Պատմութիւն Հայոց ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784. Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Պէսպէս բանք աւանդին ՚ի մատենագրաց այլեւայլ ազգաց զգործոց Լանկթամուրայ, որպէս եւ ասացաք ՚ի պատմութեան. այլ մեզ չեղեւ ինչ փոյթ զհետ լինել քննութեան բանից նոցա. շատ է մեզ այն, զի որ ինչ անցք անցին ՚ի հայս յայնմ ժամանակի, կայ վասն այնր ամենայնի վկայութիւն ականատես պատմագրի, այսինքն` Թովմայի Մեծոբեցւոյ. նոյնպէս եւ վկայութիւն այլոց ժամանակակից անձանց` որք գրեցին բազում ինչ համաձայն նմին ՚ի յիշատակարանս գրոց. իսկ զորս միանգամ արար Լանկթամուր յայլ աշխարհս, հարեւանցի անցաք. զի զայնց ա'նկ է այլոց խօսիլ:
       Գտաք ուրեք յանծանօթ գիրս ինչ Հայոց եւ զնորալուր պատմութիւն գրեալ աւանդութեամբ ռամկաց վասն գործոց Լանկթամուրայ. ուր առաջի դնի նախ հրաշք ինչ ՚ի վերայ սրբոյ խաչին, եւ ապա այլ իմն ինքնաստեղծ պատմութիւն, զոր եւ պատշաճ դատեցաք դնել աստ, զի լիցի օրինակ` թէ սմին նման աւանդութիւնք կան եւ առ այլս վասն գործոց` որք եղեն առ ժամանակօք Լանկթամուրայ: Արդ` ասի անդ, թէ եկեալ Լանկթամուրայ յերկիրն Սիւնեաց բանակեցաւ առ գետովն. եւ գերեաց զբազումս ՚ի բնակչաց այնր աշխարհի, ընդ որս գերեալ եղեւ եւ եպիսկոպոս ոմն Յովհաննէս անուն. սա կամելով փախչիլ ՚ի ձեռաց գերչաց` կապեաց յուս իւր զխաչ մի հրաշագործ եւ էարկ զինքն ՚ի գետ. եւ զօրութեամբ սուրբ նշանին ընթանայր ՚ի վերայ ջրոյն իբրեւ ՚ի ցամաքի: Զայն տեսեալ զօրացն Լանկթամուրայ` ապշեցան եւ սասանեցան. եւ աղաղակ բարձեալ ձայնէին առ նա երդմամբ, զի դարձցի յետս. եւ մեք ասեն ինչ ոչ վնասեմք քեզ: Եւ ՚ի դառնալ եպիսկոպոսին առ նոսա` տարան զնա առաջի Լանկթամուրայ, որ եւ եհարց ցեպիսկոպոսն. թէ ո ' ես դու, եւ զիա'րդ գործեցեր զայդ սքանչելիս: Իսկ եպիսկոպոսն ասէ. ո'չ իմ են այդ գործք սքանչելեաց, այլ` սրբոյ նշանիս: Յայնժամ հիացեալ Լանկթամուրայ, եւ հաճեալ ընդ եպիսկոպոսն` ասէ ցնա. խնդրեա ' յինէն զոր ինչ եւ կամիս. եւ եղիցի քեզ: Եւ եպիսկոպոսն ցուցեալ զմատուռն մի` որ կայր ՚ի հանդիպոյ, ասէ. շնորհեսցե'ս ինձ այնչափ գերիս, որչափ մարդիկ տանի մատուռն այն. եւ Լանկթամուր հրամայեաց առնել ըստ բանի նորա:
       Եւ յորժամ սկսան գերեալքն գնալ հետ զհետէ ՚ի մատուռն, առաջինքն` որք ՚ի ներքս մտանէին անդէն թեւս առեալ աղաւնւոյ` թռանէին ընդ պատուհանն. նոյնպէս եւ որք մտանէինն զկնի նոցա` ըստ նմին օրինակի հանգոյն աղաւնւոյ թռուցեալ ՚ի բաց գնային. եւ այսպէս` ոչ երբէք լնոյր մատուռն այն. մինչեւ սպառեցան ամենայն գերիք ` որք էին բազում յոյժ: Իսկ զօրք Լանկթամուրայ շուարեալ ընդ այն` ասէին. զիա'րդ զայսչափ բազմութիւն մարդկան տարաւ փոքրիկ մատուռն այն. եւ ընթացեալ ՚ի ներքս ՚ի մատուռն` ոչ զոք գտին ՚ի նմա. եւ մինչդեռ այսր անդր որոնէին, տեսին զգերեալսն յայնկոյս գետոյն ՚ի տափարակ տեղւոջ, եւ եկեալ պատմեցին Լանկթամուրայ: Եւ նորա զահի հարեալ` հրաման ետ զօրաց չուել ՚ի տեղւոջէ անտի. զի մի ' այլ եւս սքանչելեօք վտանգ ինչ հասցէ ինքեանց:
       Յաւելու ապա գրօղն, թէ վասն այսր գործոյ անուանեցաւ խաչն այն` Սուրբ Նշան Մարդաղաւնեաց: Այլ այս առասպելք չունին պէտս քննութեան. եւ թէ կայցէ խաչ այնպիսի անուամբ, մի ոմն ՚ի գրողաց յօրինեալ է զայսպիսի անհեթեթ պատճառ վասն յարմարելոյ զնշանակութիւն անուանակոչութեան նորին: Այլ այն է զարմանալի, զի Ջահկեցին յերես 672. եւ 673. իբրեւ ստոյգ ինչ ՚ի մէջ բերէ զայս. բայց թուի թէ ոչ ինքն եւ ո'չ միւս պատմօղն հաւատան այնմ զոր գրեն:
       Իսկ յաղագս Սքանտարայ գիտելի է, զի մեք զժամանակ նորա եւ զգործս նորին եդաք ըստ Մեծոբեցւոյն, որ աչօք տեսեալ էր զնա` եւ կրեալ բազում տառապանս յերեսաց նորա. բայց Լաւոնիկոս Քալկոնտիւղաս յոյն պատմիչ` որ եւ էր իբր յիսուն ամօք յետոյ, այլազգ աւանդէ ՚ի լրոյ. գիրք. Բ. քանզի դնէ թէ Սքանտար զօրացեալ էր յառաջ քան զԼանկթամուր, եւ կոչիւր թագաւոր Հայաստանի. եւ ասէ` թէ սուլտան Պայազիտ պատերազմեցաւ ընդ սմին Սքանտարայ ՚ի կողմանս Եզնկայու, եւ այլն. բայց կամ այլ ոմն է այս Սքանտար, եւ կամ հեղինակն յետեւ առաջութեամբ կարգէ զպատմութիւն իւր: Կայր եւ յաշխարհին Ալպանիոյ այլ ոմն երեւելի Սքանտար կամ Իսկէնտէր պէյ ասացեալ, որոյ անուն էր Գէորգ որդի Իւանեայ առն քրիստոնէի, որ ՚ի վերջին աւուրս նախայիշեալ Սքանտարայ զօրացաւ յարեւմուտս յիւրում աշխարհի. եւ ետ պատերազմ ընդ այլազգիս. այլ զսմանէ չկայր ինչ մեզ խօսիլ: