Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Լեւոն արքայ Հայոց Երկրորդ` որդի Հեթմոյ առաջնոյ եւ Զապէլայ թագուհւոյն, յետ փոքր մի անդորրութեամբ տիրելոյ ՚ի Կիւլիկիա ամս իբր երկու` պաշարեցաւ ՚ի նեղութիւնս բազմապատիկ փորձանաց. եւ յարոյց սատանայ պատերազմ ՚ի վերայ նորա իբրեւ ՚ի վերայ յոբայ` եւ վտանգեցոյց զնա յոյժ, գրգռեալ նախ զմեծամեծ իշխանս Հայոց ընդդէմ նորա. քանզի բազումք ՚ի նոցանէ եւ մանաւանդ յազգականաց արքային յատելութիւն դարձեալ` սկսան նիւթել նմա չարիս. եւ խորհէին նենգութեամբ կորուսանել զնա, եւ բառնալ զիշխանութիւն նորա: Զայս իմացեալ Լեւոնի` հնարիւք իմն կալաւ զմի մի ՚ի նոցանէ, եւ էառ զամրոց նոցա ՚ի ձեռաց նոցին, եւ արձակեաց զնոսա, յանձն արարեալ յԱստուած զհատուցումն վրիժուց նոցա. որ եւ հատոյցն իսկ` պատուհասելով զնոսա, զոմանս յանկարծական մահուամբ կորուսանելով, եւ զոմանս ՚ի ցաւս եւ ՚ի հիւանդութիւնս ըմբռնելով. յորոց մի էր ապստամբն Կոստանդին, զորմէ խօսեցաք ՚ի գլուխ ԻԹ. բայց ոմանք եւս եղեն նմա դաւաճան եւ առիթ չարեաց. զի գնացեալ առ Փնտուխտար ամիրայն Եգիպտոսի` գրգռեցին զնա ընդդէմ դաշինն սիրոյ եւ միաբանութեան, զոր եդեալ էր նորա ընդ Հեթմոյ եւ ընդ Լեւոնի:
       Եւ զի ամիրայն յառաջագոյն իսկ ՚ի սոյն գրգռեալ էր յարաբացւոց, արար զնոսա իւր օգնականս. ընդ որս եւ զբազումս ՚ի թուրքման ազգաց, որք տեղեակ էին ելից եւ մտից երկրին Կիւլիկիոյ` յարածել նոցա անդ երբեմն զխաչինս իւրեանց: Եւ ժողովեալ զամենայն զօրս իւր` պատրաստեցաւ յանկարծակի յարձակիլ ՚ի վերայ Լեւոնի: Եւ մինչդեռ յանհոգս կային հայք , եւ չէին ինչ գիտակ մտաց ամիրային, դիմեաց նա յանակնկալ ժամու ՚ի Կիւլիկիա: Իսկ Լեւոն կասկածեալ զնենգութենէ իշխանաց եւ զօրաց իւրոց` ոչ վստահացաւ ելանել ընդդէմ ամիրային. այլ ամրացաւ յանմատոյց տեղիս:
       Վասն որոյ եւ զօրք ամիրային անարգել մտեալ յաշխարհ նորա` արարին զերկիրն կոխան ոտից. եւ կոտորեցին զամենայն մարդ եւ զանասուն, զորս միանգամ գտին ՚ի լերինս եւ ՚ի դաշտս, ՚ի գիւղս եւ յաւանս, եւ զամենայն շինուածս ճարակ ետուն հրոյ` բաց ՚ի պարսպաւոր քաղաքաց եւ բերդից, որք վասն ամրութեան իւրեանց զերծան ՚ի ձեռաց նոցա: Գունդ մի ՚ի զօրաց աստի դիմեալ ՚ի կողմանս Մամեստիոյ` որ եւ Մսիս, ՚ի բաց քանդեցին զմեծ կամուրջսն Մսիսայ. եւ յառաջ անցեալ աւերեցին զերկիրն Մարաշոյ ` այն է Գերմանիկ` մինչեւ յամուր բերդն Կոռիկոսայ: Իսկ մեծ բազմութիւն նոցա դիմեցին ՚ի վերայ թագաւորական քաղաքին Սսոյ. եւ բազում աւուրբք պաշարեալ պատերազմէին ընդ նմա: Այլ ՚ի պաշարման անդ երէց մի արի եւ զօրաւոր զօրութեամբ` ելեալ առանձինն ընդդէմ նոցա` արար մեծամեծ քաջութիւնս. եհար զբազումս, եւ սպան զսպարապետ նոցա. եւ ինքն անդէն նահատակեցաւ: Եւ իբրեւ ոչ կարացին թշնամիք առնուլ զՍիս, դիմեցին ՚ի վերայ Տարսոն քաղաքի. եւ գիտացեալ թէ անդ են բազում գանձք արքայի, զամենայն զօրութիւն իւրեանց ՚ի նա թափեցին. եւ առեալ զայն` զեկեղեցիս նորա կողոպտեցին, եւ զարքունի պալատն մեծ հրձիգ արարին. ընդ նմին եւ զտաճար սրբոյն Սոփիա: Առին յաւարի զամենայն ինչ, եւ զբազումս ՚ի գերութիւն վարեցին. եւ քանդեալ զապարանս` ելին անտի եւ գնացին յաշխարհ իւրեանց:
       բ. Տեսեալ Լեւոնի զայսչափ աւերութիւն աշխարհին իւրոյ` միանգամայն եւ զհարուած եւ զգերութիւն բազմաց, ըմբռնեցաւ ՚ի տխրութիւն անհնարին. եւ մինչդեռ աղեխորով լիներ նա ՚ի վարանս տարակուսի, եհաս առ նա գուժկան, եթէ ամիրայն եգիպտացւոց չեւ հասեալ յԵգիպտոս` ժողովեալ զայլ եւս անհամար զօրս` վերստին գայ այսր զայրացեալ: Զայս լուեալ Լեւոնի, եւ տեսեալ` թէ թագստեամբ ոչինչ վճարի, ժողովեաց զզօրս իւր. եւ բազում բանիւք յորդորեալ զնոսա` քաջալերեաց մարտնչիլ գո'նէ ՚ի վերայ հաւատոյ: Եւ իբրեւ լուր եհաս` թէ մօտ են եգիպտացիք մտանել յաշխարհն Կիւլիկիոյ, բաժանեաց զզօրսն ՚ի վեց գունդս. զմին էառ ինքն. զերկրորդն ետ ՚ի ձեռս հօրեղբօր իւրոյ ծերունւոյն Սմբատայ, որ սպարապետն էր` եւ գունդստապլ կոչիւր, եւ զայլսն ՚ի ձեռս այլոց: Սմբատայ հրամայեաց ելանել նախ իւրով սակաւաձեռն գնդաւ ընդդէմ եգիպտացւոց. եւ զայլ գունդսն եդ ՚ի դարանս շուրջանակի . եւ ինքն դիմեալ ընդ զանխուլ ճանապարհ` էանց ՚ի յետին կողմն զօրուն եգիպտացւոց:
       Եւ իբրեւ սկսան եգիպտացիք դիմել ՚ի ներքին սահմանս Կիւլիկիոյ, ել ընդառաջ նոցա Սմբատ գնդաւ իւրով, զայն տեսեալ նոցա` կարծեցին, թէ այնչափ միայն իցեն զօրք Հայոց, վասն որոյ վստահութեամբ յարձակեալ ՚ի վերայ նոցա` սկսան մարտնչիլ եւ վանել զնոսա: Եւ ՚ի շփոթել Հայոց զյարձակմունս նոցա` հասին եւ գարնանամուտքն ըստ ժամադրութեան իւրեանց շուրջանակի. եհաս զկնի եւ Լեւոն. եւ ամենեքին ՚ի մէջ փակեալ զեգիպտացիսն` կոտորեցին զնոսա ՚ի բերան սրոյ. եւ այնչափ եղեն անկեալքն ՚ի նոցանէ, մինչեւ դիականց նոցա խափան լինել փախստեան մնացելոցն: Եւ ՚ի զերծանիլ անդ զօրագլխի ամիրային սակաւուք, պնդեցաւ Սմբատ զհետ նորա. այլ ՚ի սաստկագոյնս արշաւելոյ երիվարին` ուժգին հարեալ զոտն իւր զծառոյ` վտանգեցաւ. եւ ոչ կարացեալ տանիլ ցաւոյն վասն ծերութեան` դարձաւ յետս. եւ կացեալ աւուրս քանի մի` մեռաւ. ըստ որում աւանդէ ՚ի յիշատակարանի իւրում Ռամանոս վարդապետ ժամանակակից: Իսկ զօրք Հայոց առեալ զամենայն աւար թշնամեացն` եւ գերի ոչ սակաւ, դարձան ՚ի տեղիս իւրեանց` փառաւոր առնելով զԱստուած: Զիջեալ ապա ամիրային Եգիպտոսի` առաքեաց դեսպան առ Լեւոն. եւ հաշտութիւն խօսացեալ ընդ նմա` հաստատեաց երդմամբ զդաշն սիրոյ: ՚Ի նմին ամի նաեւ ամիրայն Լիկայոնիոյ երիցս արշաւեաց ՚ի Կիւլիկիա. եւ ՚ի պարտութիւն մատնեալ յերեսաց Լեւոնի` դարձաւ յետս. բայց այրեաց ըստ մասին զմեծ վանքն Սկեւռայ առընթեր Լամբրոնի:
       գ. Այլ իբրեւ լուաւ մեծ իշխանն Թաթարաց Ապաղա էլխան զգործս յաղթութեանցն Լեւոնի, առաքեաց առ նա զբազում պարգեւս եւ զզէն եւ զսուսեր վասն քաջալերելոյ զնա` առաւել եւս զօրանալ ընդդէմ թշնամեաց իւրոց: Իսկ այլազգիք` որք բնակէին ՚ի Գամիրս եւ ՚ի Լիկայոնիա , եւ մտեալ էին ընդ լծով թաթարաց, նախանձեալ ընդ գործս Լեւոնի` բազում բանիւք չարախօս եղեն առ իշխանս թաթարաց, եւ հանին զհայս յաչաց նոցին. եւ գրեցին զնոցանէ բազում ինչ չար առ Ապաղա: Եւ մինչչեւ եկեալ էր պատասխանի, ՚ի ծածուկ միաբանեցան նոքին իսկ այլազգիք ընդ եգիպտացւոց, եւ խորհեցան ապստամբիլ ՚ի թաթարաց, եւ կոտորել զվերակացուս եւ զզօրս` որք կային ՚ի վերայ աշխարհին իւրեանց:
       Զայս զգացեալ Լեւոնի, եւ գտեալ զթուղթս նոցա` յայտնեաց թաթարաց զխորհուրդ նոցին. եւ թաթարքն ստուգեալ զիրսն` սուր եդին ՚ի վերայ նոցա, եւ կոտորեցին զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ գիտացին յայտնի` եթէ սուտ էին այն ամբաստանութիւնք, զորս խօսեցան զՀայոց. գրեցին վաղվաղակի եւ առ Ապաղա զամենայն եղեալսն, եւ յայտնեցին նմա զստութիւն ամբաստանութեանն: Յաղագս որոյ եւ Ապաղա վերստին առաքեաց առ Լեւոն բազում պարգեւս. եւ արքայ Լեւոն ելեալ գնաց առ նա անձամբ, եւ պատուեցաւ յոյժ ՚ի նմանէ. եւ նորոգեաց զդաշն խաղաղութեան` զոր ունէր ընդ նմա: Եւ մինչդեռ նա անդ էր, արշաւեցին այլազգիք ՚ի սահմանացն Լիկայոնիոյ, եւ ասպատակեցին զմի կողմն Կիւլիկիոյ:
       Դարձ արարեալ Լեւոնի, եւ տեսեալ զոր արարեալ էին այլազգիք, զօրաժողով եղեւ եւ յարձակեցաւ յաշխարհն Լիկայոնիոյ. եւ աւերեալ զբազում տեղիս թշնամեաց իւրոց` էառ աւար եւ գերի բազում, եւ մեծաւ յաղթութեամբ դարձաւ յետս: Եւ իբրեւ լուան զայն շրջակայ ազգք` որք թշնամութեամբ էին ընդ Լեւոնի, երկեան այնուհետեւ, եւ ակն ածեալ ՚ի նմանէ` խօսեցան խաղաղութիւն ընդ նմա: Նոյնպէս եւ իշխանք նորա այնուհետեւ սիրով կային ընդ նմա. ընդ որս եւ որդի Կոստանդեայ Լամբրոնեցւոյ Օշին. զոր կացոյց արքայ իշխան Ասկուռայ բերդին. եւ ետ նմա պատիւ իշխանութեան անուանեալ զնա Մարաջախտ: Եւ էին նորին Օշնի երեք քեռորդիք, որոց անուանք էին Օշին, Գրիգոր եւ Հեթում. զսոսա եւս պատուեաց Լեւոն արքայ վասն քաջութեան եւ հաւատարմութեան իւրեանց. զՕշին կարգեաց ՚ի վերայ ամրոցին` որ կոչիւր Կանչի, կամ բերդ Կանչոյ. եւ արար զնա Սենեսջալ. եւ յետ ժամանակաց զփորձ առեալ արութեան նորա` կացոյց զնա սպարապետ, զոր եւ գունդստապլ ասէին. եւ զԳրիգոր կարգեաց իշխան Կոռիկոս բերդի, եւ անուանեաց զնա պայլ. եւ ՚ի մեռանիլ նորա զկնի սակաւուց ` ետ զամրոցն Կոռիկոսայ կրտսեր եղբօր նորին Հեթմոյ. այն ինքն է Հեթում պատմիչ կրօնաւոր. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլուխ ԼԵ: Իսկ զսեպհական ամրոց սոցա զԼամբրոն զանառիկ դղեակն յանձն արար արքայ Լեւոն ՚ի ձեռս այլոյ իշխանի, եւ յետ ժամանակաց ետ Ալինախայ որդւոյ իւրում, զոր կացուցեալ էր իշխան Տարսոն քաղաքի. որպէս եւ զմիւս որդի իւր զԿոստանդին կարգեաց յետոյ իշխան ՚ի վերայ մեծի ամրոցին Կապանոյ, եւ զՕշին եղբայր նորա ընդ նմա: Այլ է ՚ի սոցանէ եւ միւս Օշին իշխան` մին յաւագ խորհրդականաց` տէր Կոպիտառոյ բերդին:
       Եւ եղեւ ՚ի հանդարտիլ Լեւոնի արքայի` եւ ՚ի յաջողիլ գործոց նորա, խորհեցաւ Ապաղա խանն թաթարաց ՚ի ձեռս նորա յանձն առնել զիշխանութիւն սահմանացն այլազգեաց եղելոց ՚ի կողմանս Գամրաց եւ Լիկայոնիոյ` յորոց վերայ տիրէր ինքն, եւս եւ զտէրութիւն Միջագետաց. եւ միայն զհարկ երկրին առնուլ ՚ի նմանէ. բայց Լեւոն ոչ կամեցաւ յանձին ունիլ. զի մի ' բազմասցին թշնամիք իւր, եւ հարկ լիցի նմա անդադար ՚ի յոյզս խռովութեանց եւ պատերազմաց դեգերիլ. այլ սակայն խորհուրդ ետ խանին բաժանել զսահմանս այնոցիկ կողմանց, եւ տալ ՚ի ձեռս այլեւայլ կուսակալաց, զի դիւրին լիցի կառավարել. եւ Ապաղա արար ըստ խորհրդոց Լեւոնի:
       Այլ յորժամ ակն ունէր Լեւոն վայելել փոքր մի ՚ի յանդորրու, հասին ՚ի վերայ նորա այլեւայլ ձախողութիւնք. զի ՚ի նոյն աւուրս մեռաւ սիրելի որդի իւր Ներսէս. եւ ինքն անկաւ ՚ի հիւանդթիւն ծանր. մեռաւ եւ Դշխոյ դուստր նորա ՚ի նմին ամենայնի. եւ նա յայսմ` ամի գոհացեալ զԱստուծոյ` սփոփէր զինքն. եւ փոխանակ յայլոց մխիթարելոյ` զայլս մխիթարէր: ՚Ի նոյն աւուրս եկն եւ մարդամահ կամ ժանտախտ անբուժելի յաշխարհն Կիւլիկիոյ, յորմէ բազումք մեռան. եւ երկիրն անվար մնացեալ` նուազեցաւ ՚ի բերոյ իւրմէ: Իսկ բարեպաշտ արքայն հանապազ փառս մատուցանէր Աստուծոյ. եւ ՚ի բերան առեալ զբանսն Յոբայ` նովին մխիթարէր զմնացեալսն իւրոյ ազգի. ամենայն ինչ ասէ մեզ ՚ի Տեառնէ տուաւ, եւ հրամանաւ նորա առաւ անդրէն. մերկանդամ ծնաք յարգանդէ եւ մերկ թաղիմք յերկիր: Եւ զի լսէր զտրտունջ ոմանց ՚ի կարճամտաց, որք ասէին. միթէ մե՞ք միայն իցեմք մեղաւոր ՚ի վերայ երկրի, զի անդադար հեծեմք ՚ի ներքոյ ազգի ազգի հարուածոց բարկութեան Տեառն, յուշ առնէր առ այնպիսիս զառաքելական յորդորանս, եթէ ՚ի խրատու համբերութեան կացցո'ւք. իբրեւ յորդիս մատուցեալ է ՚ի մեզ Աստուած. եւ այլն: Եւ ինքն արքայ ոչ միայն բանիւք, այլեւ գործովք ջանայր սփոփել զամենեսին, եւ փութայր բազում խնամովք հոգ տանիլ աշխարհին, եւ իբր թէ վերստին նորոգել:
       Քանի մի ամօք յառաջ քան զայսոսիկ` եղեւ գետնաշարժ մեծ ՚ի Վասպուրական աշխարհ յաւուրս Ստեփաննոսի կաթուղիկոսին Աղթամարայ. եւ անդնդասոյզ արար զբազում աւանս. ընդ որս եւ զմեծ մասն Խլաթայ եւ Արճիշոյ. որպէս գրէ Ռամանոս վարդապետ ականատես ՚ի յիշատակարանի Աւետարանին` օրինակեալ ՚ի նոյն ամս ՚ի թուին Հայոց ՉԻԵ. յայնմ աշխարհի` ՚ի վանս կոչեցեալ ընծաեաց Աստուածածին. որ եւ յաւելու. տարի մի է ասէ` զի շարժի երկիրս. եւ ոչ գիտեմք թէ ե'րբ դադարեսցի:
       դ. Ընդ այն աւուրս վերստին ապստամբեցան այլազգիք յԱպաղայ խանէն. եւ ՚ի մի գումարեալ ՚ի կողմանս աշխարհին Գամրաց` հարին եւ կոտորեցին անդ զբազումս ՚ի թաթարաց. եւ հասեալ մինչեւ ՚ի գաւառն Եկեղեաց` արարին վնաս բազում. եւ առեալ զքաղաքն Եզնկայ` կալան զհայ իշխան քաղաքին զՍարգիս, եւ զորդի նորա զՅովհաննէս, եւ զայլ երեսուն եւ ութն անձինս. եւ դառն կատանօք սպանին զնոսա: Զայս ամենայն լուեալ Ապաղայի` առաքեաց ՚ի վերայ այլազգեաց զեղբայր իւր, որ կոչիւր Ղարու Մանգոտէմուր, եւ զՔընքըշ զօրավար. ել եւ ինքն խանն զկնի նոցա ՚ի ճանապարհ. եւ նուաճեաց զամենայն այլազգիս. եւ եկեալ յԵզնկա` եմուտ ՚ի մեծ եկեղեցին Հայոց . եւ հարցեալ զպատճառս սպանման Սարգսի եւ որդւոյ նորա Յովհաննու մեծարեաց զթոռունս նորին:
       Յետ այսորիկ արձակեաց Ապաղա խան զզորս իւր ՚ի վերայ Ալֆի Փնտուխտարայ ամիրային Եգիպտոսի` ՚ի ձեռն երկուց զօրագլխաց, որք կոչէին Թաւդան եւ Թոխուն, այլ Փնտուխտար ելեալ ընդառաջ նոցա ՚ի դաշտն Ապլստանայ` կոտորեաց զնոսա` ՚ի սուր սուսերի, եւ զմնացեալսն արար հալածական: Զայն իբրեւ լուաւ Ապաղա, փութացաւ ժամանել անդր. բայց քանզի համբաւ ապստամբութեան եհաս առ նա ՚ի կողմանցն Պարսից, եթող զայն գործ, եւ ճեպով դարձաւ յաշխարհ իւր, հրաման տուեալ եղբօր իւրում Մանգոտէմուրայ մնալ ՚ի կողմանս Միջագետաց, եւ առնուլ զվրէժ յեգիպտացւոց:
       Եւ Մանգոտէմուր պատուէր արձակեաց ՚ի դիմաց խանին առ Լեւոն արքայ Հայոց, եւ առ Դեմետրէ արքայ վրաց , նոյնպէս եւ առ իշխանս Մեծին Հայոց եւ այլոց աշխարհաց` հասանել ՚ի սահմանս Եփրատայ: Եկին եւ գումարեցան յայնժամ բազմութիւնք յոյժ աւելի քան զհարիւր հազար արանց կորովեաց, որոց կէսք ՚ի թաթարաց էին` եւ կէսք ՚ի քրիստոնէից. եւ յարձակեալ միաբան ՚ի վերայ Փնտուխտարայ ամիրային եգիպտացւոց` հալածական արարին զնա առաջի իւրեանց մինչեւ ՚ի դուռն քաղաքին Համսայ. եւ հարին ՚ի զօրաց նորա ոգիս իբր յիսուն հազար: Իսկ ամիրայն փախստեայ անկեալ յաշխարհ իւր` վերստին զորաժողով եղեւ , եւ եկն ընդ զանխուլ ճանապարհ յանակնկալ պահու ՚ի վերայ թաթարաց, եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ երեսուն հազար այր. մինչեւ ցրուիլ ամենայն զօրաց թաթարաց եւ քրիստոնէից: Եւ յայնմ մարտի ՚ի ճակատու անդ բազում քաջութիւն եցոյց Լեւոն արքայ իւրովքն հանդերձ. այլ ՚ի խուճապիլ մեծի բանակին ՚ի փախուստ` անկան եւ ՚ի գնդէն Հայոց ոգիք իբր երկու հազար. յորս կային եւ գլխաւոր իշխանք:
       Եւ եղեւ իբրեւ քակտեցան ՚ի միմեանց այսու օրինակաւ զօրք թաթարաց, եհաս գուժկան առ Մանգոտէմուր յաշխարհէն Պարսից` եւ եբեր համբաւ չար զեղբօրէ իւրմէ. վասն որոյ ժողովեալ նորա զմնացորդս զօրաց իւրոց` դարձաւ յետս: Նոյնպէս եւ Լեւոն արքայ դարձ արար յաշխարհ իւր. այլ ՚ի ճանապարհի պաշարեցաւ յայլ իմն նեղութիւն մեծ. զի պակասեցաւ կերակուր զօրաց նորա եւ գրաստուցն. մինչեւ հարկ եղեւ նոցա բաժանիլ ՚ի միմեանց` եւ աստ եւ անդ թափառիլ վասն դարմանոց. որոց ոմանք ՚ի սովոյ մեռան, եւ ոմանք անկեալ ՚ի ձեռս այլազգեաց` չարաչար սպանան. եւ Լեւոն զերծեալ սակաւուք` եկն ՚ի Կիւլիկիա ոչ ուրախութեամբ: Այս ամենայն ըստ մասին աւանդի ՚ի պատմութեան միում Կիւլիկեցւոց, որոյ հեղինակն չէ ' յայտ որոշակի, եւ թուի լինել Սմբատ պատմիչ Կիւլիկեցի` մերձաւոր ժամանակաւ. եւ ըստ մասին ՚ի գիրս Հեթմոյ կրօնաւորի` որ էր ականատես եղելոցն. իսկ Մինաս Համդեցի յայլոց առեալ` դնէ զայսոսիկ լինել յետ ժամանակաց յաւուրս Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի. եւ այն եւս փոքր մի այլազգ:
       ե. ՚Ի ժամանակի անդ` յորում եթող Ապաղախան զեղբայր իւր զՄանգոտէմուր ՚ի կողմանս Եփրատայ` պատերազմիլ ընդ եգիպտացիս, եղբօրորդի նորա Թաքուդար, կամ ըստ այլոց եղբայր նորա` որ եւ ասի Նիխոտար, ապստամբեալ յԱպաղայէ, եւ ժողովեալ քառասուն հազար այր ՚ի թաթարաց` սկսաւ ասպատակութեամբ շրջիլ յաշխարհին Հայոց յարեւելս, եւ հարկանել զամենայն ճանապարհորդս, եւ յաւարի առնուլ զգիւղս եւ զաւանս. մտանել ՚ի վանորայս Հայոց, եւ գործել բազում աղետալի գործս: Յայնժամ ժողովեալ Ապաղայի զիշխանս Հայոց եւ Վրաց` յանկարծակի յարձակուեցաւ ՚ի վերայ Թաքուդարայ. եւ կալեալ զնա առաքեաց յաքսորս ՚ի ծովն Որմեայ` որ առ Դավրէժու:
       Եւ իբրեւ մեռաւ Ապաղախան, դարձաւ թաքուդար յաքսորանացն, եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի Դավրէժ. եւ փոխեալ զօրէնս` կոչեցաւ Ահմէտ խան: Եւ զի որդին Ապաղայի Արղուն անուն ՚ի Խորասան էր` եւ տիրէր ոստիկանութեամբ ՚ի վերայ Պարսից, կասկածեալ ՚ի նմանէ Թաքուդար` խաղաց զօրօք ՚ի վերայ նորա. եւ կալեալ զնա` եդ ՚ի բանտի. իսկ իշխանք թաթարաց թշնամացեալ ընդ Թաքուդարայ` սպանին զնա, եւ եդին ՚ի տեղի նորա զԱրղուն զորդի Ապաղայի:
       Այս Արղուն խան մեծարեաց, յոյժ զարքայն Վրաց զԴեմետրէ, զի ձեռնտու էր ինքեան ՚ի թագաւորել իւրում. եւ յանձն արար նմա զաշխարհն Հայոց ՚ի խնամել, ընդ նմին եւ զտունն Աւագայ եւ Շահնշահայ. եւ Դեմետրէ ետ իշխանին Սիւնեաց Տարսայիճայ Ուռպելեան իւրում դայեկի եւ հազարապետի զկուսակալութիւն Արարատայ: Այլ զկնի քանի ինչ ամաց ապստամբեցան յԱրղուն խանէն բազումք յիշխանաց նորա. եւ նա մի մի կալեալ սպան զնոսա. եւ կասկած առեալ զԴեմետրեայ արքայէ` թէ նա եւս խորհրդակից է ընդ ապստամբսն, ետ եւ զնա սպանանել ՚ի դաշտին Մովկանայ յեզր Կուր գետոյ յամի Տեառն 1289:
       Լուեալ Լեւոնի արքայի զթագաւորել Արղունայ` խորհեցաւ գնալ ՚ի տեսութիւն նորա, միանգամայն նորոգել եւ հաստատել զդաշն սիրոյ ընդ նմա. բայց քանզի նեղեալ էր ՚ի պէսպէս արկածից, եւ ունէր կասկած յարշաւանաց թշնամեաց եւ ՚ի նենգութենէ ընտանեաց, ոչ վստահացաւ մեկնիլ յաշխարհէ իւրմէ. այլ սակայն յետ սակաւուց հրաւիրեալ ՚ի նմին իսկ խանէն յաւուրս հանդիսի տարեմտի թաթարաց, ել եւ գնաց առ նա մեծամեծ պատարագօք. եւ պատուեցաւ յոյժ ՚ի նմանէ: Եւ մինչդեռ նա անդ էր, վախճանեցաւ բարեպաշտ կին նորա Կեռան թագուհի, ՚ի թուին Հայոց ՉԼԴ . յօգոստոսի. 29. եւ թաղեցաւ ՚ի վանս Դրազարկոյ: Զայն լուեալ արքային` փութանակի դարձ արար յԱթոռ իւր. եւ մատոյց սփոփանս մխիթարութեան ուստերաց եւ դստերաց իւրոց` որք կային ՚ի սուգ: Եւ զկնի սակաւ աւուրց արար հարսանիս երկրորդ որդւոյ իւրում Թորոսի` ածեալ նմա ՚ի կնութիւն զքոյր թագաւորին Կիպրոսի. իսկ անդրանիկ որդի նորա Հեթում ոչ կամեցաւ մտանել ՚ի կարգ աշխարհի:
       ՚Ի սմին ժամանակի երեւելի էր ՚ի դրան արքունի Վահրամ վարդապետ` Րաբուն վերաձայնեալ` ատենադպիր աջողակ Լեւոնի արքայի: Եւ զի սա ինքն արքայ ընթերցասէր էր յոյժ, յաւուր միում իբրեւ կարդայր զոտանաւոր վիպասանութիւն սրբոյն Ներսեսի Շնորհալւոյ, ախորժեալ ընդ նոյն` կոչեաց առ ինքն զՎահրամ րաբուն. եւ հրամայեաց` զի նովին ոճով գրեսցէ եւ ինքն զպատմութիւն Հայոց ոտանաւոր չափմամբ, սկսեալ յաւուրց անտի Շնորհալւոյն մինչեւ ցժամանակս իւր` առաւելապէս ՚ի վերայ յաջորդութեան տէրութեանն Ռուբինեանց: Եւ Վահրամ թէպէտ եւ բազմօք հրաժարեցաւ` ըստ վկայելոյ իւրոյ` անբաւական զանձն ցուցանելով, բայց ՚ի ստիպել արքայի ` կատարեաց զխնդիր նորա` զգուշաւոր քննութեամբ եւ տեղեկութեամբ, ականատես գոլով բազում իրաց` զորոց խօսի: Կայ եւ այլ գրուած մի վարդապետական յօրինեալ ՚ի Վահրամայ ՚ի վերայ խորհրդոյ Երրորդութեան. յորում ըստ Յունաց խօսի զբղխմանէ Հոգւոյն Սրբոյ. զոր շփոթեն ոմանք ընդ մեծին Վահրամայ հայրապետին Հայոց` որ Գրիգոր Վկայասէր կոչեցաւ. որպէս տեսանի ՚ի գիրս Ջահկեցւոյն. երես 302. եւ 596: