Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի թագաւորել Մանգոյ խանին` իբրեւ մեռաւ մայր իւր Սարխուտան` դուստր եղբօր Ունխանին, կացոյց Մանգոյ ՚ի տեղի նորա թագաւոր ՚ի վերայ Հիւթայի Թաթարաց եւ Սինարաց զերկրորդ եղբայր իւր զՂուպիլա. իսկ զՀուլաւ` որ էր երրորդ եղբայր իւր` կացոյց թագաւոր ՚ի վերայ Պարսկաստանու եւ Հայաստանու. եւ յանձն արար նմա տիրել մինչեւ ՚ի սահմանս Միջերկրական ծովու, անուանեալ զնա արեւմտեան խան իբր երկրորդ ինքնակալ Թաթարաց. այլ զկրտսեր եղբայր իւր զԱրիխբուղա կացոյց ՚ի վերայ կողմանցն Խորազմիոյ: Եւ Հուլաւ` Էլղան կոչեցեալ, որ եւ ասի Հոլաղուխան, բազմութեամբ Թաթարաց եւ Պարսից եօթանասուն հազար հեծելոց յաշխարհէ անտի, եւ եկն յԱտրպատական աշխարհ: Յղեաց անտի պատգամ առ մեծ իշխանն Բաչու նուին, եւ առ այլ կողմնակալս` որք տիրեալ էին աշխարհին Հայոց եւ Աղուանից եւ Վրաց, չուել ամենայն աղխիւք եւ ընտանեօք իւրեանց, եւ խաղալ ՚ի Միջերկրեայս ՚ի Փոքրն Ասիա, եւ տիրել այլոց տեղեաց` յորս իշխէին այլազգիք:
       Այսու հրամանաւ Հուլաւայ չու արարեալ այնչափ բազմութեան թաթարաց, որոց ոչ թիւ գոյր եւ ոչ համար, հորդան ետուն իբրեւ զծով ՚ի Միջերկրեայս, եւ տիրեցին քաղաքաց բազմաց գրեթէ մինչեւ ՚ի ծով: Եւ թէպէտ բազումք ելին ընդդէմ նոցա, եւ պատերազմաւ պատահեցան նոցա, բայց վանեցան ամենեքին յերեսաց նոցին. ընդ որս եւ ամիրայն Իկոնիոյ` զոր ոմանք խիատին կոչեն, եւ ոմանք ալատին. սա եւս ոչ կարացեալ զդէմ ունիլ թաթարաց` փախստեայ անկաւ ՚ի կղզի մի հանդերձ երկու որդւովք: ՚Ի խաղալ սոցա ՚ի Միջերկրեայս` Հեթում արքայ Հայոց երկուցեալ յարշաւանաց նոցին, առաքեաց բազում պատարագս առ Բաչու` որ էր իշխան ՚ի վերայ ամենայնի նոցա, եւ առ այլ իշխանս, եւ եղեւ նոցա ձեռնտու ՚ի բազում իրս. մինչեւ զարմանալ նոցա յոյժ. եւ գրել վասն նորա թուղթ գովութեան առ Հուլաւ եւ առ մեծ թագաւորն Մանգոյ. առաքեցին նաեւ առ արքայ Հեթում բազում ինչ առ ՚ի շնորհակալութիւն հաւատարմութեան նորա, եւ ոչ ետուն բնաւ թոյլ զորաց իւրեանց մերձենալ ՚ի սահմանս նորուն. զի մի ' աւեր ինչ գործեսցեն անդ:
       Իսկ ինքն Հուլաւ Էլղան հասեալ` ՚ի սահմանս Աղուանից` անդ ՚ի դաշտն Մուղան եհար զմեծ բանակ իւր. եւ զետեղեալ զամենայն աղխս` արար անդ իւր բնակութիւն: Եւ զի էր այր հզօր եւ պատերազմասէր, գունդ կազմեաց վաղվաղակի յընտիր արանց, եւ խաղաց անտի յերկիրն Մլհեդաց` Ալամուդն կոչեցեալ, զոր չէին կարացեալ առնուլ առաջին թաթարք. էառ զայն Հուլաւ, եւ վանեաց անտի զգլխաւոր նոցա: Այլ` ՚ի դիմել Հուլաւայ յերկիր անդր Մլհեդաց` կացոյց փոխան իւր ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց եւ Աղուանից զմի յերեւելի իշխանաց իւրոց` որ եւ էր ազգական նորա` Ղուլ խան կոչեցեալ. սա էր այր հպարտ եւ անողորմ, եւ զօրք նորա անագորոյն քան զնա, որոց սփռեալ ՚ի գիւղս եւ ՚ի վանորայս` կեղէին եւ կեղեքէին զանտիրացեալ ազգն. խնդրէին եւ բազում ինչ ծանր, եւ յափշտակէին բռնի. եւ որք ընդդէմն դառնային, գանակոծ առնէին զնոսա. ո'ւր եւ գտանէին զխաչս` խորտակէին կամ այրէին. եւ եթէ ոք խօսէր ինչ, հարկանէին չարաչար:
       Մի ոմն ՚ի գլխաւորաց նոցա գնաց յաւուր միում հանդերձ հեծելովք ՚ի վանքն Հայոց` Գերեթին ասացեալ. եւ ՚ի մերձենալ նորա անդր` հայր վանիցն Ստեփաննոս անուն` այր բարի` եւ լի աւուրբք, կամելով շահիլ զսիրտ նորա` ընդ առաջ ել պատուով, եւ մատոյց նմա գինի ամանով. եւ տարեալ զնա եւ զհեծեալս նորա ՚ի սրահ վանիցն` արար խրախութիւն խնջոյից. կերին եւ արբին առաւել քան զչափն, եւ իբրեւ ընդ երեկո եղեւ, ելին անտի անվնաս եւ գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց: Հիւանդացաւ ՚ի նմին գիշերի գլխաւոր նոցա` յաւելակերութենէ անտի. եւ զպատճառ հիւանդութեանն էարկ ՚ի վերայ վանահօրն. ՚ի ծերոյն եղեւ ասէ ընդ իս այս. զի խառնեաց նա զթոյն ՚ի կերակուրն եւ յըմպելին: Զայն լուեալ այլոց` գնացին իսկոյն ՚ի վանսն, եւ քարշեալ բռնութեամբ զծերունին Ստեփաննոս` բերին առ հիւանդն. եւ յետ բազում հարցուփորձ առնելոյ ընդ նմա` ոչ գտեալ ՚ի նմա յանցանս` սկսան ստիպել զնա, զի դարձցի եւ դարձուսցէ զմիաբանս վանիցն ՚ի կրօնս իւրեանց: Եւ յետ բազում իրաց` իբրեւ տեսին` թէ ոչինչ համարի նա զբանս նոցա, հարին անդէն ՚ի գետնի զչորս ցիցս. եւ կապեալ զծերունին ընդ այնս յոտից եւ ՚ի ձեռաց` կանգնաւ չափ բարձր յերկրէ` վառեցին հուր ՚ի ներքոյ, եւ խորովեցին զամենայն մարմին նորա. եւ այսու օրինակաւ կատարեցաւ երանելի ծերունին Ստեփաննոս: Ուր ըստ ասելոյ Մաղաքեայ` լուեալ յականատեսից` յետ կատարման նորա սիւն լուսոյ երեւցաւ անդ ՚ի վերայ մարմնոյ նորին: Իսկ որ հիւանդացեալն էր` չարաչար լլկեալ սատակեցաւ. նոյնպէս եւ բազումք յընկերաց նորա ՚ի նոյն ախտ ըմբռնեալ մեռան:
       Հիւանդացաւ եւ Ղուլխանն ՚ի նոյն աւուրս` ըմբռնեալ ՚ի ծանր ցաւոյ կրծոց. եւ ՚ի սաստկանալ ախտիցն` ընթացեալ ծառայից նորա այսր եւ անդր` գտին զբժիշկ ոմն ազգաւ հրէայ: Եկեալ սորա եւ տեսեալ զՂուլխանն` եդ առաջի նորա դեղ բժշկութեան ցաւոց նորա այսպիսի ինչ. ժողովեսցեն ասէ ծառայք քոյ զբազում տղայս խարտեաշս, եւ ճեղքեսցեն զորովայն նոցա կենդանւոյն. եւ դիցես զոտս քոյ ՚ի ջերմ փորոտիսն. եւ զայս արասցես անդադար` մինչեւ մեղմասցին ցաւքդ: Սփռեցան յայնժամ ծառայք Ղուլխանին ՚ի գիւղս եւ յաւանս, եւ յափշտակեցին զտղայս ՚ի փողոցաց եւ ՚ի տանց եւ ՚ի գրկաց ծնօղաց նոցին, եւ բերին առաջի նորա. եւ ՚ի պնդիլ զկնի նոցա մարց եւ հարց մանկանցն` գանիւք վանեցին զնոսա ՚ի բաց , եւ զոմանս նետաձիգ արարեալ սպանին:
       Սկսան ապա հետզհետէ պատառել զորովայնս երեսուն տղայոց, եւ մխէին ՚ի փորոտիս նոցա ջերմաջերմ զոտս անողորմ իշխանին. եւ իբրեւ չզգաց նա ինչ, ՚ի կարծիս եղեւ, թէ խաբէութեամբ եւ անզգամութեամբ է պատուիրեալ հրէայն զայն գործ աղետից. վասն որոյ հրամայեաց կոչել զնա առաջի իւր. եւ իբրեւ բերին զնա, ետ պատառել զորովայն նորա եւս, եւ ընկենուլ զայն շանց: Եւ ինքն առաւելեալ ՚ի ցաւս իւր` մեռաւ, եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա որդի նորին Միղան անուն:
       բ. Դարձաւ յետ այսորիկ եւ Հուլաւ Էլղանն ՚ի կողմանցն Մլհեդաց ՚ի տեղի բանակին իւրոյ ՚ի Մուղան. եւ կոչեաց առ ինքն զԴաւիթ Վահրամուլ թագաւոր Վրաց, եւ ապա զոմանս ՚ի գլխաւոր իշխանաց Հայոց. եւ մարդասիրութիւն ցուցեալ` մեծապէս պատուեաց զնոսա, որպէս եւ զայլ քրիստոնեայս. զի մեծ տիկին նորա Տողուզ Խաթուն կոչեցեալ` քրիստոնեայ էր` ՚ի ցեղէ Ունխանին ՚ի նեստորականաց անտի. որ եւ ունէր գութ սիրոյ առ ամենայն հաւատացեալս. եւ կարգեալ էր Հուլաւ վասն նորա վրան առանձինն. յորում քահանայք տիկնոջն պատարագ մատուցանէին. եւ ամենայն ոք` որ ՚ի քրիստոնէից գնայր առ Հուլաւ` ՚ի Հայոց եւ ՚ի Վրաց եւ յԱսորւոց, համարձակ կարէր կատարել անդ զպաշտամունս քրիստոնէութեան:
       Դադարեալ Հուլաւայ զժամանակ ինչ ՚ի դաշտն Մուղան` ժողովեաց առ ինքն եւ զայլ եւս զօրս յամենայն ազգաց եղելոց ընդ իշխանութեամբ իւրով, եւ պատրաստեցաւ դիմել յԱսորեստան, եդեալ ՚ի տեղի իւր վերակացուս ՚ի վերայ Հայոց եւ Վրաց զարս խաղաղասէրս: Էին ընդ Հուլաւայ եւ Զաքարիա իշխանն Հայոց որդի Շահնշահի, եւ Սմբատ Ուռպելեան որդի Ելիկումայ, եւ Սեւադա որդի Գրիգորի Խաչենեցւոյ, եւ Թաղիադին իշխան որդի Կիւրիկէի ՚ի ցեղէ Բագրատունեաց:
       Ապա յամի 1258. ՉԷ. Հորդան տուեալ ամենայն զօրաց իւրոց` խաղաց յԱսորեստան. եւ եկեալ ՚ի սահմանս աշխարհին Բաբելոնի` պաշարեաց զԲաղտատ քաղաք, յորում նստէր ամիրապետն Մէսթէնզար, կամ Մուսդասար. եւ առեալ զքաղաքն` կոտորեաց զամենայն մարդ` յառնէ մինչեւ ցկին, եւ ՚ի ծերոց մինչեւ ցտղայս. եւ այս կոտորած ըստ ասելոյ ոմանց` տեւեաց զաւուրս քառասուն. զի բազմամարդ էր յոյժ քաղաքն: Բայց խնայեցին ՚ի քրիստոնեայսն` որք էին անդ, զի Տողուզ Խաթունն խնդրեաց ՚ի Հուլաւայ` շնորհել զնոսա ինքեան ՚ի պարգեւս: Զայսցանէ երկար պատմէ Կիրակոս, ընդ նմին եւ Վարդան եւ Մաղաքիա աբեղայ, երեքին եւս ժամանակակիցք, լուեալ ՚ի բերանոյ հաւատարիմ ականատես վկայից, որք էին ՚ի պատերազմի անդ. նոյնպէս եւ Բարեբրեյոս Ասորի, որ էր ՚ի նմին ժամանակի. եւ այլք: Իսկ զկնի առման քաղաքին, ըստ աւանդելոյ ոմանց` կարգեցաւ ՚ի Հուլաւայ իշխան Բաղտատայ իբր փոխանակ ամիրապետի Մէսթազամ անուն. որ ՚ի կարգի ամիրապետաց հաշուի լինել իբր վերջին:
       Դիմեալ ապա Հուլաւայ ՚ի Միջագետս` էառ զամենայն գաւառս եւ զքաղաքս նոցա` եւս եւ զանառիկսն, ընդ որս եւ զՄերտին` մինչեւ ցԽառան եւ ցՊիր` որ է Պերիճիկ. եւ անցեալ յԱսորիս` էառ զԲերիա եւ զԴամասկոս` այսինքն զՀալէպ եւ զՇամ:
       Զայսպիսի արշաւանս Հուլաւայ տեսեալ Հեթմոյ արքային Հայոց եւ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի` երկեան յոյժ. գուցէ ասեն եւ ՚ի Կիւլիկիա դիմեսցէ. վասն որոյ խորհուրդ առեալ գնացին բազում պատարագօք ընդառաջ նորա, մատուցին նմա առաւելութեամբ եւ զհարկսն արքունի. որով եւ մեծապէս պատուեցան ՚ի նմանէ, եւ դարձան յետս խաղաղութեամբ. եւ ըստ ասելոյ Վարդանայ` յայն արշաւանսն Հուլաւայ օգնական եղեւ նմա Հեթում արքայ զօրօք իւրովք` յառնուլ նորա զբազում քաղաքս. զայս գրէ եւ Հեթում պատմիչ, բայց այլազգ եւ այլովք պարագայիւք:
       Իսկ Հուլաւ յետ բազում յաղթութեանց` պահապանս եւ վերակացուս եդեալ ՚ի վերայ ամենայն քաղաքաց` զորս էառ, չու արար եւ գնաց ՚ի տեղի հանգստեան բանակի իւրոյ ՚ի դաշտն Մուղան: Այլ զի չէր կարացեալ առնուլ զՆփրկերտ` այն է Մուֆարղին քաղաք Մարտիրոսաց, եթող անդ բազում զօրօք զմի յորդւոց իւրոց` Իսմուդին անուն. որ եւ պաշարեալ զքաղաքն` նստաւ զնովաւ զամս երկու. մինչեւ անկաւ ՚ի ներքս սով անհնարին. եւ սկսան մարդիկ ուտել զամենայն ինչ անխտիր. ձեռն արկին եւ ՚ի միմեանս, եւ նախ յանտերունչ աղքատս, զորս սպանանէին եւ ուտէին. սկսան ապա զենուլ զմանկունս իւրեանց. եւ ոմանք դաւաճանութեամբ որսացան եւ կերան զբարեկամս իւրեանց. ընդ որս` ըստ գրելոյ Վարդանայ, *«Աւագ եւ գլուխ երիցանցն` որ անդ` հարկեալ ՚ի կատաղի բոցոյ որկորոյն եւ գազանացեալ եկեր յիւրոցն ». այլ իբրեւ վտանգեալ եհաս նա ՚ի դրունս մահու` ՚ի զղջումն եկեալ գրեաց գիր խոստովանութեան ցաւագին, խնդրելով յընթերցողաց գրոյն զթողութիւն ՚ի վերայ այնց իւրոց յանցանաց. եւ ինքն ՚ի գրելն անդ վհատեալ եւ նոքաողեալ անկաւ յերկիր, մինչեւ ողբով եւ դառնութեամբ քաղեցաւ ՚ի նմանէ շունչ նորա: Եւ զայս աղետալի գիր նորա` ասէ Վարդան` մեք իսկ տեսաք եւ ընթերցաք, եւ խնդրեցաք յԱստուծոյ զթողութիւն ըստ յուսոյ նորա: Յետ ամենայնի իբրեւ անպիտանացաւ քաղաքն ՚ի բնակչաց, էառ զայն Իսմուդին. եւ եդեալ վերակացուս` դարձաւ ՚ի տեղի իւր. ՚ի սմին պաշարման մեռան եւ բազումք ՚ի զօրացն Թաթարաց. ընդ որս եւ Սեւադա որդի Գրիգորի Խաչենեցւոյ:
       ՚Ի յառնուլ անդ քաղաքին Նփրկերտու, Թաղիադին Բագրատունի իշխանն Հայոց կալեալ զերէց մի ասորի` ստիպեաց զնա ցուցանել ինքեան զտեղի սրբոց նշխարացն. զի բազում նշխարք սրբոց կային անդ յաւուրց անտի սրբոյն Մարութայի. եւ նորա ցուցեալ նմա զտեղին` ետ նմա ձեռամբ իւրով զաջ Բարթուղիմէոսի առաքելոյն. զոր ընդ իւր տարեալ իշխանին` եդ ՚ի վանս ինչ. եւ ապա բերաւ այն եւ եդաւ ՚ի մայրավանս Հաղբատայ ձեռամբ իշխանին Արծրունեաց որ կոչիւր Սադուն: Այսպէս գրէ Մաղաքիա ժամանակակից: Այս Սադուն Արծրունի թոռն էր մեծի իշխանին Հայոց` որ կոչիւր Ամիր Քուրդ յաշխարհէն Սասնոյ` ՚ի տանէ քաջին Վիգենայ Մամիկոնոյ, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ Ը. եւ էր սա ինքն Սադուն երիտասարդ գեղեցիկ եւ բարձրահասակ, արի եւ յամենայնի անպարտելի, որ եւ եցոյց բազում գործս քաջութեան յաւուրս Հուլաւայ ՚ի պատերազմունս եւ ՚ի մենամարտութիւնս: Պատմէ Մաղաքիա, զոր եւ յիշէ Կիրակոս, թէ առաքեցաւ յայն աւուրս ՚ի Մանգոյ խանէն ըմբշամարտիկ ոմն վիթխարի առ Հուլաւ` ահագին տեսլեամբ եւ ՚ի մենամարտութիւնս անյաղթ. ունէր սա ընդ իւր պարեգօտ այսինքն կապայ պատուական եւ մեծագին` եւ գիր ՚ի Մանգոյ խանէն. յորում գրեալ էր առ Հուլաւ այսպիսի ինչ. գայ առ քեզ ըմբիշ ոմն` որ ունի ընդ իւր պարեգօտ ազնիւ. եթէ գտցի ոք յայդոսիկ կողմանս` որ յաղթեսցէ դմա յըմբշամարտութեան, տացես յաղթողին զպարեգօտն. իսկ եթէ դա յաղթեսցէ, դմա զգեցո ', եւ յղեա ' առ իս հանդերձ քո թղթովդ եւ դեսպանաւ : Իբրեւ ետես Հուլաւ զայրն, զարմացաւ յոյժ եւ սոսկացաւ ընդ տեսիլ նորա ահագին. եւ ՚ի թաթարաց ոչ ոք համարձակեցաւ ելանել ընդդէմ նորա:
       Կոչեաց Հուլաւ զիշխանս Հայոց եւ Վրաց. եւ ցուցեալ նոցա զայրն` հրամայեաց գտանել զոք, որ կարիցէ ելանել ընդդէմ նորա. եւ նոքա ցուցին զՍադուն Արծրունի: Եւ իբրեւ կոչեցին զնա, գնացեալ նորա նախ յուխտ ՚ի վանսն Խաչ կոչեցեալ ՚ի բլուրն Գագայ` ուր էր մասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյն Սարգսի, յանձն արար զինքն ՚ի բարեխօսութիւն սրբոյն եւ յաղօթս վանականացն: Եւ եկեալ առ Հուլաւ եկաց առ նմա զաւուրս ինն. կարգեցաւ ապա ՚ի տասներորդում աւուր ասպարէզ մրցանաց. ուր ժողովեցան բազմութիւնք ՚ի զննին: Ելին երկոքին ըմբիշք միմեանց յերրորդ ժամու աւուրն. եւ ժամս երիս աշխատեալ` չկարէին ցուցանել ինչ յաղթութիւն` քաջ քաջի դիպեալ. այլ զօրացեալ յետոյ Սադունայ` յափշտակեաց զախոյեանն, եւ ուժգին եհար յերկիր. եւ յաղաղակել բազմութեան` վերստին կանգնեաց զնա, եւ ետ նմա համբոյր հաշտութեան : Եւ նոյն ժամայն մեծարեաց Հուլաւ զՍադուն, եւ զգեցուցեալ նմա զպարեգօտն` գրեաց զնա ազատ յամենայնէ:
       գ. Հասեալ լուր յԵգիպտոս, թէ Հուլաւ վերակացուս եդեալ ՚ի վերայ քաղաքացն Ասորւոց եւ Պաղեստինացւոց` դարձեալ է յետս, եկն ամիրայն անհամար զօրօք ՚ի վերայ այնոցիկ քաղաքաց, եւ էառ զոմանս ՚ի նոցանէ. ընդ որս եւ զԲերիա եւ զԵրուսաղէմ. եւ կոտորեաց զբազումս ՚ի քրիստոնէից. եւ հալածական արար զպահապանս եւ զվերակացուս թաթարաց. որոց գլխաւորի անուն էր Քէթբուղան , կամ ըստ Հեթմոյ Քոյբուղա, զորմէ ասէ Վարդան` թէ քրիստոնեայ էր: Իսկ վերակացուացն չկարացեալ փախչիլ յետս` դիմեցին ՚ի Կիւլիկիա առ Հեթում արքայ Հայոց. եւ նորա ցուցեալ առ նոսա խնամս, եւ տուեալ երիվարս եւ հանդերձս ` արձակեաց ողջանդամ առ Հուլաւ. որով եւ առաւել եւս փառաւորեցաւ անուն Հեթմոյ առաջի նորա եւ առաջի ամենայն Թաթարաց:
       Այլ ՚ի նոյն աւուրս անկաւ խռովութիւն ապստամբութեան ՚ի մէջ իշխանացն Հուլաւայ` կամելով իւրաքանչիւրոց ինքնագլուխ լինել եւ ըստ հաճոյս գործել: Առաքեաց Հուլաւ վասն այսր դեսպանս առ Մանգոյ խան. եւ նա փութանակի յղեալ պատգամաւորս առ Հուլաւ` հրամայեաց կորուսանել զխռովարարս, թէեւ յերեւելեաց անտի իցեն. եւ նորա ՚ի գլուխ տարեալ զհրամանն` խաղաղութիւն եղեւ ՚ի մէջ նոցա: Եւ իբրեւ հանդարտեաց Հուլաւ յամենայն կողմանց, սկսաւ կանգնել զբազում շինուածս յայլեւայլ տեղիս, եւ նորոգեաց զքանի մի քաղաքս ՚ի հայս եւ յաղուանս. ընդ որս եւ զմեծ քաղաքն Դավրէժ, եւ կոչեաց զայն` Հուլաւու թախտ: Կամեցաւ եւ պալատ մի մեծ յօրինել ՚ի դարանդաշտի ՚ի տեղին կոչեցեալ Ալատաղ ՚ի Մուղանի անդ. եւ աշխատեցոյց յայս գործ զքրիստոնեայս առաւել քան զկար նոցա. զի տայր բերել սայլիւք զահագին եւ զմեծամեծ քարինս եւ զփայտս ՚ի հեռաւոր վայրաց ընդ դժուարուտ ճանապարհս. եւ լինէր երբեմն` զի հարիւր եզինս լծէին ՚ի մի սայլ, եւ հազիւ կարէին շարժել. եւ յոչ կարել գործավարաց թաթարացն անցուցանել զայն ընդ Խորտաբորտ լեռնամէջս` թափէին զամենայն ցասումն իւրեանց ՚ի վերայ քրիստոնէից, եւ չարաչար գանիւք հարկանէին զնոսա աշխատիլ:
       Կոչեալ Հուլաւայ եւ զՍմբատ Ուռպելեան զիշխանն Հայոց` առաքեաց զնա յերկիրն Բասենոյ` բերել անտի փայտս ընտիրս ՚ի պէտս շինուածոյ ապարանից իւրոց. եւ նորա գնացեալ յԱշորնէս յԵրասխաձորն` նախ հանդիպեցաւ ՚ի վանս Թաթլոյ, ուր կային յայնժամ նշխարք ինչ ՚ի մասնէ գլխոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, եւ սրբոյն Գրիգորի Սքանչելագործի, զորս եդեալ էր անդ ՚ի պահեստի Գագիկ Աշոտեան վերջին թագաւոր Բագրատունեաց: Տեսեալ անդանօր զայսոսիկ Սմբատայ իշխանին` ետ յոլով գանձս կրօնաւորաց, եւ բազում աղաչանօք էառ զմասն ինչ ՚ի նշխարաց անտի. եւ բերեալ եդ զայնս ոսկեղէն եւ արծաթեղէն պահարանօք յերկրի իւրում ՚ի Սիւնիս ՚ի մեծ ուխտն Նորավանից, զոր նորոգ շինութեամբ զարդարեալ էր ինքն. անդ եդ եւ զմասն փայտին կենաց զտուեալն նմա ՚ի Դաւթայ իշխանէն Աբանդայ: Կատարեալ եւ զհրաման Հուլաւայ լիով` պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ զի սա ինքն Սմբատ թշնամութեամբ էր ընդ տանն Աւագայ Իւանեան` հրաման առեալ ՚ի Հուլաւայ` ետ տարապարտ սպանանել զկինն աւագայ զԳոնցա, խառնեալ Պենտեկոստ իւր զգործ այսպիսի վատութեան. եւ այնպէս տիրեաց կալուածոց նորա. իսկ զդուստր նորին զԽոշաք ետ ՚ի կնութիւն բարեկամին իւրոյ Սահիպայ իշխանին թաթարաց` որ էր դիւանադպիր ՚ի դրան Հուլաւայ եւ որդւոյ նորա Ապաղայի:
       Սոյն այս Սմբատ հաճոյ եղեւ եւ յաչս Դաւթի Վահրամուլայ արքային Վրաց, եւ կարգեցաւ դայեակ` այսինքն խնամածու որդւոյ նորա Դեմետրեայ. եւ ՚ի միում նուագի յասել արքայի առ Սմբատ` թէ խնդրեա ' յինէն պարգեւս ինչ մեծ, եւ տաց քեզ, նա աղերս առաջի արկեալ ասէ. պարգեւ ինձ մեծ զայդ եւեթ արա ', զի ջնջեալ բարձցես յարքունի դիւանէ զչար յիշատակն, զոր գրեաց վասն ազգիս Ուռպելեանց Գորգէ նախնին քո ՚ի կոտորել նորա զբովանդակ ազգատոհմ մեր. եւ թագաւորն կատարեաց զխնդիր նորա` եւ եբարձ զվատանունութիւն այնր ցեղի:
       դ. Իսկ Արղուն հարկահան` զոր սա ինքն Սմբատ հանեալ ՚ի բանտէ յաշխարհէն Թաթարաց բերեալ էր ընդ իւր ՚ի Հայս, օրըստօրէ առաւելեալ ՚ի պատիւ իւր, եւ զօրացեալ քան զառաջինն` սկսաւ անդրէն նեղել եւ տառապեցուցանել զքրիստոնեայս. եւ բարուրանս եդեալ ՚ի վերայ բարեպաշտ իշխանին Ջալալայ տեառն Խաչենոյ` կալաւ եւ եդ զնա յարգելանս. քանզի լուեալ էր վասն նորա` թէ ամբաստանեալ է զիւրմէ առաջի Մանգոյ խանին: Եւ զայս իբրեւ լուաւ դուստրն Ջալալայ Ռուզան` որ էր կին Բուղանայ որդւոյ Չարմաղանայ, դիմեաց առ Տողուղ Խաթունն, զի թափեսցէ զհայր իւր ՚ի ձեռաց Արղունայ: Իսկ Արղուն զգացեալ զայս, վաղվաղակի առաքեաց դահիճս խեղդել զՋալալ. եւ զի դահիճքն յազգէն Պարսից էին, յորդորեցին զՋալալ, եւ ասեն. այլ հնար ոչ գոյ քեզ ազատութեան, բայց եթէ ուրանալ զհաւատսդ. եւ յոչ առնուլ նորա յանձն եւ ՚ի մերժել զյորդորանս նոցա, փոխանակ խեղդելոյ` անդամ անդամ յօշեցին զնա. եւ ընկեցին զմասունս մարմնոյ նորա ՚ի ցամաքեալ ջրհոր մի, արժանացուցեալ զնա պսակի մարտիրոսութեան. եւ ծագեաց լոյս պայծառ ՚ի վերայ նորին ընդ բազում ժամս:
       Զայն լուեալ որդի նորա` որ կոչիւր Աթաբակ, եկն եւ եհան զմարմին նորա ՚ի ջրհորոյ անտի, եւ տարեալ ՚ի Գանձասար` ամփոփեաց ՚ի գերեզմանս հարց իւրոց: Եւ ապա միջնորդութեամբ քեռն իւրոյ եւ Տողուզ Խաթունին ինքն կալաւ զիշխանութիւն նորա, յերկրին Խաչենոյ:
       Այլ սովին ոչ շատացեալ Արղունայ հարկապետի` խորհեցաւ ձեռն արկանել եւ ՚ի Զաքարիա յորդի Շահնշահայ մեծի իշխանի` որդւոյ առաջնոյն Զաքարեայ. սմին իրի բազում ինչ ստութեամբ խօսեցաւ վասն նորա առաջի Հուլաւայ, որպէս թէ ձեռնտու իցէ նա ՚ի թշնամիս, եւ գրգռիչ Վրաց յապստամբիլ ՚ի թաթարաց. եւ ապա առանց քննութեան պարտաւոր մահու ցուցեալ զայրն` էառ հրաման ՚ի Հուլաւայ սպանանել զնա, զոր եւ արար իսկ. զի առաքեալ կոչեաց զնա առ ինքն, եւ մատնեաց ՚ի ձեռս դահճաց իւրոց. եւ նոքա յօշեցին զնա ՚ի բազում անգամս. որպէս արարին ընդ Ջալալ: Եւ իբրեւ լուաւ զայս հայր նորա Շահնշահ, որ դեռեւս կենդանի էր, զգեցաւ սուգ անհնարին, եւ ՚ի տրտմութենէն մեռաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի վանս քարայրին, թողեալ զայլ եւս չորս որդիս. որոց անուանք էին` Աւագ, Սարգիս, Արտաշիր եւ Իւանէ: ՚Ի նմին ամի 1261. ՉԺ. մեռաւ եւ Կոստանդին հայրն Հեթմոյ թագաւորին, նահատակեալ ՚ի ծերութեան իւրում ՚ի մարտի ընդդէմ թշնամեաց հաւատոյ. որպէս աւանդի ՚ի հին յիշատակարանի սաղմոսամեկնչին` գրեալ յաւուրս Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ: Սա ինքն Կոստանդին` բաց ՚ի բազմադիմի գործոց եւ շինութեանց, զորս յիշեցաք ՚ի գլուխ ԻԵ. շինեաց եւ զմեծ վանսն` Խորին կոչեցեալ. եւ առ նմին զայլ միւս եւս վանք` միակեցեր ասացեալ. եւ զմի եւս` որ կոչիւր Լիսանկան:
       ե. Ընդ այն ժամանակս մեռաւ եւ Մանգոյ մեծ թագաւոր Թաթարաց. եւ երկու եղբարք նորա Արիխբուղա իշխան Խորազմիոյ եւ Ղուպիլա իշխան Հիւթայեաց ընդ հակառակս ելեալ իրերաց` սկսան պատերազմիլ ընդ միմեանս: Յայնժամ Բարքաշահ մեծ խանն հիւսիսոյ ձեռնտու լեալ Ղուպիլայի` հալածեաց զԱրիխբուղա, եւ թագաւորեցոյց զՂուպիլայ ՚ի վերայ համօրէն Թաթարաց Արեւելեայց: Իսկ Հուլաւ` որ եւս էր եղբայր Մանգոյ թագաւորին, օգնականութիւն ցուցեալ Արիխբուղայի` ել պատերազմաւ ընդդէմ Բարքաշահի. եւ մարտուցեալ ընդ նմա ամս երիս` ոչ ինչ կարաց վճարել:
       Գրէ աստանօր Վարդան, թէ սովորութիւն ունէին թաթարք յամսեանն յուլիսի հանդէս մեծ կատարել վասն տարեմտի իւրեանց ամսօրեայ ժամանակաւ. եւ կոչէին զաւուրսն զայնոսիկ Խուռուլթա, իբր թէ ասէ` խորհրդատօն. զի յայնժամ ժողովէին մեծամեծ իշխանք եւ աւագանի թաթարաց առ մեծ խանն, եւ առնէին խորհուրդս ՚ի վերայ կառավարութեան տէրութեանն, ամենեքին շքեղ զգեցեալ` եւ որիշ հանդերձիւք զարդարեալ յայլ եւ այլ գոյնս ըստ աւուրց պատշաճի: Զսոյն տայր առնել եւ Հուլաւ խանն յիւրում տէրութեան ամ ըստ ամէ. եւ ՚ի միում նուագի` ՚ի թուին Հայոց ՉԺԳ. ՚ի ժողովիլ իշխանաց նորա առ նա, եկն եւ արքայն Հայոց Հեթում, եւ արքայն Վրաց Դաւիթ Վահրամուլ , եւ Լատին Բրինձն Անտիոքայ, եւ ամիրայք յոլովք ՚ի Պարսից կողմանէ:
       Կոչեաց Հուլաւ եւ զերեւելի վարդապետս Հայոց եւ Վրաց` Ասորւոց եւ Յունաց. եւ զի մեծ էր անուն Վարդանայ վարդապետի, հրաւիրեաց եւ զնա առանձինն ՚ի ձեռն միոյ յիշխանացն Հայոց` որ կոչիւր Շնորհաւոր` կամ ըստ այլազգեաց Շահապատին. յայնժամ առեալ Վարդանայ ընդ իւր զերկու վարդապետս` որոց անուանք էին Սարգիս եւ Գրիգոր, եւ զաւագ երէցն Տփխեաց, եկն եւ յանդիման եղեւ Հուլաւ խանին. եւ ՚ի կամիլն ծունր կրկնել նմա երկրպագութեամբ` ոչ ետ թոյլ խանն. զի արքաւունքն ասէ` այսինքն են քրիստոնեայք` Աստուծոյ միայն երկիրպագանեն. եւ ետ վարդապետաց օրհնել զգինին` զոր ըմպելոցն էր, եւ ՚ի ձեռաց նոցա առեալ էարբ . ուր եւ երգեցին հայք շարականս, եւ վրացիք երգս ըստ լեզուի իւրեանց, նոյնպէս եւ ասորիք եւ հոռոմք: Եւ յետ բազում բանից եւ ընտանի խօսակցութեանց առեալ Հուլաւայ առանձինն զՎարդան վարդապետ եւ զընկերս նորա` խօսեցաւ ընդ նոսա յերկար . եւ ծանոյց թէ եւ ես չեմ օտար ՚ի սիրոյ քրիստոնէից` զի մայր իմ քրիստոնեայ էր ասէ: Յայնժամ եւ Վարդան զգուշաւոր բանիւք խօսեցաւ առ նա խրատս ՚ի վերայ արդարութեան եւ ողորմածասիրութեան եւ այլոց իրաց. ցանկայր զրոյց ՚ի մէջ արկանել նաեւ ՚ի վերայ ճշմարտութեան հաւատոց, բայց ոչ` համարձակեալ առ ժամն` եթող այլում նուագի: Եւ ՚ի կատարիլ աւուրց հանդիսի` մեկնեցան եւ գնացին իւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց:
       Երեւեցաւ ՚ի նոյն աւուրս աստղ մի գիսաւոր ՚ի սկիզբն ամարան յաւուր շաբաթու ՚ի տօնի Տապանակին. որոյ շառաւիղ օր քան զօր աճեցեալ` մեծատարած սփռէր յերկայնութիւն յոյժ. եւ յետոյ սկսաւ նուազիլ տակաւ, եւ եղեւ աներեւոյթ ՚ի մուտս ձմերան. եւ որք տեսինն` ասէին. այդ յայտ առնէ զընդարձակ բացատարածութիւն իշխանութեան Հուլաւու խանին: Բայց Հուլաւայ տեսեալ զահաւոր զայն տեսիլ աստեղն` եւ զպակասիլ նորա, ըմբռնեցաւ յերկիւղ մեծ, եւ համարեցաւ լինել գուշակ մահուն իւրոյ: Եւ ինքն զկնի այսորիկ կեցեալ զամիսս քանի մի` մեռաւ, յամի Տեառն 1265. եւ ՚ի թուին Հայոց ՉԺԴ: Ուր գրէ Վարդան վարդապետ զայսպիսի ինչ եւս. *«Մինչդեռ ասէ սպասէաք մեք այլ ժամանակի, եւ երկրորդ տեսութեան եւ ծանօթութեան առաւելագունի, ասել ինչ նմա զարժանն վստահութեամբ (վասն քրիստոսական հաւատոց ) … գայր հասանէր օրհասն, եւ կոխէր զբարձրն զայն բլուր` լայն ոտամբն մահ, եւ փլուցանէր հաւասարէր իւրոց նախնեացն »: Որ եւ ՚ի մեռանիլն եթող զերեսուն որդիս յայլեւայլ կանանց. եւ յանձնեաց զիշխանութիւն թագաւորութեանն անդրանիկ որդւոյ իւրոյ, որ կոչիւր Ապաղա կամ Աբաղա էլխան:
       Գրեաց յայնժամ տիկինն Հուլաւայ Տողուզ Խաթուն թուղթ առ երիցունս Ասորւոց եւ Հայոց, թէ արժա՞ն իցէ պատարագ մատուցանել վասն հոգւոյ նորա, զի քրիստոնէասէր էր ասէ եւ աստուածապաշտ. ոմանք ՚ի տգիտաց Ասորւոց ետուն հաւանութիւն Բաբանից տիկնոջն. այլ Վարդան վարդապետ եւ այլ ամենայն եկեղեցականք Հայոց յղեցին պատասխանի, թէ չէ ' պարտ առնել զայդ. այլ միայն թէ կամիք` ասեն, թեթեւութիւն հարկաց արարէ'ք առ ՚ի պատիւ յիշատակի առատաձեռն լինելոյ նորա: Զկնի երից ամսոց մեռաւ եւ ինքն Տողուզ խաթունն, եւ եղեւ սուգ ամենայն քրիստոնէից. զի յաւուրս նորա փոքր մի վայելէին ՚ի խաղաղութեան, եւ ազատութեամբ պաշտէին զքրիստոնէութիւնն: ՚Ի նոյն աւուրս ՚ի մեռանիլ Հուլաւայ յաճախեցին ասպատակաւորք. որոց ոմանք գերեցին զքանի մի մանկունս Հայոց` ընդ որս էր եւ սպասաւորն Վարդան վարդապետի, եւ առ նմա գիրք նորա. եւ թէպէտ տղայքն փախեան եւ զերծան, բայց գիրքն Վարդանայ մնաց առ գերիչս. որք տարեալ վաճառեցին զայն` ՚ի Տփխիս. եւ նորա լուեալ զայս` ուրախ եղեւ եւ ետ գնել զկնի տարւոյ եւ կիսոյ. որպէս պատմէ ինքն:
       Իսկ Ապաղայ յաջորդեալ յիշխանութեան հօր իւրոյ` երեւեցոյց զինքն սիրող քրիստոնէից. որովհետեւ ծնեալ էր ՚ի քրիստոնեայ մօրէ: Սա խնդրեաց իւր ՚ի կնութիւն զդուստր Միքայէլի կայսեր Յունաց` որ տիրեաց Կոստանդնուպօլսոյ. եւ նա յղեաց զՄարիամ Դեսպինա զդուստր իւր` պայման եդեալ` զի Ապաղայ ընկալեալ զքրիստոնէութիւն` մկրտեսցի. եւ ել համբաւ ասէ Վարդան` թէ մկրտեցաւ: Եւ էր Աթոռ թագաւորութեան Ապաղայ խանի ՚ի Դավրէժ քաղաքի` որ կոչեցաւն Հուլաւու թախտ. անդ էր առ նմա եւ Սմբատ Ուռպելեան իշխանն Հայոց` սիրեցեալն ՚ի նմանէ. եւ սա ինքն Սմբատ մեռաւ ՚ի նոյն աւուրս ՚ի քաղաքի անդ . զոր տարեալ հանդիսիւ թաղեցին յերկրի իւրում ՚ի Սիւնիս յուխտն Նորավանից. եւ զի ոչ գոյր նորա որդի, պայազատեաց փոխանակ նորա ՚ի կողմանս Սիւնեաց եղբայր նորին Տարսայիճ. որ եւ ըստ օրինակի Սմբատայ սիրելի եղեւ յաչս Ապաղայի եւ մեծամեծացն Թաթարաց. եւ եցոյց բազում գործս քաջութեան ընդ զօրս նոցա ՚ի բազում տեղիս: Հաճոյ գտաւ Տարսայիճ եւ առաջի Դաւթի Վահրամուլայ արքային Վրաց. եւ սնոյց ՚ի տան իւրում զորդի նորա զԴեմետրէ. եւ յետ մահու Դաւթի` իբրեւ ջանային այլք ոմանք թագաւորել, գուն գործեաց Տարսայիճ եւ եդ յԱթոռ թագաւորութեան զնա ինքն զԴեմետրէ. որոյ վասն եգիտ բազում պատիւ եւ ճոխութիւն առ ՚ի նմանէ, եւ կարգեցաւ Աթաբէկ` իբր հազարապետ թագաւորութեան նորա:
       Այս Տարսայիճ էառ ՚ի կնութիւն զդուստր այլազգի ամիրայի միոյ յերկրէն Սիւնեաց` Արուզ Խաթուն կոչեցեալ, որ եւ մկրտեալ քրիստոնեայ եղեւ. եւ ծնան ՚ի նմանէ որդիք երեք. անուն առաջնոյն Ելիկում. երկրորդին Ստեփաննոս` որ եղեւ յետոյ եպիսկոպոս Սիւնեաց, այն է Ուռպելեանն Ստեփաննոս Սիւնեցի. եւ երրորդին Փախրադոլա: Եւ արար Տարսայիճ անդորրութիւն ՚ի սահմանս տէրութեան իւրոյ. եւ նորոգեաց զեկեղեցիս, եւ խնամ կալաւ վանորէից. ետ եւ վանացն Ցախաց Քարայ ՚ի կալուած զԳառնակերն աւան ՚ի Գեղարքունւոյ, եւ զայգի մի ՚ի Մաճառակաձորոյ. նոյնպէս եւ վանացն Ստաթեւու` որ եւ Տաթեւ, ետ յերկրէ իւրմէ զնախնի ժառանգութիւնս այնր վանից, այսինքն զՀաժիս աւան եւ զՑուր, եւ զԽոտն աւան ՚ի Շնհեր գաւառի, եւ զայգիս Խոտագետոյ եւ զՔեթիվան: Եւ զի յայն ժամանակս սկսեալ էին Վիրք հարկս առնուլ ՚ի վանորէից Հայոց եղելոց ընդ տէրութեամբ իւրեանց, սա դադարեցոյց եւ ետ ջնջել զայն ՚ի դիւանաց, ուր կային գրեալ անուանք իբր հարիւր եւ յիսուն վանորէից Հայաստանի: Արդ` թէպէտ այսպիսի գործովք բարեպաշտօն ոմն երեւէր Տարսայիճ, բայց ՚ի ճոխանալն մեծութեամբ` ամբարձաւ սիրտ նորա. եւ առ ոտն հարեալ զօրէնս եկեղեցւոյ` էառ ՚ի կենդանութեան կնոջ իւրոյ զայլ կին. այսինքն զՄինա զքոյր Աթաբակի իշխանին Խաչենոյ, այն է դուստր մեծին Ջալալայ. եւ ծնաւ ՚ի նմանէ ուստր մի Ջալալ անուն, եւ դստերս երկու. որոց զմին ետ ՚ի կնութիւն Գրիգորի Խաչենեցւոյ որդւոյ Հասանայ որդւոյ Գրիգորի Դուփեանց. եւ միւսն յետ մահու հօրն տուաւ ՚ի կնութիւն Մանուէլի վրացւոյ որդւոյ Դեմետրեայ արքայի: