսին. բայց նա քաջասրտութեամբ արիացեալ հանդերձ ուղեկցօք իւրովք` ահացոյց զնոսա. եւ ոչ ետ նոցա առնուլ ըստ հաճոյս զոր կամէինն. այլ միայն որչափ ինչ ինքն թողացոյց: Եւ զի տանէր տէր Բարսեղ առաջի իւր խաչ մի երկաթի, զորմէ ասէին լինել ՚ի ժամանակաց սրբոյն Թադէի առաքելոյ, ՚ի շփոթութեան անդ ասպատակաց շուարեալ խաչակիրն` ընկէց զայն խաչ ՚ի ծովակն` որ կայր մօտ. եւ յետ սակաւուց գտաւ այն սքանչելեօք ՚ի ձեռն ճաճանչաւոր նշուլից արձակելոց ՚ի նմանէ. զոր եւ տարեալ եդին ՚ի լեառն սրբոյն Գրիգորի. եւ գործէին անդ ազգի ազգի հրաշք:
       Ի նոյն աւուրս զկնի մահու Վկայասիրին վախճանեցաւ եւ մեծ միայնակեացն Հայոց Մարկոս, որ ՚ի վաթսունեւհինգ ամաց հետէ ճգնէր խստակրօն վարուք եւ խոտաճարակ կենօք ՚ի լեառն Կոնդանակ կամ Կոնկրնատ մօտ ՚ի Մարաշ. եւ ամփոփեցաւ մարմին նորա ՚ի վանքն Կաստաղոն: Գրէ զսմանէ ժամանակակիցն Մատթէոս Ուռհայեցի, եւս եւ Վարդան` թէ աղօթիւք իւրովք ջուր բղխեցոյց յերկուս տեղիս , եւ արժանացաւ տեսութեան Հոգւոյն Սրբոյ. եւ մարգարէացաւ եթէ զկնի ոչ բազում ամաց միւսանգամ` առցեն այլազգիք զԵրուսաղէմ ՚ի ձեռաց քրիստոնէից: ՚Ի յաջորդ ամի ՚ի փետրվարի. 13. յետ վախճանելոյ սորա երեւեցաւ յարեւմուտս հարաւոյ ահագին եւ մեծ գիսաւոր աստղ մի. որոյ գէսքն իբրեւ զգեստ տարածեալ կային ՚ի զարհուրանս տեսողաց. եւ տեւեաց այն զաւուրս 50: