Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի նմին ժամանակի առաջնորդ էր Եզնկայու Աւետիք վարդապետ ոմն` ծանօթ դենպետին` այսինքն Միւֆտիին. զի եւ նա յԵզնկայու էր: Սա առեալ զլուր այսոցիկ շփոթութեցս` փութացաւ եւ եկն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ իջեւանս կալաւ յեկեղեցւոջՍսրբոյն Գէորգեայ, որ ՚ի Սուլու Մանաստր ՚ի Սամաթիա. եւ եհան համբաւ ՚ի քաղաքին, եթէ դենպետն Ֆէյզուլլահ կոչէ զիս առ ինքն: Եւ յաւուր տօնի սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին քարոզ տուեալ յեկեղեցւոջն` ասաց իբր զարմանալով. զի՞նչ այս խռովութիւն իցէ ՚ի քաղաքի աստ. ո՞չ գտան աստ երկուք ոմանք խաղաղացուցիչք. զի՞ է` զի միոյ եկեղեցւոյ որդիք ընդ միմեանս մարուցեալ են, եւ ոչ գոյ միջնորդ հաշտութեան: Եւ ապա զանձն ՚ի մէջ մատուցեալ` ասէ. ահա գնամ ես յԱդրիանուպօլիս առ դենպետն. եւ անդ ամենայն ջանիւք հնարեցայց շիջուցանել զխռովութիւնս զայս: Եւ զի բազումք ձանձրացեալ էին ՚ի յուզմանէ անտի խռովութեանցն, զայսպիսի բանս սորա լուեալ ուրախացան յոյժ, եւ ոմանք եւս ասէին, երանի թէ սա լինէր մեզ պատրիարգ:
       Գնացեալ ապա սորա յԱդրիանուպօլիս` յանդիման եղեւ դենպետին, եւ խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ. եւ յետ քանի մի աւուրց կարգեցաւ բանիւ նորա փոխանորդ Եփրեմ պատրիարգին. եւ կացեալ ՚ի փոխանորդութեանն ամիս մի եւ կէս, հնարեցաւ ընկենուլ ՚ի պատրիարգութենէ զԵփրեմ վարդապետ. ուստի եւ ամբաստանենլ զնմանէ. թէ ֆռանկ է եւ ապստամբ` ետ վարել զնա յԷջմիածին. եւ յինքն էառ զպատրիարգութիւն նորա. եւ առաքեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս իւր փոխանորդ զՅովհաննէս վարդապետ ոմն ամասիացի. եւ գրեաց յԱդրիանուպօլսոյ թուղթ սիրոյ եւ օրհնութեան յամենայն քաղաքս ընդ ամենայն տեղիս` ցուցանելով զինքն խաղաղարար ամենայնի:
       Գրեաց եւ առ Մինաս վարդապետ պատրիարգ Երուսաղէմի թուղթ խոնարհական սիրոյ. յորում ցուցանէր զինքն իբր որդի նորա. ես ասէ թէպէտ եւ ոչ կամէի յանձն առնուլ զայս պատիւ պատրիարգութեան. բայց վասն սիրոյ խաղաղութեան, եւ վասն անվտանգ պահելոյ զԱթոռդ Երուսաղէմի` ընկալայ զսա: Ընդ այսպիսի բանս սորա պատրեալ եւ հաճեալ Մինաս վարդապետի` ուրախ եղեւ. եւ գրեաց զպատասխանին սիրով . զոր եւ հանդերձ ընծայիւք յղեաց առ նա. եւ ծանոյց եւս նմա, թէ չորք ՚ի միաբանից Երուսաղէմի անկարգութիւն ինչ գործեալ աստ յեկեղեցւոջ` ժողովով արտաքսեցան ՚ի մէնջ. եթէ այդր եկեսցեն նոքա առ ձեզ, զգուշասցիս ՚ի նոցանէ:
       Զայս թուղթ առեալ պատրիարգին` թաքոյց. եւ ոչ ասաց ումեք ինչ. եւ ժամէ ՚ի ժամ սպասէր գալստեան այնոցիկ միաբանից, զի բանիւք նոցա լարեսցէ որոգայթ Մինաս վարդապետի, եւ առցէ զպատրիարգութիւն նորա եւս: Իսկ այն չորք միաբանք ճանապարհորդեալք ընդ ուխտաւորս` հասին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ՚ի ճանապարհի խօսեցան բազում չարիս ցուխտաւորսն զՄինաս վարդապետէ, եւ ատելի արարին զնա յաչս նոցա. եւ ինքեանք ելեալ գնացին յԱդրիանուպօլիս. եւ յանդիման եղեն Աւետիք վարդապետի: Եւ նորա մարդասիրութեամբ ընկալեալ զնոսա` եհարց զորպիսութենէ Մինաս վարդապետի եւ զմիաբանիցն: Եւ նոցա տեղի գտեալ` սկսան բազում բանիւք ամբաստան լինել զնմանէ. եւ ծանր ծանր երդմամբ հաստատէին` զոր խօսէինն: Լուեալ զամենայն Աւետիք վարդապետի` ասէ ցնոսա. զայդ ամենայն` զոր ասացիք, կարէ՞ք վկայել եւ հաստատել առաջի ժողովրդեան եւս. եւ նոքա ասեն. ոչ միայն առաջի ժողովրդեան. այլեւ առաջի մեծի արքայի եւս համարձակիմք ասել:
       Եւ մինչդեռ սոքա յԱդրիանուպօլիս էին, եւ ընդ հովանեաւ Աւետիք վարդապետին յապահովի շրջէին, ուխտաւորքն Երուսաղէմի` որք եկին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, սկսան չարախօսել զՄինաս վարդապետէ ըստ լսելոյ իւրեանց զճանապարհայն ՚ի չորից միաբանիցն. եւ գրգռեցին զոմանս ՚ի վարդապետաց, եւս եւ զբազումս ՚ի Կեսարացի հիւսանց` ընկենուլ յԱթոռոյ զՄինաս վարդապետն, եւ կագեալ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա: Եւ զի յայն աւուրսն ՚ի Կոստանդինուպօլիս էր Մատթէոս վարդապետ Կեսարացի` Սարի ասացեալ, որ եւ ընկեցեալ էր ՚ի կաթուղիկոսութենէ Սսոյ, որպէս ասացաք ՚ի նախընթաց գլուխդ, ժողովեցան առ նա, եւ յայտնեցին նմա զխորհուրդս իւրեանց: Ուրախ եղեւ ընդ այս Մատթէոս վարդապետ, կամելով յինքն կորզել զպատրիարգութիւնն Երուսաղէմի. ուստի եւ առ օրին արար ժողով յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի` հաւանութեամբ ամասիացի Յովհաննէս վարդապետին` որ փոխանորդն էր Աւետիք վարդապետի. եւ ՚ի ժողովի անդ ՚ի չարախօսել նոր ուխտաւորաց զՄինաս վարդապետէ` հաստատեցին դիմել յԱդրիանուպօլիս, եւ արքունի հրամանաւ ընկենուլ զնա ՚ի պատրիարգուէ Երուսաղէմի, եւ դնել ՚ի տեղի նորա զնա ինքն զՄատթէոս վարդապետ:
       Իսկ Աւետիք վարդապետ առեալ զլուր այսր գործոյ գրեաց առ Մատթէոս վարդապետ, եւ ասէ. զի՞ եկեալ ես դու այդր. գնա ' վաղվաղակի ՚ի տեղի քոյ. ապա թէ ոչ` անկանիլ ունիս ընդ ծանր տուգանօք, եւ կեանք քոյ ՚ի վտանգի է : Եւ յետ գրելոյ զայս` էառ ընդ իւր զչորեսին նախայիշեալ միաբանսն, եւ զբազում վարդապետս եւ երիցունս. եւ ել նոքոք հանդերձ` վեղար ՚ի գլուխ ամենեցուն` յատեան թագաւորին. եւ մատուցեալ թուղթ ամբաստանութեան` բողոք կալաւ զՄինաս վարդապետէ: Իսկ թագաւորն առաքեաց զնոսա առ եպարքոսն. եւ եպարքոսին յառաջագոյն լուեալ յոմանց զիրսն` յապաղեաց առնել նոցա զդատաստան: Զայն իբրեւ ետես Աւետիք վարդապետ, դիմեաց առ դենպետն Ֆէյզուլլահ. եւ նա յղեաց բանս առ եպարքոսն` կատարել վաղվաղակի զամենայն, զոր կամի Աւետիք վարդապետ: Եւ եպարքոսն լուեալ ամբաստանութեանց Աւետիք վարդապետին` բանիւ նորա ընկէց զՄինաս վարդապետ ՚ի պատրիարգութենէ Երուսաղէմի, եւ կացոյց ՚ի տեղի նորա զնա ինքն զԱւետիք յաւուր նաւակատեաց Վարդավառի, յամի 1701. ՌՃԾ. եւ եղեւ նա պատրիարգ երկուց Աթոռոց եւս` այսինքն Կոստանդինուպօլսոյ եւ Երուսաղէմի: Եւ վաղվաղակի առաքեալ կալաւ զՄինաս վարդապետ, եւ ետ դնել ՚ի բանտի շղթայիւք: Կալաւ եւ զառաջնորդ Պրուսայու զՍուքիաս վարդապետ զաշակերտ Եղիազարու կաթուղիկոսին. եւ զնա եւս եդ ՚ի բանտի. եւ առեալ ՚ի նոցանէ բազում ինչ` արձակեաց զնոսա:
       Ելեալ ապա յԱդրիանուպօլսոյ` գնայր ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ելին ընդ առաջ նորա ընդ ծով եւ ընդ ցամաք բազմութիւնք մարդկան յոյժ` քահանայք եւ իշխանաւորք եւ ռամիկք անհամարք, ընդ որս եւ Մատթէոս սարի, եւ ընկալան զնա փառօք, եւ իջուցեալ զնա ՚ի շքեղ կառաց իւրոց` կարգեցին նմա սեղան մեծայարդար ՚ի պարտիզի միում ՚ի գեղջն` որ յունարէն Մագրի Հօրեայ կոչի: Ապա ածին զնա ՚ի քաղաքն այնպիսի իմն հանդիսիւ, որ չէր բնաւ լեալ ումեք ՚ի պատրիարգաց. եւ բազմութիւնք ժողովրդեան զեղեալ զճանապարհայն` ուրախութեամբ լցեալ ասէին, թէ սա ունի նորոգել եւ պայծառացուցանել զտառապեալ ազգ մեր, եւ բառնալ ՚ի միջոյ մերմէ զխռովութիւնս:
       բ. Կացեալ Աւետիք վարդապետի զաւուրս քանի մի ՚ի խաղաղութեան` սկսաւ քննութիւն առնել ՚ի մէջ քահանայից. եւ որք այրիքն էին` արգել զնոսա ՚ի քահանայութենէ, ասելով` թէ չէ ' օրէն ձեզ քահանայութիւն առնել: Եւ ապա զոմանս յերեւելի երիցանց եւ յիշխանաւորեաց Հայոց գան եհար առանց պատճառի. զոմանս ՚ի շղթայս արկեալ` եդ ՚ի բանտ, եւ զոմանս եհան յեկեղեցւոյ: Ետ ապա յանկարծակի ըմբռնել զոմանս ՚ի ճանապարհի, եւ գանակոծ արար զնոսա, պատճառելով` թէ ՚ի ֆրանկութիւն են դարձեալ, զորս եւ կաթոլիկս անուանէր: Եւ այսու օրինակաւ հաւաքեաց գանձս յոլովս:
       Զայսպիսի գործս սորա տեսեալ ժողովրդոց` պաշարեցան յանհնարին սուգ դառնութեան: Եւ ոմանք ՚ի նոցանէ գնացեալ առ տեղապահ եպարքոսին` մատուցին թուղթ աղաչանաց , եւ խնդրէին դատաստան առնել: Բայց իշխանն ոչ միայն ոչ անսաց նոցա, այլեւ էարկ զնոսա ՚ի բանտ. քանզի գրեալ էր առ նա դենպետ Ֆէյզուլլահ` ամենայն խնամով պաշտպան լինել Աւետիք վարդապետին, եւ զհակառակորդս նորա պատուհասել: Ուստի եւ Աւետիք վարդապետ համարձակ եւ աներկիւղ գործէր` զոր գործէր. եւ ոչ ոք իշխէր ընդդէմ դառնալ նմա:
       Եւ սակայն մի ոմն ՚ի պատուաւոր քահանայից ոչ կարացեալ տանիլ այնչափ հարստահարութեանց նորա` յանդիմանեաց զնա յառանձին սենեկի նորուն. մեք ասէ ընկալաք զքեզ իբրեւ զհայր խնամել զմեզ. եւ դու փոխանակ խնամելոյ` հարստահարես զամենեսին. եւ եցոյց նմա թէ այդու ճանապարհաւ ոչ է հնար քեզ տեւել ՚ի պատրիարգութեանդ: Ընդ այս զայրացեալ նորա յոյժ` եհար զնա գաւազանաւն, եւ եհան յերեսաց իւրոց. եւ յարոյց ՚ի վերայ նորա զամբաստանօղս սուտս. եւ զրկեալ զնա ՚ի պաշտամանց քահանայութեան` արտաքսեաց յեկեղեցւոյ: Եւ քանզի երեւելի ոմն էր քահանայն, բազումք միջնորդ եղեն վասն նորա առ պատրիարգն` դարձուցանել զնա : Եւ իբրեւ ոչ էառ յանձն, մի ոմն ՚ի ժողովրդենէ գնացեալ առ տեղապահ եպարքոսին` մատոյց նմա նամակ աղաչանաց վասն իրաւունս առնելոյ քահանային: Իսկ իշխանն յղեաց զայրն առ փոխանորդ իւր. եւ նա անդէն վաղվաղակի կալեալ զնա` էարկ ՚ի բանտ, եդեալ զոտս նորա ՚ի կոճեղս:
       Զայս իբրեւ լուաւ Աւետիք պատրիարգ, եկն առ այրն ՚ի բանտ անդր. եւ եհարց ցնա. ո'յր վասն ասէ մատուցեր դու նամակ աղաչանաց առ իշխանն: Ասէ այրն. վասն քահանային այնորիկ, զոր դու յանիրաւի վարեցեր յեկեղեցւոյ: Եհարց ցնա դարձեալ պատրիարգն. ասա ' ինձ զճշմարիտն. դու ինքնի՞ն ետուր զնամակն, թէ քահանայն յորդորեաց զքեզ: Ասէ ցնա այրն. տաներէցն իմ եւ այլ եւս արք չորք միաբանեալ գրեցին զնամակն, եւ ետուն ցիս մատուցանել զայն ՚ի դուռն. եւ ասաց նմա զանուանս արանցն:
       Յայնժամ ասէ ցնա պատրիարգն. գիտեա ', զի ոչ է հնար քեզ զերծանիլ ՚ի բանտէ այտի, մինչեւ ոչ գտանիցես զայդոսիկ արսդ, եւ բերցես առ իս. եւ եթէ ոչ գտցես, հանեալ զքեզ ՚ի բանտէ այտի` առաքեմ ՚ի ծառայութիւն թիոյ: Ասէ ցնա այրն. եթէ զայդ կամիս` արձակեա ' զիս ՚ի բանտէս. եւ ես գտից զնոսա: Բայց նորա ոչ արարեալ պատասխանի` մեկնեցաւ անտի, եւ վաղվաղակի յղեալ զսպասաւորս դատաւորին` ետ ըմբռնել զքահանայն զայն, զորմէ խօսեցեալ էր այրն. եւ էարկ զնա ՚ի կոճեղս բանտի, ետ որոնել նաեւ զչորեսին աշխարհականսն: Եւ սպասաւորք ատենին մտեալ յանկարծակի ՚ի տունս նոցա, եւ յուզեալ յամենայն խորշս` իբրեւ ոչ գտին զնոսա, կալան զազգականս նոցին, եւ արկին ՚ի կոճեղս ՚ի դրան տեղապահի եպարքոսին. եւ նոցա բազում ինչ տուեալ բանտապետին. եւ յոլով ընծայիւք հաճեալ զմիտս իշխանին` յետ քանի մի աւուրց հազիւ ուրեմն զերծան ՚ի բանտէ անտի:
       Յայսպիսի գործոյ Աւետիք վարդապետի բազումք զարհուրեալ` թաքեան ՚ի տունս իւրեանց. գուցէ ասեն եւ մեզ արասցէ զրկանս ինչ. եւ ոմանք մեկնեցան ՚ի քաղաքէ անտի. ոմանք տրտնջէին. եւ ոմանք լային, եւ որք ՚ի կողմն վարդապետին էին, ՚ի վերայ նոցա գոռոզանային. եւ լինէր ՚ի քաղաքի անդ խռովութիւն ոչ սակաւ: Իսկ ռամիկք ժողովրդեանն իմանալով զմիտս նորա` կարծէին, թէ նա վասն վրէժխնդիր լինելոյ աստուածային օրինաց գործէ զայսպիսի գործս. մանաւանդ զի նա միշտ ասէր առ նոսա յեկեղեցւոջ, թէ վասն զի կամին ելանել նոքա ՚ի հաւատոց Լուսաւորչին, վասն այսորիկ այսպէս առնեմ ընդ նոսա:
       Յետ բազում իրաց` զոր արար Աւետիք ՚ի Կոստանդինուպօլիս, դարձաւ յԱդրիանուպօլիս. եւ յայնմ միջոցի փոխանորդ նորա Ամասիացի Յովհաննէս վարդապետ առեալ բազում ինչ ՚ի քահանայէ անտի` որ բանտարկեալն էր, արձակեաց զնա. նոյնպէս եւ զնամակամատոյց այրն: Յայնժամ եւ երեքին Ադրիանուպօլսեցի քահանայք, որք կային ՚ի ծառայութեան թիոյ զամ մի, ծախեալ հազար դահեկան` զերծան անտի. եւ շրջէին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ բազում անգամ երթեւեկէին առ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի:
       գ. Յետ ամսոց ինչ եկն դարձեալ Աւետիք ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ առաքեալ յԵրուսաղէմ զփոխանորդ իւր զԱմասիացի Յովհաննէս վարդապետն կացոյց ՚ի տեղի նորա զայլ ոմն փոխանորդ Յովհաննէս անուն Զմիւռնացի: Եւ իբրեւ լուաւ, թէ երեքին Ադրիանուպօլսեցի քահանայք ելեալ են ՚ի ծառայութենէ թիոյ եւ երթեւեկեն առ Մխիթար վարդապետ, հրաման էառ վասն նոցա` վերստին մատնել զնոսա ՚ի նոյն ծառայութիւն. ընդ նոսին եւ զնա ինքն զՄխիթար վարդապետ: Զայս զգացեալ երեցունց քահանայիցն` փախեան եւ թաքեան ՚ի վանս լատին կրօնաւորաց դաբուջինաց. ուր թաքեաւ եւ նա ինքն Մխիթար վարդապետ:
       Իբրեւ իմացաւ Աւետիք, թէ անդ են նոքա. խորհեցաւ հնարիւք որսալ զնոսա. զի ոչ կարէր բռնութիւն ինչ առնել եւ յայն վանսն: Կալաւ ապա բարեկամութիւն ընդ վանահօրն` որոյ անուն էր Յակինթոս. եւ կոչեալ զնա առ ինքն բազում անգամ` արար խնջոյս մեծ. եւ խոստացաւ նմա առնել սէր եւ միաբանութիւն ՚ի մէջ երկուց ազգաց ըստ դաշինն զոր եդեալ էր Լուսաւորիչն մեր, աշխատ լեալ ՚ի սոյն զաւուրս բազումս, մինչեւ հաւատացոյց զնա. եւ ետ նմա զթուղթ միաբանութեան. յորում եդ զերկուս պայմանս: Առաջինն էր այս` թէ որովհետեւ յայս գործ միաբանութեան բազում ծախք գնան, դուք եւս պարտիք օգնել. եւ էառ ՚ի նմանէ վասն այսր բազում դրամս: Իսկ երկրորդն էր այս, զի եկեսցեն առ ինքն Մխիթար վարդապետ եւ այն երեք քահանայք: Ընդ այս ուրախացեալ վանահօրն` դէպ ուղիղ գնաց առ դեսպանն գաղղիացւոց, եւ ծանոյց նմա զիրսն. եւ նա եւս ուրախ եղեւ յոյժ: Եւ ապա մտեալ ուրախութեամբ առ Մխիթար վարդապետ. եւ առ երիս քահանայս աւետիս ետ նոցա եւ ասէ. ահա այսչափ ժամանակ աշխատ լեալ` հազիւ ուրեմն կարացաք առնել զգործ միաբանութեանս. եւ գոհանալով զԱստուծոյ` եհան եւ եցոյց նոցա զթուղթն միաբանութեան. եւ փութացոյց զնոսա գնալ առ Աւետիք վարդապետ:
       Յորժամ վանահայրն խօսէր ընդ նոսա զայս, եկն անդ եւ թարգմանն գաղղիացւոց, եւ եբեր թուղթ ՚ի պատրիարգէն առ Մխիթար վարդապետ, գրեալ այսպիսի իմն օրինակաւ. *«՚Ի բազում ժամանակաց ծանուցեալ իմ զքեզ սիրելի որդեա'կ իմ, կամէի առ իս ունիլ, եւ ՚ի փառս գերագոյն պատուոյ բարձրացուցանել. այլ դու մինչեւ ցայսօր ոչ եկիր առ իս: Եթէ ՚ի սկզբանէ եկեալ էր քո, ունէի արդեօք զքեզ յաջ բազուկ իմ. եւ պատուէի զքեզ ընդ գերապատիւ վարդապետսն` որք ընդ իս են. եւ քեզ ուստէք վնաս ինչ ոչ լինէր. եւ արդ` փութա ' գալ առ իս. զի եդեալ եմ ՚ի մտի ՚ի գերագոյն պատիւ բարձրացուցանել զքեզ, եւ ՚ի վերայ մեծամեծ գործոց պատրիարգութեան իմոյ կացուցանել. ո'ղջ լեր»:
       Իբրեւ լուաւ Մխիթար վարդապետ զբանս վանահօր Յակինթոսի. եւ ընթերցաւ զթուղթ պատրիարգին, սոսկացաւ յանձն իւր, եւ չէառ բնաւ յանձն գնալ առ Աւետիք: Զարմանայր Յակինթոս, թէ ընդէ՞ր ոչ կամի նա գնալ. եւ յետ յորդորելոյ զնա բազմօք, իբրեւ ետես` թէ չէ ' հնար, ասէ ցնա. եթէ ոչ գնաս առ նա, աստ եւ ոչ կարես մնալ: Յայնժամ աղաչեաց զնա Մխիթար վարդապետ, եւ ասէ. ես պատրաստ եմ ելանել աստի. այլ աղաչեմ զձեզ` ներել ինձ ժամս ինչ, մինչեւ տիւս շրջեսցի. եւ գնացից աստի ՚ի գիշերի. զի մի ' ոք տեսցէ զիս: Եւ նա թէպէտ եւ յանձն էառ , բայց դժուարանայր ՚ի միտս եւ զայրանայր` թէ զիա'րդ ոչ հաւատայ նա այսպիսի իրողութեան, զոր ինքն անտարակոյս ճշմարիտ համարէր: Եւ իբրեւ եհաս գիշերն, ել Մխիթար վարդապետ ՚ի վանիցն. եւ գնացեալ թաքեաւ յանծանօթ օթեւանս ընդ առաստաղիւ:
       Իսկ երեքին քահանայքն պարզմտութեամբ ելեալ գնացին առ Աւետիք. եւ իբրեւ ետես զնոսա, բանիւք խաղաղութեան ընկալաւ զնոսա. եւ եցոյց նոցա ՚ի վերին երեսս սէր բազում: Այլ Մխիթար վարդապետ յետ կալոյ ՚ի թաքստի զաւուրս հնգետասան, գտեալ զնաւ մի ՚ի ձեռն բարեկամաց` ել եւ գնաց ՚ի Զմիւռնիա ՚ի կերպարանս վաճառականի: Լուեալ զայս Աւետիք վարդապետի` հրաման էառ ՚ի դրանէ, եւ առաքեաց անդ արս ըմբռնել զնա: Զայն զգացեալ Մխիթարայ` թաքեաւ ՚ի վանս կրօնաւորացն յիսուսեանց . եւ յետ աւուրց ինչ գտեալ զնաւ մի վենետիկեցւոց` եմուտ անդ, եւ գնաց ՚ի Զակիւնդիա, որ է Ղանթա. եւ անտի ՚ի Պեղոպոննիդա, այն է Մօռա. ուր եւ շինեաց վանս. զորմէ գրեսցուք ՚ի ստորեւ:
       դ. Իսկ Աւետիք վարդապետ յետ կալոյ ամիսս ինչ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` կամեցաւ դառնալ անդրէն յԱդրիանուպօլիս. եւ կոչեաց առ ինքն զերեսին քահանայսն` ասէ ցնոսա. կամի՞ք գալ եւ դուք անդր: Եւ քանզի նոքա յօժար էին գնալ, զի ընտանիք նոցա անդ էին, ասեն. գամք եւ մեք: Ասէ ցնոսա Աւետիք. եթէ կամիք յապահովի մնալ անդ, պա'րտ է ձեզ ծախել ինչ. արդ` տո'ւք ինձ քսակ մի դրամոյ. եւ ես հոգացայց զամենայն . եւ տարեալ զձեզ անդր` հաստատեցից միւսանգամ ՚ի պաշտաման ձերում: Եւ զի նոքա աղքատացեալ էին, եւ չունէին ինչ վճարել, անկան ՚ի դրունս բարեկամաց իւրեանց: Եւ բարեկամք նոցա եկեալ առ պատրիարգն` երաշխաւոր եղեն վասն նոցա . եւ ետուն թուղթ վճարելոյ զդրամսն` այսու պայմանաւ` զի կատարեսցէ զխոստումն իւր:
       Առեալ ապա ընդ իւր Աւետիք վարդապետի զերեսին քահանայսն` գնաց յԱդրիանուպօլիս. եւ արձակեալ զնոսա յիւրմէ` ասէ. գնացէ'ք ՚ի տունս ձեր, եւ ուրա'խ լերուք ընդ ընտանիսդ, մինչեւ ազդ արարից ձեզ: Եւ յետ երից աւուրց կոչեալ զնոսա առ ինքն ընդ երեկս` էարկ զոտս նոցա ՚ի շղթայս, եւ փակեաց զնոսա ՚ի սենեկի միում. զի հանցէ զնոսա յառաւօտուն յատեան եպարքոսին, որ նորոգ նստեալ էր, եւ կոչիւր տալ տապան Մուստաֆայ փաշայ:
       Զայս իբրեւ լուան ազգականք քահանայիցն արք հինգ` եկին գիշերայն առ պատրիարգն. եւ անկեալ յոտս նորա` աղաչէին զնա արձակել զնոսա, եւ կամ գո'նէ մի ' հանել զնոսա յատեան եպարքոսին. եւ խոստանային նմա վասն այսր բազում ինչ: Եւ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, եւ մերժեաց զնոսա յերեսաց իւրոց, դառնացեալ նոցա ընդ այս` դիմեցին ՚ի սենեակն, ուր էին քահանայքն. եւ խորտակեալ զդուռն` մտին ՚ի ներքս. եւ կորզեալ զշղթայս յոտից նոցա` հանին զնոսա անտի: Զայն իբրեւ գիտաց Աւետիք, փութացաւ եւ դիմեաց իւրովքն հանդերձ ՚ի վերայ նոցա, եւ կամէր արգելուլ զնոսա. բայց նոցա բռնացեալ ՚ի վերայ նորա եւ ՚ի վերայ արանց նորուն` հարին զնոսա շղթայիւք. եւ խոշտանկեալ զնոյն ինքն զԱւետիք վարդապետ` գանեցին զնա, եւ պատառեցին զհանդերձս նորա. եւ առեալ ընդ իւրեանս զերեսին քահանայսն` ելին անտի, եւ գնացին. եւ արձակեալ զքահանայսն` ասեն. փախերո'ւք ՚ի քաղաքէ աստի` զի մի ' անկանիցիք ՚ի ձեռս Աւետիք վարդապետի:
       Զայսպիսի անակնունելի գործ սոցա տեսեալ Աւետիք վարդապետի` լցաւ անհնարին սրտմտութեամբ. եւ փութանակի ընդ առաւօտն գնացեալ յատեան եպարքոսին` ամբաստան եղեւ առաջի նորա, եւ ասէ. ես ունէի ՚ի կալանս իմ զերիս քահանայս, որք ֆռանկացեալ էին, եւ ապստամբեալ ՚ի տէրութենէ ձերմէ. բայց յայսմ գիշերի եկեալ ազգականաց նոցա` խորտակեցին զդրունս բանտին, զոր ունէի ՚ի տան իմում . եւ լուծեալ զշղթայս յոտից նոցա` արձակեցին զնոսա. այլեւ զիս եւ զսպասաւորս իմ գանակոծ արարին, եւ զհանդերձս իմ պատառոտեցին. եւ արդ դո'ւ արա դատաստան ընդ իս եւ ընդ նոսա:
       Ընդ այս բան Աւետիք վարդապետի սրտմտեալ եպարքոսին ` ասէ ցնա բարկութեամբ. ո ' ես դու, որ ունիս բանտս եւ շղթայս, յորս կարասցես արգելուլ զպարտաւորս. եւ անդէն հրամայեաց վարել զնա անտի. եւ ապա ետ տանիլ զնա ՚ի բանտ մահապարտաց. ուր եկաց նա աւուրս ինչ. եւ տուեալ զինն քսակ դրամոյ, եւ միջնորդ կալեալ զդենպետն` ել անտի. եւ ապա ծախեալ բազում ինչս` էառ հրովարտակ արքունի, եւ ետ ըմբռնել զհնգեսին նախայիշեալ արսն. եւ առաքեաց զնոսա ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի ծառայութիւն թիոյ:
       ե. Մինչդեռ զայս գործէր Աւետիք վարդապետ յԱդրիանուպօլիս, փոխանորդ նորա Յովհաննէս վարդապետ Զմիւռնիացի բազում ինչ առնէր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, որով եւ ՚ի բազմաց բազում ինչս կորզեաց. այլ յորոց ոչ կարաց առնուլ, ամբաստան լեալ զնոցանէ առաջի տեղապահի եպարքոսին, թէ սոքա ֆռանկք են, էարկ զնոսա ընդ մեծամեծ տուգանօք. եւ զերիս ՚ի նոցանէ` որք էին արք երեւելիք, հրաման հանեալ արքունուստ ձեռամբ Աւետիք վարդապետին` յղեաց ՚ի ծառայութիւն թիոյ. ուր կացեալ նոցա ամիսս ինն` բազում ինչ ետուն, եւ զերծան:
       Զայսպիսի գործս Զմիւռնացւոյն տեսեալ ոմանց յիշխանաւորացն Հայոց` գնացին գաղտ յԱդրիանուպօլիս. եւ զի երկու ՚ի նոցանէ ծանօթ էին երկրորդի եպարքոսին` որ կոչի վէզիր Քեահիասը, բազում ինչ խօսեցան ընդ նմա վասն փոխանորդի պատրիարգին, եւ վասն Աւետիք վարդապետի, եւ շարժեցին զնա ՚ի ցասումն ՚ի վերայ նոցա: Որոյ աղագաւ կոչեալ նորա զԱւետիք վարդապետ` հրամայեաց նմա վաղվաղակի ՚ի նմին ժամու մեկնիլ յԱդրիանուպօլսոյ, եւ գնալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ քաղցրութեամբ խնամել զժողովուրդն:
       Իբրեւ մեկնեցաւ անտի Աւետիք վարդապետ, մատուցին նոյն իշխանաւորք Հայոց ամբաստանութիւն զնմանէ առաջի եպարքոսին. եւ ցուցին հաստատութեամբ, թէ ցորչափ տեւէ Աւետիք վարդապետ ՚ի պատրիարգութեան, ոչ գոյ Հայոց գտանել զխաղաղութիւն: Բարկացեալ եպարքոսին ընդ գործս նորա` յղեաց սուհանդակ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ածել զնա առ ինքն, զի յանդիման լիցի ինքեան, եւ տացէ պատասխանի վասն ամբաստանութեանցն: Եւ մինչդեռ նորոգ հասեալ էր Աւետիք վարդապետ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եհաս առ նա եւ սուրհանդակն, եւ ծանոյց նմա զհրաման եպարքոսին: Զայն իբրեւ լուաւ Աւետիք վարդապետ, յամեցոյց առ ինքն զսուրհանդակն պէսպէս պատճառանօք եւ կաշառօք. եւ ինքն յղեաց իսկոյն թուղթ յԱդրիանուպօլիս առ դենպետն` աղաչելով զնա, զի լիցի միջնորդ առ եպարքոսն, որպէս զի մի գնասցէ անդ առ նա: Գրեաց առ նա դենպետն պատասխանի, եւ ասէ. ե'կ այսր, եւ մի ' երկնչիր. միայն թէ ՚ի գալստեանդ առցես ՚ի դատաւորէ եւ ՚ի քաղաքացւոցդ թուղթ վկայութեան անձինդ:
       Զայսպիսի պատասխանի առեալ Աւետիք վարդապետի` գնաց առ դատաւոր քաղաքին` այն է ղատի. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ վկայական գիր վասն իւրոյ բարելաւութեան. եւ նա ոչ ետ. եւ թէպէտ մատոյց նմա Աւետիք բազում ընծայս, բայց ոչ եղեւ հնար հաւանեցուցանել զնա: Հուսկ յետոյ ասէ ցնա դատաւորն. եթէ կամիս` զի տաց քեզ զայդպիսի թուղթ, գնա ' դու հանդերձ քահանայիւք եւ ժողովրդովք առ տեղապահ եպարքոսին եւ մատո ' նմա վասն այսր թուղթ աղաչանաց. եւ եթէ նա հրամայեսցէ ինձ, կատարեցից զխնդիր քոյ. ապա թէ ո'չ` առանց նորա հրամանի ոչ կարեմ ես տալ քեզ զայդպիսի գիր: Տարակուսեալ Աւետիք վարդապետի ընդ այս, եւ չգտեալ զայլ հնարս, ՚ի վաղիւ անդր ՚ի յաւուր բարեկենդանի յիսնակաց պահոցն ` եկաց յատենի յեկեղեցւոջ Սուրբ Աստուածածնի, եւ ասէ. եթէ ոք Լուսաւորչի իցէ, գնասցէ ՚ի դուռն, եւ տացէ վկայութիւն տեղապահի եպարքոսին վասն իմոյ բարելաւութեան. եւ եթէ գտցի ոք` որ ոչ արասցէ այսպէս, զրկեսցի, ՚ի հաղորդութենէ պարգեւաց Լուսաւորչին. զսոյն հրամայեաց եւ յայլ եկեղեցիս ծանուցանել:
       Ընդ այս հրաման թէպէտ եւ բազումք գժդմնեցան, բայց այլք առ հասարակ դիմեցին անհամար բազմութեամբ ՚ի ժողովրդոց եւ ՚ի քահանայից ՚ի դուռն տեղապահի եպարքոսին. ընդ որս էր եւ Մատթէոս Սարի. եւ միաբերան սկսան աղաղակել` ոմանք ՚ի ներքս եւ ոմանք արտաքս կալով, զի ոչ տանէր տեղին. եւ ասեն. մեք զԱւետիք վարդապետն ճանաչեմք մեզ բարերար. եւ զնա միայն ընդունիմք մեզ առաջնորդ եւ պատրիարգ. եւ զայլ ոք ոչ գիտեմք: Ընդ այսպիսի ամբոխ աղաղակի սոցա զարհուրեալ միանգամայն եւ սրտմտեալ իշխանին` եհարց զպատճառն. եւ տեղեկացեալ ՚ի ծառայից իւրոց` հրամայեաց` առ ինքն կոչել զերեւելիս նոցա, որք էին իբր երեսուն ոգիք, յորս յառաջադէմ եղեւ Մատթէոս Սարի: Եւ իբրեւ յանդիման եղեն նոքա առաջի իշխանին` եհարց նա ցՄատթէոս, եւ ասէ. դու ո՞վ ես. եւ նա ասէ. պատրիարգ Սսոյ: Ասէ ցնա իշխանն. եւ այժմ զի՞նչ խնդրես . ասէ Մատթէոս. զԱւետիք պատրիարգն: Եհարց դարձեալ իշխանն. դու՞ ժողովեցեր աստ զայդ ամբոխ: Եւ ՚ի լռել նորա` ասէ ցնա. զիա՞րդ իշխեցեր ո'վ դու այդչափ բազմութեամբ յարձակիլ յապարանս յայս: Զայս ասացեալ` հրամայեաց արկանել զնա եւ զերեսուն որք ընդ նմա` ՚ի գործի գանից յաղխաղան (այսինքն է ֆալախայ ). եւ հարին յոտս իւրաքանչիւրոց նոցա երեսուն. իսկ Մատթէոսի երեսուն եւ մի: Զայս զգացեալ բազմութեանն` որք կային արտաքոյ, սկսան խուճապիլ եւ փախչիլ. եւ յարգելուլ զնոսա սպասաւորաց դրանն` ետուն նոցա կաշառս, եւ զերծան: Նոյնպէս եւ երեսունքն այնոքիկ բազում ինչ խոստացեալ իշխանին` աճապարեցին փախչիլ եւ անկանիլ ՚ի տունս իւրեանց. այլ Մատթէոս Սարի ծածկեաց զերեսս իւր, եւ ոչ եւս երեւեցաւ արտաքոյ. եւ կասկած առեալ ՚ի թշնամեաց անկաւ յապարանս դեսպանին գաղղիացւոց, եւ մնաց անդ ոչ սակաւ ժամանակս:
       Տեսեալ Աւետիք վարդապետի, թէ ոչ յաջողեցաւ` զոր դիտէր, անճարացաւ. եւ զի սուրհանդակ եպարքոսին ստիպէր զնա փութալ գնալ յԱդրիանուպօլիս, ել եւ գնաց ընդ նմա անդր ՚ի նոյեմբերի. 3. յամի 1702. ՌՃԾԱ. եւ մտեալ առ դենպետն` աղերս էարկ առաջի նորա. եւ նա գրեաց առ եպարքոսն` մի ' ինչ առնել Աւետիք վարդապետի, այլ` զոսոխս նորա պատուհասել: Վասն որոյ իբրեւ յանդիման եղեն առաջի եպարքոսին նա ինքն Աւետիք եւ ոսոխք նորա, հրամայեաց եպարքոսն արգելուլ ՚ի բանտի զոսոխսն: Անդ ապա Աւետիք վարդապետ բազում ջանիւք եւ խոստմամբ էառ հրաման յեպարքոսէն, եւ առաքեաց զերկուս յոսոխացն իւրոց ՚ի ծառայութիւն թիոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ինքն մնաց անդէն մինչեւ ցյաջորդ ամենայն` ցութերորդ օր յուլիսի: