Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Թորոս Առաջին` մեծ իշխան Հայոց պայազատեալ զազգ իւր ՚ի Կիւլիկիա ամս ԻԳ. վախճանեցաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի վանսն Դրազարկ կոչեցեալ. եւ զի ոչ մնաց նորա որդի, եղբայր նորին Լեւոն Առաջին պայազատեաց ՚ի տեղի նորա : Սա իսկ եւ իսկ ՚ի տիրել յիշխանութեան եղբօր իւրոյ` խաղաց ՚ի վերայ քաղաքին Մամեստիոյ, այն է Մսիս, եւ էառ զայն քաջութեամբ. եւ եհաս մինչեւ ՚ի Տարսոն. եւ անտի յարձակեալ յայլ եւ այլ կողմանս աշխարհին իւրոյ` էառ զքաղաքսն, զորս յափշտակեալ էին թշնամիք ՚ի ձեռաց Թորոսի. եւ յամենայն տեղիս եցոյց զգործս մեծամեծս. որով եւ հռչակեցաւ անուն նորա յամենայն երկիրն Յունաց. յորոց եւ կոչեցաւ Սեբաստոս. եւ պատուեցաւ յազգէն Լատինացւոց, ընդ որս վարէր բարեկամութեամբ:
       Եւ եղեւ ՚ի դիմել Ռոճերայ մեծի կոմսին Անտիոքայ ՚ի վերայ Ազազ քաղաքի այլազգեաց, եւ ՚ի պատերազմիլ զաւուրս երեսուն, իբրեւ ոչինչ կարաց առնել, առաքեալ հրեշտակս առ մտերիմն իւր առ Լեւոն իշխան` աղաչեաց զնա գալ յօգնութիւն ինքեան. եւ Լեւոնի առեալ զզօրս իւր` փութացաւ եւ եկն առ կոմսն: Եւ յաւուրն երկրորդի` իբրեւ ելին զօրք այլազգեաց ՚ի քաղաքէ անտի` պատերազմիլ ընդ Լատինս, ընդ առաջ ելեալ նոցա Լեւոն` մարտ եդ ընդ նոսա սաստկապէս, եւ եհար զնոսա չարաչար յոյժ. եւ վանեաց մինչեւ ՚ի դուռն քաղաքին:
       Եւ ապա ամենեցուն ՚ի միասին պատերազմեալ` առին զքաղաքն. եւ կոմսն տուեալ Լեւոնի բազում ինչ յաւարէ քաղաքին` արձակեաց զնա ՚ի տեղի իւր: Զայս առումն ազազայ հինգ ամօք յառաջ յիշատակէ Ուռհայեցին: Եւ քանզի ո'ւր եւ գնայր Լեւոն, զայսպիսի քաջութիւնս կատարէր, կոչէին զնա նոր աժդահակ. քանզի գրեթէ աժդահակօրէն ահ արկանէր յամենեսին. եւ լեւոնաբար այսինքն առիւծաբար ըստ անուանն պատշաճի պատահէր ընդդիմակցաց իւրոց. եւ յամենայնի զօրանայր` ո'չ միայն քաջութեամբ, այլեւ բազում աշխարհաշէն գործովք եւ իմաստուն կառավարութեամբ. մինչեւ թագաւոր Հայոց ճանաչիլ յայլոց ազգաց, որպէս է տեսանել առ յոյն մատենագիրս. թէպէտեւ ինքն չօծաւ թագաւոր, այլ` թոռն սորա երկրորդն Լեւոն:
       Այլ յետ մահու Ռոճերայ բարեկամին Լեւոնի` այլ ոմն կոմս նստեալ յԱնտիոք Պեդեւին անուն, եւ նախանձաբեկ լեալ ընդ գործս Լեւոնի` խորհեցաւ նուաճել զնա. բայց քանզի չիշխէր պատերազմ գրգռել ընդդէմ ահաւոր բազկի նորա, բանս եդ ընդ Պաղտուն կոմսին Քեսնոյ եւ Մարաշոյ, եւ ՚ի ձեռն նորա նենգութեամբ կոչեաց զԼեւոն առ ինքն. եւ եդ զնա ՚ի դիպահոջ: Իսկ որդիք եւ ազգականք Լեւոնի ինչ ոչ կարացին առնել. զի ինքեանք յայն աւուրս ընդ միմեանս ունէին կագ եւ կռիւ մեծ. որք եւ կալան զխորթ եղբայր իւրեանց` որում անուն էր Կոստանդին, եւ խաւարեցուցին զաչս նորա: Անճարացեալ Լեւոնի` յետ կալոյ յարգելանս ՚ի բերդի միում զամիսս երկու` խոստացաւ տալ Պեդեւինայ կոմսի զերկու քաղաքս, զՄսիս եւ զԱտանա` եւս եւ զամրոցն Սարուանդի քար կոչեցեալ. այլ կոմսն ոչ շատացեալ այնու` խնդրեաց յանիրաւի այլ եւս վաթսուն հազար դեկան, եւ զմի յորդւոց նորա ՚ի պատանդ, եւ առեալ զայն ամենայն` ապա արձակեաց զնա:
       Յայնժամ ելեալ Լեւոնի իբրեւ առիւծ ՚ի գառագղէ, եւ հանդարտեցուցեալ զաղմուկ տան իւրոյ, յարձակեցաւ յանկարծուստ ՚ի վերայ քաղաքացն` զորս ետ Լատինացւոց, եւ անդրէն կորզեաց զնոսա. եւ այնչափ տագնապեցոյց զլատին իշխանս, մինչեւ յանհնարս մտեալ նոցա` կոչեցին յօգնութիւն իւրեանց զՓուլկոն թագաւորն Երուսաղէմի. եւ եղեն խռովութիւնք մեծամեծք եւ ահագին պատերազմունք ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ: Այլ այնու ամենայնիւ ոչ կարացեալ նոցա զիջուցանել զցասումն Լեւոնի` դարձուցին առ նա զորդի նորին, եւ ինքեանք ետուն նմա զայլ պատանդս. եւ միջնորդ կալեալ զՃոսլին կոմս Եդեսիոյ` որոյ ազգական էր կին Լեւոնի, աղերսանօք հաշտութիւն խօսեցան ընդ նմա. զոր եւ հաստատեցին անքակտելի դաշամաբք: Եւ զի ունէին Լատինք յայնժամ պատերազմ ընդ կայսեր Յունաց` աղաչեցին զԼեւոն լինել իւրեանց նիզակակից. եւ նա յանձն էառ անխարդախ սիրով. եւ եցոյց մեծամեծ արիութիւնս. եւ բազում անգամ առանձինն պատահեալ յունական զօրաց` արար սաստիկ հարուածս ՚ի նոսա. եւ գրաւեաց ընդ իւրեւ զայլ եւս ամրոցս յիշխանութենէ Յունաց. եւ այնուհետեւ առաւել եւս մեծացաւ անուն Լեւոնի առաջի Լատինացւոց. եւ յոյնք գլխովին սարսէին յանուանէ նորա:
       Զայսու ժամանակաւ Միքայէլ ոմն իշխան Հայոց` որդի Կոստանդեայ, զորոյ զքաղաքն զկոչեցեալն Կարկառ յափշտակեալ էր բաղտին, եւ ՚ի նմանէ առեալ էին սկիւթացիք` եւ տիրէին անդ, ժողովեալ առ ինքն արս ամեհիս թուով յիսուն` ասպատակ սփռէր զնովաւ, եւ տագնապեցուցանէր զբնակիչս քաղաքին. մինչեւ անճարացեալ նոցա` ետուն զքաղաքն ՚ի ձեռս նորա: Եւ ապա յարձակեալ նորա անտի ՚ի վերայ ամրոցին` որ կոչիւր Պեպու, նովին օրինակաւ էառ եւ զայն ՚ի ձեռաց սկիւթացւոց: Թէպէտեւ յետ ամաց ինչ վերստին առին զերկոսին եւս ՚ի ձեռաց նորա նոյն սկիւթացիք. յորոց յետոյ առին Լատինք, եւ կացուցին ՚ի վերայ նոցա իշխան զՎասիլ եղբայր Շնորհալւոյն:
       բ. ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ Գրիգոր կաթուղիկոս Հայոց` այն է Գրիգորիս Պահլաւունի, որ յառաջն բնակէր ՚ի Շուղր անապատի, երբեմն ՚ի Կարմիր վանս եւ երբեմն ՚ի մօտակայ վայրս, հոգայր եւ վարանէր վասն խնամարկութեան հօտին իւրոյ` որ ՚ի մեծն հայս. յորոց բացակայ էր Աթոռն հայրապետական` պանդխտացեալ յերկիր հեռաւոր. խորհեցաւ բազում անգամ գտանել տեղի ինչ ապահով յԱրարատեան աշխարհի, եւ անդր փոխադրել զկաթուղիկոսարանն. բայց չեղեւ հնար, զի անդադար վրդովմունք էին յայնոսիկ կողմանս: Գրեաց յառաջ ժամանակաւ եւ թուղթ աղերսանաց առ այլազգի ամիրայն Անւոյ` առ Ապլսուար որդի Մանուչէի, զի թոյլ տացէ ինքեան գալ եւ նստիլ անդր. եւ թէպէտ բազում. յօժարութեամբ հաւանեցաւ ընդ այն Ապլսուար, որպէս գրէ Սամուէլ երէց` որ էր յայնժամ ՚ի քաղաքի անդ, բայց ՚ի ծագել պէսպէս շփոթութեանց, եւ յըմբռնիլ ամիրային ՚ի Դաւթայ արքայէ Վրաց, որպէս յիշեցաք յերես 44. խափանեցան իրքն: Եւ Գրիգոր կաթուղիկոս անյոյս լեալ այնուհետեւ անցանելոյ յայնոսիկ կողմանս, ընտրեաց իւր տեղի հանգստեան ՚ի հայրենի կալուածս իւր ՚ի ծովք դղեկի, որ ՚ի ծովակին Խարբերդու եւ Արղնոյ. եւ նորոգ շինութեամբ ամրացուցեալ զայն բերդ` անդէն հաստատեաց զԱթոռն, եւ բնակեցաւ անդ առ ժամանակ մի:
       Կոչեալ անդ առ ինքն եւ զկրտսեր եղբայր իւր ՚ի վանաց միանձանց, եւ մարզեալ զնա առաւել եւս յիմաստս գրոց` ետ զաստիճան քահանայութեան. եւ անուն եդ նմա Ներսէս. զի որպէս ինքն ընկալեալ էր զանունդ Գրիգոր ՚ի յիշատակ նախնւոյն իւրոյ սրբոյ Լուսաւորչին, սոյնպէս եւ զեղբայր իւր անուանեաց Ներսէս ՚ի յիշատակ մեծին Ներսեսի Պարթեւի եւ Պահլաւունւոյ. այլ թէ յառաջն զի'նչ կոչիւր անուն նորա` չէ ' յայտ: Եւ զկնի սակաւուց ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս վասն մեծի նորա սրբութեանն եւ աստուածային իմաստութեանն եւ խոհական հանճարոյն. զոր եւ երբեմն երբեմն առաքէր ՚ի զանազան տեղիս շրջիլ այցելութեամբ, եւ լուսաւորել քարոզութեամբ, եւ սփոփել զվարատեալ հօտն: Եւ նա ո'ւր եւ գնաց` արար բազում ուղղութիւնս, եւ բազմադիմի բարեկարգութիւնս . եւ շնորհալի բանիւք եւ վարուք իւրովք փայլեալ առաջի ամենայն ազգաց քրիստոնէից` սքանչելի երեւեցաւ. եւ սքանչելի երեւեցոյց զԱթոռ հայրապետութեանն Հայոց. այլ զսմանէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլուխ ԺԴ:
       ՚Ի նոյն աւուրս արարին Լատինք ժողով ինչ յԱնտիոք, եւ ըստ գրելոյ Լամբրոնացւոյն ՚ի ներբողեան Շնորհալւոյն` հրաւիրեցին անդր եւ զԳրիգոր կաթուղիկոս Հայոց, եւ զեղբայր նորա զՆերսէս. քանզի լուեալ էին զհամբաւ սրբութեան եւ իմաստութեան նոցին. վասն որոյ եւ ՚ի գալ նոցա յոգնաշուք մեծարանօք ընդառաջ ելեալ` ընկալան զնոսա արժանաւոր յարգութեամբ. զորոց եւ զփորձ հանճարոյ եւ զցոյց առաքինազարդ քաղաքավարութեան լիով տեսեալ ՚ի ժողովի անդ` սքանչացան յոյժ: Իսկ թէ առ ի'նչ գումարեցաւ այն ժողով, գրեն պատմիչք Լատինացւոց, թէ լատին արքեպիսկոպոսն Անտիոքայ Հռատուլփոս ամբաստանեալ եղեւ վասն պէսպէս գործոց առաջի պապին. եւ սրբազան պապն Իննովկենտիոս Երկրորդ առաքեաց զդեսպան իւր զԱլբերիկոս արքեպիսկոպոս Օստացւոց` տեսանել զդատ նորա: Եւ նա եկեալ յԱնտիոք, եւ բազմօրեայ քննութեամբ պարտաւոր գտեալ զՀռատուլփոս` ընկէց զնա յԱթոռոյ: Գուցէ մի ՚ի յանցանաց սորա էր այն` զոր գրեն ժամանակակից պատմիչք Հայոց, թէ եպիսկոպոսն Անտիոքայ դեղամահ կորոյս զՏանգրի կոմս քաղաքին. եւ այլն:
       Յետ այսորիկ կամեցաւ դեսպան պապին այց առնել եւ կողմանցն Պաղեստինոյ. եւ զի Գրիգոր կաթուղիկոս ուխտ ունէր գնալ յԵրուսաղէմ, ուղեկից լեալ չոքաւ ընդ նմա յերկրպագութիւն սուրբ տեղեացն. իսկ Ներսէս եղբայր կաթուղիկոսի դարձաւ ՚ի Ծովք դղեակ, զի մի ' պարապ մնասցէ Աթոռն: Եւ եղեւ զկնի կատարելոյ դեսպանին եւ կաթուղիկոսին զտօն Զատկին յԵրուսաղէմ, միւս եւս այլ ժողով գումարեաց դեսպանն լատին եպիսկոպոսօք ՚ի քաղաքի անդ ՚ի Սուրբն Սիոն վասն բարեկարգութեանց ինչ: Եւ յետ ամենայնի բանք ՚ի մէջ անկան եւ ՚ի վերայ կրօնից եւ ծիսից Հայոց. եւ Գրիգոր կաթուղիկոս զգօնութեամբ. առաջի եդ նոցա եւ ծանոյց զամենայն կարգաւորութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, եւ իւրով իմաստալից բանիւք հաճեցոյց զժողովեալսն. այլ քանզի ՚ի վերայ քանի մի ինչ իրաց ստիպէին զնա` ուղղել կամ փոխել զայնս յազգի իւրում, նա սիրով եւ ցածութեամբ շինեաց զմիտս նոցա. եւ եցոյց եթէ որչափ ինչ ձեռնհաս իցեմք, որ հեզգանամք հսկել ՚ի վերայ հօտին եւ ուղղել զուղղելիսն: Եւ այս ամենայն եղեւ յամի Տեառն 1141. կամ 1143. եւ ըստ ոմանց. 1136. որպէս է տեսանել ՚ի մատենագրութիւնս ժողովոց. հատոր ԺԱ. երես 506 եւ 583. եւ այլն:
       Եւ զայս յիշատակէ Վիլելմոս կամ Գուլիելմոս Տիւրացի ժամանակակից. գիրք ԺԵ. գլուխ 15. եւ այլն: *«՚Ի ժողովի անդ էր ասէ եւ մեծ հայրապետն Հայոց, մանաւանդ թէ գլուխ եւ պետ ամենայն եպիսկոպոսաց Կապադովկացւոց , Մարաց եւ Պարսից, եւ երկաքանչիւր Հայաստանի (այսինքն Մեծին Հայոց եւ Փոքու ), եւ գերագոյն րաբունապետ` որ կաթուղիկոսն անուանի: Ընդ սմա եւս բանք եղեն ՚ի վերայ մասանց հաւատոյ, յորս տարաձայնիլ երեւիւր ժողովուրդ նորա ՚ի մէնջ. եւ առ ՚ի նմանէ խոստացեալ եղեւ ՚ի բազում ինչ իրս ուղղութիւն»:
       Զայսմանէ գրէ եւ Սամուէլ երէց` որ ՚ի խնդրոյ սորին Գրիգորի կաթուղիկոսի արար զպատմութիւն իւր. եւ բանք նորա են այս. *«Տէր Գրիգորիս □ չոքաւ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. եւ անդ տեսեալ եւ երկրպագեալ տեղեացն սրբութեան, ուր Աստուածն մարդացաւ, հաղորդ եղեւ չարչարանացն Քրիստոսի. որ եւ փառացն ակն ունիցի կցորդիլ: Եւ անդ ծանուցեալ եւ իմացեալ զառատահոս ծաւալումն աստուածային շնորհին ՚ի վերայ հայրապետին ազգն Հռովմայեցւոց ` իշխօղքն աշխարհաց` որք փռանգք կոչին, եւ ընդ վայելչազգեաց եւ պատշճագեղ տեսիլ մարմնոյն, ծանեան եւ զհոգւոյն գեղեցկութիւն. եւ ՚ի բանս հաւատոյ զճշմարտութիւն ամենեւիմբ, զոր պայծառ եւ կանոնական կարգաւ եւ քանոնով վարդապետական ճոխութեամբ բարբառէր. ուրախացան հաճելութեամբ, եւ առաւել սէր հաստատեցին ընդ հայրապետին եւ ընդ ազգս մեր»:
       գ. Իբրեւ դարձաւ յԵրուսաղէմայ Գրիգոր կաթուղիկոս, բազում բանս գովութեան գրեցին զնմանէ Լատինք առ պապն Հռովմայ Իննովկենտիոս Երկրորդ, եւ կամ առ յաջորդ նորա. յորմէ շարժեալ մեծի քահանայապետին` առաքեաց առ նա գաւազան եւ քօղ հայապետական հանդերձ թղթով սիրոյ. ըստ աւանդելոյ Լամբրոնացւոյն ՚ի ներբողեան Շնորհալւոյն: Պատմէ աստանօր Ոթոն եպիսկոպոս Փրիսինգացի. Է. 31. առ բարոնիոսի` յամն 1145. իբր ականատես, թէ ընդ այն ժամանակս ՚ի ծագել խնդրոյ իրիք ՚ի մէջ Հայոց եւ Յունաց ՚ի վերայ ծիսից եւ տօնից, եւ ՚ի վերայ պատարագելոյ բաղարջ հացիւ. եւ այլն. առաքեաց հրեշտակս Գրիգոր կաթուղիկոս հանդերձ թղթով առ երրորդ Եւգինէոս պապն. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ զլուծումն խնդրոյն: Հասեալ հրեշտակաց յարեւմուտս զկնի տարւոյ եւ կիսոյ` գտին զքահանայապետն ՚ի Վիտերբիա քաղաքի. զի կայր յայնժամ աղմուկ ՚ի Հռովմ. եւ մատուցեալ նմա ողջոյն խոնարհական ՚ի դիմաց հայրապետին իւրեանց` ետուն զնամակն, եւ պատմեցին նաեւ ինչ ինչ բերանով. եւ ընկալեալ եղեն ՚ի նմանէ բազում պատուով: Յաւելու սա ինքն Ոթոն, թէ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի պատարագել սրբազան պապին` առաջիկայ գտան եւ հրեշտակք Հայոց. եւ մին ՚ի նոցանէ` որ էր եպիսկոպոս, ետես ՚ի ժամ սուրբ խորհրդոյն լոյս շառաւիղեալ ՚ի վերայ գլխոյ հայրապետին, եւ երկու աղաւնիս թռուցեալս` որք ելանէին եւ իջանէին ՚ի մէջ լուսոյն: Եւ զայս ասէ պատմեաց մեզ յետ պատարագին նա ինքն հայ եպիսկոպոսն:
       Եւ եղեւ զկնի այսորիկ արձակեալ պապին զհրեշտակս Հայոց երեւելի շքով` ետ ՚ի ձեռս նոցա եւ նամակ սիրոյ, զոր գրեալ էր առ Գրիգոր կաթուղիկոս. ուր առաջի դնէր զամենայն հաւատոյս, ապա եւ զուղղութիւնս ծիսից ինչ, վասն բաղարջ հացիւ պատարագելոյ , ՚ի բաժակ խորհրդոյն սակաւ մի ջուր արկանելոյ, եւ զտօն ծննդեան ՚ի դեկտեմբերի. ԻԵ. տօնելոյ: Այս թուղթ Եւգինէոսի ոչ գտանի այժմ, բայց յիշատակի ՚ի գործս վեցերորդ Սսոյ ժողովոյն, ուր ասի այսպէս. *Եթէ դիւրին եւ ձեռնպատրաստ խնդրես զայն վկայութիւնս սրբոց հարցն, գտցես ՚ի թուղթն Եւգինէոսի պապին Հռովմայ, զոր գրեալ է (յամի Տեառն 1145) առ տէր Գրիգորիս կաթուղիկոս եղբայր մեծին Ներսէսի Կլայեցւոյ »: Այս աւանդի եւ ՚ի պատմագրի միում, որոյ հեղինակին անուն ոչ է յայտ:
       դ. Ընդ այն ժամանակս բազում տգիտական վիճմունք յուզէին ՚ի մէջ ախմարաց ոմանց` եթէ Հայոց եւ եթէ Ասորւոց եղելոց ՚ի սահմանս Միջագետաց ՚ի գաւառսն կոչեցեալ Ամայք եւ Շպղթան ՚ի վերայ պէսպէս իրաց, յասել ոմանց թէ Աստուածութիւն չարչարեցաւ եւ մեռաւ, եւ ոմանց` թէ միայն մարդկութին մեռաւ. ոմանց` թէ չէ ' արժան խաչի երկիրպագանել, զի նիւթ ինչ է, եւ այլն. ոմանց եւս ասել` թէ մատաղն է ընդունելի, եւ ոմանց ` թէ արհամարհելի. եւ այլ եւս սոյնպիսի բանք: Եւ դարձեալ սկսան ոմանք ՚ի նոցանէ զթոնդրակեցւոց աղանդն նորոգ արծարծել, եւ ոմանք յայլ ինչ մոլորութիւն դանդաչել: Գրեաց վասն սոցա առ Գրիգոր կաթուղիկոս` Աստուածասէր իշխան ոմն Հայոց Թլկուրան աւանի` առիւծ կոչեցեալ. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ գրել թուղթ յանդիմանութեան առ նոսա, եւ զուղիղն ցուցանել նոցա: Եւ կաթուղիկոսն հրամայեաց եղբօր իւրում` Ներսէսի Շնորհալւոյ շարադրել զգիր ՚ի դիմաց իւրոց: Եւ նա սքանչելի եւ երկար վարդապետութեամբ գրեաց զայն. յորում նախ` ցուցանէ, թէ մի եւ նոյն Քրիստոս ունելով զաստուածութիւն եւ զմարդկութիւն` մեռաւ մարդկութեամբ, եւ անմահ մնաց աստուածութեամբն. եւ վասն միաւորութեան բնութեանցն` ՚ի մի անձն բանին` նմին անձին ընծայի մահն եւ անմահ մնալն: Երկրորդ` թէ քանի՞ յիմարական մոլորութիւն է այնոցիկ, որք ասէին` թէ Քրիստոս յառաջ քան զմարդանալն ունէր զմարմին. եւ թէ` չիցէ առեալ զճշմարիտ մարդկութիւն: Երրորդ` թէ անկարելի է Աստուծոյ ունիլ յինքեան բնութեամբ զնիւթեղէն ականջս, աչս, ձեռս, եւ այլն: Չորրորդ` թէ արժա'ն է ճշմարիտ երկրպագութեամբ երկիրպագանել խաչին, ո'չ ըստ որում է նիւթ ինչ, այլ` ըստ որում յանդիման առնէ մեզ զխաչելեալն Քրիստոս: Հինգերորդ` թէ օրհնութիւնք եւ օծմունք եկեղեցեաց վաւեր են եւ արժանի: Վեցերորդ` թէ Մաշտոց գիրքն ընդունելի է եւ յարգոյ, եւ ոչ է աղճատանք բանից, որպէս ոմանք ՚ի նոցանէ համարէին: Եօթներորդ` թէ դրախտն, որ յիշի ՚ի գիրս Ծննդոց, ո'չ է սոսկ անուն կամ օրինակ ինչ, որպէս նոքա համարէին, այլ` իր ունօղ գոյութեան: Ութերորդ` թէ մատաղն ո'չ է զոհ, այլ` իբրեւ նուէր ողորմութեան բաշխելի ՚ի քահանայս եւ յաղքատս. եւ եթէ ասէ իբրեւ զոհ մատուսցի, է չար եւ նզովելի գործ, եւ յայտ առնէ եւս` թէ չէր արժան Ասորւոց արգելուլ զժողովուրդ իւրեանց յուտելոյ զպանիր Հայոց, յասել նոցա. թէ գուցէ *«՚ի մատաղէ գառինն Զատկի` խախաց մերձեցեալ իցէ ՚ի նա »: Իններորդ` թէ քանի՞ չար է մոլորութիւն թոնդրակեցւոց: Եւ բանք այսր թղթոյ Շնորհալւոյն բազմօք օգուտ եղեն միամտաց, եւ դարձան ՚ի մոլորութենէ իւրեանց:
       Այլ այսու ամենայնիւ ասորիք եւ հայք այնր կողման տակաւին գրգռէին ընդ միմեանս` պախարակելով զիրեարս. եւ մին ՚ի Հայոց արար երգ ինչ եւ անցոյց ՚ի գիր, յորում եպերէր եւ կշտամբէր զասորիս վասն խմորուն եւ ձիթազանգ հացիւ պատարագելոյ, վասն միով մատամբ խաչակնքելոյ եւ այլն: Ընդ որ գժդմնեալ յոյժ ասորւոց` խորհեցան եւ ինքեանք նոյնպիսի ինչ հնարել. վասն որոյ եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ Հաննէ Բարանդրէաս անուն` եպիսկոպոս Յերապօլեայ` տեղեակ լեզուին Հայոց, արար երգս ընդդէմ Հայոց. յորում ստգտանէր զնոսա իբրեւ զհետեւօղս հրէական ծիսից` վասն բաղարջիւ պատարագելոյ, եւ այլն. եւ հնարիւք տարեալ եդ զայն ՚ի մէջ գրոց Դրազարկ վանիցն Հայոց: Եւ ՚ի ծագել բազում չարախօսութեանց ՚ի մէջ երկուց ազգաց, Գրիգոր կաթուղիկոս ետ ՚ի հուր արկանել զգրուածս երկաքանչիւրոցն եւս, եւ դադարեցաւ աղմուկն: Զայսոսիկ գրէ Բարեբրեյոս Ասորի առ Ասսեմանեայ. Բ. 42. թէպէտ եւ ասէ նա, թէ յօրինօղ երգոյն էր նա ինքն Գրիգոր կաթուղիկոս. որ է ամենեւին սուտ կարծիք:
       ե. ՚Ի սմին ժամանակի փայլէին իմաստութեամբ երկոքին երիցագոյն աշակերտակիցք Գրիգորի կաթուղիկոսի եւ Ներսեսի Շնորհալւոյն, այսինքն են Իգնատիոս վարդապետ, եւ Սարգիս վարդապետ. որք յառաջն կացեալ ընդ ձեռամբ Ստեփաննոսի երանաշնորհ վարդապետի ՚ի Կարմիր վանս` առանձնացեալ էին յետոյ յայլեւայլ միայնանոցս: Իգնատիոս` որ բնակէր ՚ի մենաստանն կոչեցեալ Շափիրին, արար ՚ի խնդրոյ Գրիգորի կաթուղիկոսի ՚ի թուին Հայոց իբր ՇՂԵ. զմեկնութիւն Ղուկասու` սքանչելի բանիւք եւ գեղեցիկ իմացուածովք, վայելչահիւս կարգօք եւ պանծալի շարադրութեամբ: Յաւելուն ոմանք, թէ արար եւ զՄարկոսին. որպէս դնէ եւ Ջահկեցին. յերես 635. բայց գուցէ շփոթեն սոքա զգործ Բարսղի Ճոնայ` ընծայելով զայն սմին Իգնատիոսի: Պատմէ Վանական վարդապետ, եւս եւ աշակերտ նորա Կիրակոս Գանձակեցի, ըստ իմիք եւ Կարապետ վարդապետ ՚ի ձեռագիր օրինակս վասն Իգնատիոսի, թէ ՚ի յանձնել նմա Գրիգորի կաթուղիկոսի զմեկնութիւն Ղուկասու, նա անբաւական համարեալ զանձն` հրաժարեցաւ անտի: Եւ ապա ետես ՚ի տեսլեան երազոյ, զի կային բազմեալ վարդապետք եկեղեցւոյ յընդարձակ եւ ՚ի լուսապայծառ միում դարպասի, եւ առնէին ՚ի միասին խրախութիւն մեծ: Եւ ՚ի գուն գործել Իգնատիոսի եւս մտանել անդր` արգելին զնա, եւ ասեն. որովհետեւ դու ոչ կամեցար աշխատիլ ընդ մեզ ՚ի մեկնութիւն Աւետարանին, ոչ մտցես այսր, եւ ոչ վայելեսցես ըստ մեզ յայս խրախճան: Եւ իբրեւ զարթեաւ նա ՚ի քնոյ ծանեաւ` եթէ աստուածային է ազդումն. նմին իրի անդէն վաղվաղակի սկսաւ գրել զմեկնութիւն իւր: Ձեռնադրեցաւ սա եւ եպիսկոպոս ՚ի Գրիգորէ կաթուղիկոսէ:
       Իսկ Սարգիս վարդապետ` աշակերտակից Իգնատիոսի, որ բնակէր ՚ի վանքն Քարաշիթաւ , արար զմեկնութիւն եօթն թղթոց կաթուղիկեայց` գերապանծ իմաստիւք եւ չքնաղ քերթուածովք, ճոխ վարդապետութեամբ եւ ազդու յորդորակօք, ՚ի թուին Հայոց ՇՂԹ: Արար սա ընդարձակ բանիւք եւ յստակ ոճիւ նաեւ զմեկնութիւն աղօթից Նարեկացւոյն. որպէս աւանդի ՚ի յիշատակարանս ինչ. զոր այժմ չունիմք ՚ի ձեռին. արար եւ զմեկնութիւն մարգարէութեանն Եսայեայ. յորմէ բերէ վկայութիւն Գէորգ վարդապետ: Երկոցունց այսոցիկ վարդապետացս Իգնատիոսի եւ Սարգսի այնչափ համեղ են գրուածք, եւ այնպիսի բանիւք եւ կարգօք յօրինեալ, մինչեւ ոչ ումեք յագիլ կամ ձանձրանալ յընթեռնուլ զնոսին: Այլ սակայն օրինակօղք եւ տպագրօղք նոցին անհաւատարիմ գտեալ այնպիսի մեծագին գանձուց` մուծին ՚ի նոսա բազում ինչ խորդ եւ անկարգ, մանաւանդ ՚ի մեկնութիւնն Սարգսի. որպէս եւ յայտնի երեւի ՚ի հին ձեռագիր գաղափարսն, զորս ունիմք առ մեզ:
       Զայս մեկնութիւն Սարգսի ընթերցեալ ուրումն ՚ի կենդանութեան նորին Սարգսի, կամ քանի մի անօք զկնի մահու նորա, ՚ի թուին Հայոց ՈԺԵ. եւ կամեցեալ օրինակել զայն` ՚ի բաց եթող բազում ինչ անտի . եւ յետոյ յոմանց կարծեցաւ` թէ ինքն Սարգիս համառօտեալ իցէ զայն. որպէս համարի եւ Ջահկեցին յերես 635. բայց ո'չ է այնպէս. ըստ որում յայտ առնէ եւ յիշատակարան համառօտօղին: Իսկ յետ իբր դարու միոյ զկնի Սարգսի` Կարապետ վարդապետ ոմն` այր իմաստուն` արար բովանդակութիւն գլխակարգութեան. ԽԳ. ճառից ընդարձակ մեկնութեանն Սարգսի, սակաւ տողիւք առաջի դնելով զիմաստ իւրաքանչիւրոց նոցա. որոց գլխատառքն յօդեն զայս բան. *«Կարապետի անարժան գրչի արարեալ զցանկս Սարգիս գրոց ». որ եւ տպագրեալ է ՚ի վախճան գրոցն: Գրեաց սա ինքն Կարապետ վարդապետ եւ զվարս Սարգսի` հանդերձ յիշատակութեամբ վարդապետի եւ աշակերտակցաց նորա. որ եւ եդեալ կայ ՚ի սկիզբն մեկնութեան: Արարեալ է սորին Կարապետի եւ այլ բազում ճառս եւ ոտանաւորս. յորս սքանչելի իմն է ոտանաւոր բան խրատու` ըստ կարգի այբուբենից, տպագրեալ ՚ի գիրս հարանց վարուց. գլուխ բ: