Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ` ՚ի գնալ Փիլիպպոս կաթուղիկոսի ՚ի Կոստանդինուպօլիս, գրգռեալ էր խռովութիւն ՚ի կողմանս Վասպուրականի ՚ի մէջ երկուց տաճիկ իշխանաց. որոց մին էր հրամանատար Վանայ երկրին` Հիւսէյին անուն. եւ միւսն իշխան Խոշաբայ բերդին` Սիւլէյման անուն. առ որ յարեցաւ եւ իշխան ոմն Չոմար անուն` անկեալ ՚ի բդեշխութենէ` եւ ապստամբեալ ՚ի թագաւորէն օսմանցւոց` այր անյաղթ եւ անգութ: Երկոքին սոքա Սիւլէյման եւ Չոմար յարձակեալ զօրօք իւրեանց ՚ի գիւղօրէս եւ յաւանս Հիւսէյին իշխանին` յաւարի առին զամենայն:
       Եւ ապա դիմեալ հասին ՚ի Վարագայ վանսն. զորմէ լուեալ էին` թէ լի է գանձիւք. ուր եւ տեսեալ զեկեղեցիս եւ զսքանչելի շինուածս` զարմացան. եւ զի խորհէին կողոպտել զամենայն` որ ինչ էր ՚ի նմա, զոր յայտնի` եւ զոր ՚ի ծածուկ, կալան եւ կապեցին զամենայն աբեղայս վանացն. եւ մի մի բերեալ առաջի` հարցանէին վասն գանձուց վանիցն, թէ ո՞ւր իցեն. եւ նոքա զյայտնիսն ցուցանէին . իսկ վասն ծածկելոցն ասէին, թէ առ ահի գողոց տարեալ եղեն ՚ի քաղաքն Վան:
       Յետ քննելոյ զամենեսին, եւ փոքր ինչ չարչարելոյ` արձակեցին զնոսա. եւ նոքա ելեալ ՚ի վանացն` փախեան անտի. եւ ոմանք եւս թաքեան յանծանօթ տեղիս: Այլ զերիս ՚ի միաբանից անտի` որք ծերագոյնքն էին, այսինքն են տէր Յովհաննէս, տէր Սահակ, եւ տէր Մովսէս, ոչ թողին գնալ, համարելով զնոսա տեղեակս ստացուածոց եւ ընչից վանիցն. եւ սկսան համոզել զնոսա բանիւք` ցուցանել զտեղիս գանձուցն: Եւ նոցա գիտացեալ թէ չիք հնար զերծանելոյ` հաստատութեամբ եդին ՚ի մտի մեռանիլ ընդ տանջանօք. եւ ոչ տալ ՚ի ձեռս նոցա զսպասս եկեղեցւոյ: Իբրեւ տեսին երկոքին նոքա Սիւլէյման եւ Չոմար, թէ ոչ կամին աբեղայքն յայտնել զտեղին` ձեռնարկին տանջել զնոսա. եւ նախ կախեալ զոտից նոցա` գանեցին զնոսա բրօք չարաչար յոյժ. եւ ապա իջուցեալ անտի` դարձուցին զձեռս նոցա յետս կոյս. եւ կապեցին զերկուս բոյթս մտանց նոցա ընդ միմեանս. եւ անցուցեալ պարան ընդ մէջ կախեցին զնոսա. այնպէս ՚ի բարձր տեղւոջ. եւ եդին ծանր վէմս ՚ի վերայ թիկնաց նոցա, եւ թողին այնպէս մինչեւ ցերեկոյ: Այլ նոքա ոչինչ իւիք հաւանեցան ցուցանել զգանձսն, զի մի սուրբ անօթք եկեղեցւոյ` եւ մանաւանդ փայտն կենաց` անկցին ՚ի ձեռս նոցա:
       Յետ այսորիկ հրամայեաց Չոմար` աղեայ լար ոլորել փայտիւ` զգլխով նոցա. եւ եղեւ յոլորել զայն սպասաւորացն` լարքն թաղեցան ընդ մսով գլխոց նոցա . որով եւ այտուցան ամենայն երակք երեսաց եւ պարանոցաց նոցա. եւ ցցեցան արտաքս աչք նոցուն. եւ ինքեանք անշնչացեալ անկան ՚ի գետին: Եւ ապա պարան նուրբ կապեալ ՚ի ծածուկ մարմինս նոցա` կախեցին ՚ի բարձանց. եւ շուրջ բոլորեալ զնոքօք` կատակէին եւ հայհոյէին զնոսա, եւ թքանէին ՚ի վերայ նոցա, եւ յետս բազմօք նախատելոյ` ասեն. ընդէր այդչափ յամառեալ կայք եւ տանջիք, եւ ոչ յայտնէք մեզ զտեղիս գանձուցն: Եւ իբրեւ ոչինչ ասացին նոքա , յառաջ մատուցեալ Չոմարայ` նա ինքն ետ քստմնելի կտտանս խոշտանգանաց ՚ի ծածուկ տեղիսն. որով եւ իսպառ նուազեալ նոցա` տապալեցան յերկիր իբրեւ զմեռեալ:
       Եւ յետ այլ եւս տանջանս տալոյ` տեսեալ Չոմարայ, թէ ոչ ցուցանեն նոքա ինչ, ինքնին սկսաւ շրջիլ աստ եւ անդ ՚ի մէջ վանաց, եւ եկեղեցեաց նորին. եւ ո'ւր ուրեք կարծիս ունէր զպահարանաց գանձուցն, հարկանէր մրճով ՚ի տեղիսն ՚ի յորմունս եւ ՚ի գետինն. զի ՚ի ձայնէ թնդմանն ծանիցէ ինչ : Եւ այսպէս շրջելով եմուտ ՚ի մին յեկեղեցեաց. եւ իբրեւ եհար զերկիր` ուր կարծեր պահարան լինել, թնդաց տեղին. եւ յազդ առնել նորա` ժողովեցան անդր ընկերք նորուն. եւ քակեալ զտեղին` գտին գուբ մեծ լի պղնձեղինօք. զորս եւ հանեալ արտաքս` զետեղեցին ՚ի տեղւոջ ուրեք: Առաւել յորդոր լեալ այսու յորոնել, սկսան հարկանել մրճով զամենայն տեղիս. եւ ոչինչ այլ գտեալ ՚ի նմին եկեղեցւոջ` մտին յայլ եկեղեցի վանիցն. եւ անդ եւս զնոյն գործելով` գտին գուբ մի մեծ, բայց դատարկ: Գնացին ապա յերրորդ եկեղեցին, յորում էր մեծ պահարան գանձուցն. եւ կային ՚ի նմա ամենայն անօթք եկեղեցեաց վանիցն` արծաթեղէնք եւ ոսկեղէնք, սկիհք, խաչք, Աւետարանք , քշոցք, բուրվառք եւ կանթեղք, շուրջառք եւ վարագոյրք, եւ բեմի ծածկոցք, եւ այլ եւս կահք եւ կարասիք բազում յոյժ. անդ էր եւ աւագ նշանն, այն է կենաց փայտն Վարագայ. որ պատեալ էր մեծագին ոսկեթել պաստառօք, եւ եդեալ ՚ի գեղեցկաշէն արկեղ:
       Արդ` ՚ի շրջիլ նոցա յեկեղեցւոջ անդ եւ յորոնել զգուշութեամբ, իբրեւ բաղխեցին եւ գտին զպահարանն, բացին վաղվաղակի զայն. եւ քակեալ զներքին դուռն գանձատան` մտին եւ հանին արտաքս զամենայն : Եւ անդէն զարծաթեղէնսն եւ զոսկեղէնսն` եւս եւ զզգեստսն եդին յարկեղս. իսկ զպղնձեղէնսն` զորս այլուր գտեալ էին, խորտակեալ եդին ՚ի պարկս. եւ բարձեալ զամենայն ՚ի վերայ գրաստուց` տարան ՚ի Խոշաբ բերդ: Եւ կալեալ զերէց մի ՚ի շրջակայ գիւղից` կարգեցին պահակ Աւագ Նշանին. եւ այս եղեւ յամի Տեառն 1651. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց . ՌՃ:
       Արդ` յետ որոյ հասին նոքա ՚ի բերդն անդր, նոյն ժամոյն կոչեաց Սիւլէյման բէկ զՊետրոս եպիսկոպոս` զառաջնորդ հոգւոց վանացն` որ մերձ էր ՚ի Խոշաբ, եւ էր ընդ իշխանութեամբ նոյն Սիւլէյմանին. եւ ասէ ցնա` իբր աւետիս տալով. բերի ՚ի Վարագայ վանից զմեծ խաչն, եւ քեզ տամ զայն. զի տարեալ զետեղեսցես ՚ի վանս քոյ: Իսկ Պետրոս եպիսկոպոս գիտելով հաւաստի, թէ ոչ թողուն զնոյն ՚ի վանսն անդ, եւ իշխանն եւս գուցէ վասն այնր պահանջեսցէ մեծ ինչ, ո'չ էառ յանձն. եւ ասէ. ո'չ կարեմ առնուլ զայդ. զի ՚ի նախնեաց հետեւ Վարագայ վանիցն է, եւ ոչ մեր: Ասէ ցնա իշխանն. եթէ դու ոչ առնուս, ես առաքեմ ՚ի վանս քո: Պատասխանի ետ եպիսկոպոսն. եթէ առաքես, ես առեալ զմիաբանս իմ` ելանեմ անտի, եւ գնամ: Այսու բանիւ նահանջեցաւ իշխանն յառաքելոյ զայն անդր:
       Բայց իբրեւ լուան վանեցի հայք զամենայն անցս` որք անցին ընդ վանս Վարագայ, տրտմեցան յոյժ, մանաւանդ վասն յափշտակութեան Աւագ Նշանին. եւ խորհէին` թէ զիա'րդ կարասցեն դարձուցանել զնա: Ապա մի ոմն ՚ի նոցանէ Մարխաս անուն որդի Թումայի խանենց ասացեալ` այր երեւելի եւ փարթամ եւ բարեպաշտօն` գնացեալ ՚ի Խոշաբ` մատոյց բազում ընծայս Սիւլէյման բէկին. եւ խոստացաւ տալ հազար դահեկան եւս. զի շնորհեսցէ ինքեան զսուրբ նշանն, եւ նա ոչ ետ: Յաւել Մարխաս խոստանալ երկու հազար դահեկան, եւս եւ երեք հազար, եւ աւելի եւս` մինչեւ ցեօթն հազար. բայց նա ոչ կամեցաւ տալ. վասն որոյ տրտմութեամբ մեծաւ դարձաւ Մարխաս ՚ի քաղաք իւր ՚ի Վան:
       Իսկ իբրեւ սպանան Չոմար եւ Սիւլէյման բէկ, եւ էառ զիշխանութիւն Խոշաբայ բերդին եղբայր Սիւլէյմանայ Իպրահիմ բէկ, յաճախեցին օրըստօրէ արկածք պատուհասից ՚ի վերայ բնակչաց գաւառին. եկն եւ ձիւն սաստիկ ՚ի սկզբան ամարան. եւ եղեն բազում վնասք. ըմբռնեցաւ եւ Իպրահիմ բէկ յախտ գոդութեան. ընդ որ կասկածեալ ամենեցուն` թէ գուցէ այն իցէ ՚ի պատիժ յափշտակութեան սրբոյ նշանին, յորդորէին զիշխանն` դարձուցանել զայն անդրէն ՚ի տեղի իւր:
       Զայսպիսի կամս նոցա ծանուցեալ վանեցի Հայոց` փութանակի եկին առ Իպրահիմ բէկ հանդերձ Մարխասիւ. եւ եդեալ առաջի նորա զերկու հազար դահեկանս` աղաչանօք խնդրեցին ՚ի նմանէ զսուրբ նշան, եւս եւ զայլ անօթս Վարագայ, զսկիհս, զխաչս, եւ զԱւետարանս, նաեւ զոմանս ՚ի շուրջառաց եւ յայլոց սպասուց. եւ առեալ զայնս տարան ՚ի Վան քաղաք. եւ եդին յեկեղեցւոջն` ոչ կոչի Տիրամայր, յամի Տեառն 1655. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌՃԴ. եւ ոչ եւս դարձուցին զայնս ՚ի Վարագ. զի երկնչէին թէ գուցէ վեստին յափշտակեսցին յաւարառութենէ ելուզակաց եւ հինից: Իսկ այն երեք աբեղայք` որք այնչափ տանջանս կրեցին, կացեալ զամ մի եւս կենօք մեռելոյ քան կենդանւոյ` փոխեցան յաստեացս:
       բ. ՚Ի սմին ժամանակի յայտնեցան եւ փոխադրեցան նաեւ մասունք ինչ նշխարաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետի` ըստ վկայելոյ Առաքել պատմագրի ականատես վկայի. քանզի գրէ նա` թէ ՚ի դատարկանալ Հին Ջուղայու ՚ի ժամանակս Շահաբասայ` ոմանք ՚ի Հայոց եւ յայլազգեաց ՚ի շրջակայ գիւղօրէից գային անդր եւ որոնէին ՚ի խորշս տանց գտանել ինչ. երբեմն բրէին եւ զյատակս տանց. եւ աշխատանք նոցա ոչ լինէր ունայն, զի գրեթէ յամենայնի ՚ի ձեռս բերէին ինչ ինչ` զորս թողեալ էին Ջուղայեցիք ՚ի մեկնիլ իւրեանց անտի , եւ կամ թաղեալ ընդ երկրաւ ՚ի խուճապման անդ:
       Յաւուր միում եկեալ անդր այր ոմն յայլազգեաց ՚ի գեղջէն` որ կոչիւր Մեհրամ, եմուտ յեկեղեցին կոչեցեալ Վերին Կաթան. եւ յորոնել նորա յարեւելեան կողմն աւագ խորանին` եգիտ անդ անօթ ինչ խեցեղէն. եւ ՚ի միջի տուփ փայտեայ: ՚Ի բանալ նորա զտուփն էառ անուշահոտութիւն մեծ, եւ ետես ՚ի նմա նշխարս ոսկրեաց` մեծ եւ փոքր, ընդ որս եւ հատուած մագաղաթի` եւ գիր ՚ի վերայ նորա : Եւ զի տեսեալ էր նորա թէ հայք պատուեն յասպիսիս, էառ զտուփն եւ տարաւ ՚ի տուն իւր: Եւ յօրէ անտի յայնմանէ եկն եհաս հարուած ՚ի վերայ առնն. քանզի մեռան հետզհետէ անասունք նորա, մեռան եւ որդիք նորին , սպառեցան եւ ինչք նորա, եւ ինքն յամենայնէ չքաւորեալ` անկաւ ՚ի յետին աղքատութիւն:
       Եկեալ ապա ՚ի միտս իւր` գիտաց զի վասն այնոցիկ նշխարաց է այն պատուհաս. սմին իրի հանեալ զայն ՚ի տանէ իւրմէ` տարաւ եւ եդ ՚ի բացի ՚ի կոյտս քարանց. եւ ՚ի դառնալ իւրում ՚ի տուն` մեծագոյն եւս թշուառութեան պատահեցաւ. որով զգաստացեալ` փութացաւ եւ գնաց ՚ի գիւղն Դարաշամբ` յուխտն կոչեցեալ վանք Սրբոյ Նախավկային. որոյ առաջնորդ էր շմաւոն եպիսկոպոս, որ եւ ծանօթ իւր էր. եւ պատմեաց նմա զամենյն. եւ եպիսկոպոսն ասաց նմա բերել ՚ի վանս անդ զտուփն. եւ իբրեւ եբեր` եբաց զայն վաղվաղակի Շմաւոն. եւ անդէն բուրեաց հոտ զմայլեցուցիչ, եւ լցաւ վանքն յանուշահոտութենէ անտի: Առեալ ապա եպիսկոպոսին զմագաղաթն ՚ի ձեռս, ետես` զի գրեալ էր ՚ի նմա այսպիսի ինչ: *«Այս է մասն նշխարաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետին. զոր Գրիգոր Լուսաւորիչն եբեր ՚ի հայս, եւ եդ ՚ի քաղաքն Խրամ . իսկ ՚ի յաւերման Խրամ քաղաքին` չորս հարիւր եւ քսան եւ մէկ թուին Հայոց` բերին ՚ի Ջուղայ »: Զարմացեալ եւ ուրախացեալ եպիսկոպոսին ընդ այս` գոհանայր զԱստուծոյ. եւ տուեալ այլազգւոյն ինչս` հաճեցոյց զնա, եւ էառ զգանձն զայն ՚ի ձեռաց նորա. եւ հանեալ յանօթոյ անտի զմեծ նշխարն` եդ յայլ տուփ, եւ պահեաց զգուշութեամբ յանկասկած տեղւոջ. իսկ զփոքր մասունսն թողեալ յիւր տուփ հանդերձ մագաղաթիւ զետեղեաց յայլում տեղւոջ:
       Իբրեւ եհաս լուր այսր յականջս Հայոց բնակելոց ՚ի Նոր Ջուղայ` ազդ արարին խօճայ Նազարին. եւ նա առ օրին յղեաց արս զօրաւորս առ Շմաւոն եպիսկոպոս. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ աղաչանօք միանգամայն եւ սպառնալեօք զնշխարսն զայնոսիկ. եւ Շմաւոն ոչ կարացեալ ընդդէմ կալ` ետ զտուփն հանդերձ մանր նշխարօք որ ՚ի նմա, եւ խօճայ Նազար առեալ պահեաց զայն ՚ի Ջուղայ:
       գ. Բնակէր յայնժամ ՚ի նոյն վանս նախավկային Յակոբ Ջուղայեցի, որ էր ՚ի ժամանակին յայնմիկ երեւելի ՚ի մէջ վարդապետացն Հայոց. որոյ էին եւ ստացուածք բազում ՚ի ժառանգութենէ հայրենեաց. եւ զի այն վանք Նախավկային չէր շինեալ ըստ պատշաճի, եւ չունէր պարիսպ, նոյնպէս եւ եկեղեցի նորուն էր անշուք, սա ինքն Յակոբ վարդապետ կամեցեալ նորոգել զնոյն` քակեաց զամենայն կերտուածս վանիցն, նաեւ զեկեղեցւոյն. եւ շինեաց զամենայն ՚ի հիմանց կոփածոյ վիմօք. զեկեղեցին կառոյց խաչաձեւ եւ գմբեթայարկ` վայելուչ դրիւք. եւ զվանսն յօրինեաց գեղեցիկ եւ յարմար ձեւով. ծախեալ ՚ի նոսին դրամս բազումս, եւ աշխատեալ ամս տասն. կրելով միանգամայն եւ զանհնարին տառապանս ՚ի պատրաստել զնիւթ շինուածոյն. զի զքարինսն եւ զկղմինտրն ետ բերել յԱստապատայ ընդ Երասխ գետ. եւ մասն ինչ ձիովք յԱրարգ գեղջէ. նոյնպէս եւ զկիրս եւ զփայտս ՚ի հեռաւոր վայրաց տայր բերել . նաեւ զցորեանն իսկ վասն կերակրելոյ զաշխատաւորսն, զի բազում էին նոքա, եւ ոչ բաւէր նոցա` որ ինչ գտանիւր ՚ի գիւղն դարաշամբ: Յաւարտիլ այսր շինուածոյ մեծի` յօրինեաց Շմաւոն եպիսկոպոս վասն նշխարաց սրբոյ Կարապետին` արծաթի տապանակ ոսկեզօծ աղիւսաձեւ` ընդելուզեալ պատուական ակամբք, եւ եդ ՚ի նմա զնշխարսն. եւ գրեաց ՚ի վերայ պահարանին` որ ինչ անցք անցեալ էին ընդ այն. եւ զետեղեաց զայն ՚ի գանձս նշխարաց եւ սպասուց այնր եկեղեցւոյ. եւ այս եղեւ ՚ի թուականութեան Հայոց. ՌՃԳ. ՚ի վերջին ամի կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի. իսկ գիւտն եղեւ փոքր մի յառաջ:
       դ. ՚Ի սմին ժամանակի նորոգեցին եւ կանգնեցրին այլք եւս զվանս եւ զեկեղեցիս ՚ի բազում տեղիս: Եսայի վարդապետ ՚ի Մեղրի գեղջէ` ՚ի հիմանց նորոգեաց զվանս Սրբոյ Կարապետին` որ յԵրնջակ գաւառի` հանդերձ եկեղեցեաւն, ՚ի թուին Հայոց ՌՃ: Զաքարիա վարդապետ ՚ի գեղջէ Էջմիածնի` զուխտն Յոհանավանից` հանդերձ եկեղեցեաւն, ՚ի թուին Հայոց ՌՃԱ: Մկրտիչ եպիսկոպոս զվանս Թադէոսի առաքելոյն` որ յԱրտազ գաւառի` առ գեղջն Մակուայ հանդերձ եկեղեցեաւն, ՚ի թուին Հայոց ՌԶԹ. եւ ՌՃԲ. եւս եւ զվկայարանս Սանդխտոյ կուսին` որ անդ. ապա եւ զնահատակ անուանեալ եկեղեցին: Մարտիրոս եպիսկոպոս զվանս սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին ՚ի գեղջն Մուղնի մօտ ՚ի Կարբի` հանդերձ եկեղեցեաւն: Եւ այլք եւս զայլ եկեղեցիս ՚ի զանազան տեղիս: Եւ սոքա էին յաշակերտաց անտի Մովսեսի կաթուղիկոսին, եւ ոմանք եւս Փիլիպպոսի: Սոյնպէս եւ Ոսկան վարդապետ Երեւանցի ` յետ ձեռնադրելոյ իւրոյ եպիսկոպոս, պարսպեաց զեկեղեցի Սրբոյն Սարգսի Զօրավարին ՚ի գիւղն Ուշի. եւ շինեաց ՚ի նմա վանս. եւ նստաւ անդ աշակերտօք իւրովք` մինչեւ ՚ի գնալ իւր յԵւրոպիա:
       ՚Ի նոյն աւուրս եւ Բարսեղ վարդապետ առաջնորդ Սեւանայ արար նորոգութիւն ինչ ՚ի վանս, եւ ապա պատահեալ աղետալի իմն դիպուածոյ` մեռաւ: Քանզի ՚ի թուին Հայոց ՌՃԹ. յամսեանն ապրիլի եղեւ յայնոսիկ կողմանս անակնունելի ցուրտ սաստիկ յոյժ. որով սառեցաւ ծովն Գեղամայ, մինչեւ բնակչաց կղզւոյն Սեւանայ շրջիլ համարձակ ՚ի վերայ սառինն. եւ ՚ի թուլանալ ցրտոյն` թուլացաւ փոքր մի եւ սառն. որոյ աղագաւ ոչ նաւել կարէին, եւ ոչ ՚ի վերայ սառին շրջիլ զօրէին. եւ ՚ի պիտոյից կարեաց պակասեալ տարակուսէին. խորհեցան ապա ջարդել զթուլացեալ սառնն. եւ այնու բանալ ճանապարհ: Սմին իրի Բարսեղ վարդապետ էառ ընդ իւր զաբեղայ մի, եւ զսարկաւագ մի, եւ զերիս աշխարհականս. եւ մտեալ վեցեցունց սոցա ՚ի փոքրիկ նաւակ` սկսան խորտակել զսառն, եւ բանալ ճանապարհ. եւ ընդ անցանել իւրեանց յառաջ, հատուածք սառինն` որք ՚ի յետուստ մնային, վերստին եկեալ առ միմեանս կցէին: Եւ իբրեւ հասին նոքա ՚ի կէս ծովուն, սկսաւ շնչել հողմ ուժգին եւ ցրտագին ՚ի յետ կուսէ . զայն տեսեալ նոցա` փութացան դառնալ յետս. բայց ոչ կարէին. մի` զի հողմն ընդդէմ էր. եւ երկրորդ` զի ճանապարհ նոցա փակեալ էր, եւ ոչ գոյր նոցա զօրութիւն վերստին բանալոյ` ոչ յայսկոյս եւ ոչ յայնկոյս: Եւ յառաւել եւս սաստկանալ հողմոյն սկսան ճոճալ զնոքոք հատուածք սառինն, եւ յենուլ ՚ի վերայ նաւակին եւ վտանգել զնա. եւ ապա ՚ի յաճախել շարժմանն` շրջեցաւ նաւակն` եւ ծածկեցաւ ՚ի ներքոյ հատուածոց սառինն, եւ սուզաւ ՚ի ծով. յորմէ երկու ոգիք միայն ապրեցան. այսինքն սարկաւագն եւ աշխարհական մի. իսկ այլքն հանդերձ առաջնորդաւն ընկղմեցան:
       ե. ՚Ի սմին ժամանակի եղեւ վարիլ Հայոց յԱսպահանայ մերձ ՚ի կողմն նոր Ջուղայու. եւ այս յաղագս բազում իրաց: Մի` զի ՚ի բազմանալ նոցա ՚ի քաղաքի անդ` անձկութիւն լինէր բնակութեան Պարսից: Երկրորդ` զի պարսիկք ոչ կամէին խառն բնակիլ ընդ քրիստոնէից. քանզի խտրէին եւ խորշէին յամենայն իրաց նոցա: Երրորդ` զի հանապազ տրտնջէին պարսիկք, թէ զջուր գետոյն` յորմէ ամենեքին ըմպեմք, պղծեն քրիստոնեայք` ամալով ՚ի նոյն զկոխած խաղողոյ, եւ լուանալով ՚ի նմին զկարաս գինւոյ եւ զայլ անօթս. Կայր եւ այլ պատճառ մեծ. զի ցորչափ կային յԱսպահան հայք եւ այլ եւս ազգք` որք ըմպէին զգինի, յաճախեալ էին գիներբուք ՚ի պարսիկս. եւ թէպէտ բազում արգելմունս եդ վասն այսր երկրորդ Շահաբաս, եւ ետ պատուհասեալ զբազումս, բայց չեղեւ հնար խափանելոյ. զի զոր յառաջն յայտնի առնէին, այնուհետեւ առաւել եւս ՚ի ծածուկ գործէին: Եւ ահա վասն այսոցիկ պատճառաց` զորոց երկար գրէ Առաքել պատմիչ, հրամայեաց Շահաբաս ելանել Հայոց յԱսպահանայ. եւ զայսր գործոյ զկատարումն յանձն արար հազարապետի իւրում, որ այն ինքն է ` Էհտիմալտօլվաթ:
       Ապա կոչեալ նորա նախ զդաշտեցիսն, այսինքն զայնոսիկ հայս` որք վարեալ եղեն ՚ի Դաշտ անուանեալ երկրէ Գողթան գաւառի, եւ բնակեալ էին ՚ի թաղն Շամշապատ, հրամայեաց նոցա ելանել ՚ի քաղաքէ անտի Ասպահանայ: Եւ նոքա թէպէտ բազում հնարիւք ջանացան չելանել, բայց յետոյ բռնադատեալ` ելին անտի. որոց ոմանք գնացին ՚ի Գաւրապատ անուանեալ տեղին, եւ նստան անդ առ ժամանակ մի. եւ ոմանք ՚ի Նոր Ջուղայ:
       Եւ այս եղեւ յամի Տեառն. 1655. եւ ՚ի թուին Հայոց ՌՃԴ:
       Յետ այսորիկ կոչեաց հազարապետն եւ զգլխաւորս Երեւանցւոց, եւ ծանոյց նոցա բազում քաղցրութեամբ զհրաման թագաւորին. բայց նոքա ոչ միայն ոչ հաւանեցան այնմ, այլեւ յարուցին մեծամեծ շփոթութիւնս եւ աղմուկս ՚ի մէջ քաղաքին. եւ ժողովեալ ՚ի միասին` սպասեցին յանցս ճանապարհին, ընդ որ ունէր անցանել թագաւորն. եւ մատուցեալ առ նա` աղաղակ բարձին, եւ խնդրէին ՚ի նմանէ մի ' հանել զինքեանս յԱսպահանայ. բայց այսու գործով սոցա ՚ի բարկութիւն շարժեալ թագաւորին` հրամայեաց գանիւք եւ բռնութեամբ վարել զնոսա: Զայս իբրեւ տեսին նոքա, յողոքանս դարձան. եւ խնդրեցին ժամանակ հանգստեամբ ելանելոյ. եւ առեալ զամենայն ստացուածս իւրեանց` մեկնեցան ՚ի քաղաքէ անտի: Եւ ապա թագաւորն խորհուրդ արարեալ ընդ իշխանս իւր ` ետ նոցա եւ դաշտեցւոցն տեղի բնակութեան յայնկոյս գետոյն Ասպահանայ` մերձ ՚ի Նոր Ջուղայ. ուր երկոքին ժողովուրդք եւս շինեցին իւրեանց տուն բնակութեան լայն եւ ընդարձակ. եւ մնացին անդ:
       Զկնի վարելոյ զնոսա` վարեցին եւ զայլ հայս , զորս ածեալ էր առաջին Շահաբաս ՚ի զանազան գաւառաց. ՚ի յԱմդայ, ՚ի Գաղկոյ. յԵզնկայէ, ՚ի Դերջանայ, ՚ի Բայբերդոյ, ՚ի Կարնոյ, ՚ի Սպերոյ, ՚ի Բասենոյ, ՚ի Կաղզուանայ, ՚ի Շիրակայ, ՚ի Մշոյ, ՚ի Բաղիշոյ, յԱրծկէոյ, ՚ի Բերկրոյ, յԱրճիշոյ, ՚ի Վանայ. եւս եւ յայլ մասնաւոր գաւառաց, յԱլաշկերտոյ, ՚ի Մակուայ, ՚ի Խոյայ, ՚ի Սալմաստայ, յՈրմեայ, եւ որ ՚ի կարգի: Եւ սոքա եւս եկին եւ յարեցան յԵրեւանցիս եւ ՚ի Դաշտեցիս. եւ շինեալ տունս` բնակեցան ՚ի նոսին:
       Եւ թէպէտ սոքա ամենեքին ՚ի սկզբան անդ դժուարաւ մեկնեցան յԱսպահանայ, եւ իբր բռնի եկին այսր, բայց յետոյ ծանեան, թէ քանի ' բրի եղեւ ինքեանց այն. վասն զի այնուհետեւ ՚ի հանգստի կային` զերծ ի խրոխտանաց եւ ՚ի բռնութեանց Պարսից. որով եւ անդորրացեալ յիւրեանս` գոհանային զԱստուծոյ. եւ շինեալ զեկեղեցիս` ուրախութեամբ կատարէին զպաշտամունս իւրեանց:
       Եւ իբրեւ անցին ամք երեք, ՚ի թուին Հայոց ՌՃԸ. հրամայեաց Շահաբաս Երկրորդ` զի եւ բնակեալքն ՚ի Գաւրապատ, թէ գաւուրք իցեն` եւ թէ հայք, ելեալ անտի` գնասցեն ՚ի նոր տեղին յայն մերձ ՚ի Ջուղայ: Եւ նոցա եկեալ բնակեցան անդ առանձինն` հայք եւ գաւուրք. որոց սերունդք կան մինչեւ ցայժմ, բայց ÿի նուազութեան եւ ՚ի յետին աղքատութեան. մանաւանդ յաւուրս յայսոսիկ` յորս վրդովեալ կայ աշխարհն Պարսից առհասարակ:
       Իսկ վասն հրէից` զորս վարեալ էր առաջին Շահաբաս յայլեւայլ գաւառաց յաշխարհն Պարսից, թէ ո'րպէս վարեցան սոքա յԱսպահանայ, եւ զո'րպիսի տառապանս կրեցին, եւ զիա'րդ բռնութեամբ ամքին յանձն առին զօրէնս Պարսից, եւ ՚ի ծածուկ հրէայ մնացին. տե'ս ՚ի գիրս Առաքելի. գլուխ ԼԳ. երես 443. մինչեւ 458 :