Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԺԱ.
Յաղագս պատերազմին Պարսից եւ Ռուսաց, եւ դարձին Դանիելի յաքսորանացն, եւ նստելոյ յաթոռ կաթողիկոսութեան յԷջմիածին:

(1804) Այն ինչ Դանիէլ էր ՚ի Պայազիտ, եւ չեւ եւս օծեալ էր կաթողիկոս Հայոց, բացաւ պատերազմն ՚ի մէջ Ռուսաց եւ Պարսից, եւ տեւեաց զամս երկուս, յորում յաղթող հանդիսացաւ տէրութիւնն Ռուսաց, եւ էառ պատերազմաւ զբազում քաղաքս Պարսից, եւս եւ զԷջմիածին, եւ պաշարեաց եւ զԵրեւան քաղաք, եւ զանհնարին տագնապ տառապանաց հասոյց ՚ի վերայ նոցա: Եւ ՚ի յայսմ միջոցի խռովութեան ժամանակի Դանիէլ կաթողիկոս եւ Գրիգոր պատրիարք աքսորեալ յԷջմիածին, մատնեալ կային ՚ի ձեռս Դաւթի, եւ էին ՚ի բանտի բերդին Երեւան քաղաքին:

Իսկ Շահն իբրեւ ետես ղաղետալի տագնապ տէրութեան իւրոյ, որ մերձ էր ՚ի կործանիլ, եւ անճարացեալ գտանիլ զայլ իմն հնար յաղթական լինելոյ  Ռուսաց, փութացաւ դեսպանս առաքել առ տէրութիւնն Ռուսաց, յամենայնի ընդունելով զպայման եւ զդաշնադրութիւնս նորին, եւ ամ յամէ հատուցանել նմա զպայմանեալ գումար դրամոցն եւ զամենայն ծախս պատերազմին, եւ յաղագս այսր մինչդեռ խնդրէր գտանել միջնորդս եւ բարեխօսս առաքել առ Ռուսս, աճապարեաց Դաւիթ, եւ հաճեցոյց զմեծամեծս Պարսից, զի զԴանիէլ եւ զԳրիգոր առաքեսցէ դեսպանութեամբ առ Ռուսս, որպէս թէ ըստ ամենայնի ընդունելի իցեն աղաչանք եւ խնդրուածք սոցին առաջի տէրութեանն Ռուսաց:

Ուստի եւ եղեւ հրաման, եւ ածին յատեան զԴանիէլ եւ զԳրիգոր առաջի Շահին Պարսից, եւ հրամայեաց Շահն, եւ ասէ ցնոսա, ահա օր եւ ահա ժամ, զի յայտնի արասջիք զհաւատարիմ ծառայութիւն ձեր եւ զսէր՝ զոր ունիք առ թագաւորութիւնս իմ, եւ ես ձեզ հատուցից փոխարէն հաւատարմութեան ձերոյ զբարիսն՝ որք վայելելն իմումս առատապարգեւ թագաւորութեան:

Արդ՝ այսօր ետու ձեզ իշխանութիւն եւ պատիւ դեսպանութեան ՚ի կողմանէ իմմէ գնալ առ տէրութիւնն Ռուսաց, եւ խաղաղեցուցանել զվրդով պատերազմիս, եւ օր սահմանել, զի յերկուց կողմանց մեծամեծ նախարարք եւ երեսփոխանք ՚ի մի եկեալ, վճարեսցեն եւ կնքեսցեն զբանս եւ զդաշնադրութիւնս մեր:

Լուեալ զայս Դանիելի՝ պատասխանի ետ եւ ասէ ցնա, ես ուստի՞ գիտեմ եւ ճանաչեմ զմեծամեծս Ռուսաց, զի բանք եւ խնդրուածք իմ հաճոյ գտանիցին առաջի նոցա, եւ ըստ աղաչանց իմոց արասցեն եւ վերջացուսցեն զպատերազմս, զոր բացեր դու ընդդէմ նոցա. ոչ կարեմ առնել ես զայդ, զայլ ոք ՚ի ծառայից քոց առաքեսցես, որ ծանօթ եւ սիրելի իցէ յաչս նոցա:

Զայրացաւ Շահն՝ իբրեւ լուաւ զայս ՚ի Դանիելէ, եւ թելադրութեամբ բանսարկուին Դաւթի հրամայեաց փութանակի յաքսորս վտարել զնա ՚ի Մարաղա քաղաք, եւ կարճել զկեանս նորա, բայց  նախախնամութիւնն  Աստուծոյ  պահեաց  զնա  կենդանի  եւ անվնաս ՚ի ձեռն սքանչելեաց իւրոց, զոր ՚ի վեր անդր յիշեցաք:

Բայց Գրիգոր պատրիարք տեսեալ զայս աքսորանս Դանիելի, եւ կամելով զերծանիլ ՚ի ձեռաց Պարսից, եւ ըստ ուխտադիր լինելոյ չտեսանել զերեսս Դաւթի ատելւոյն իւրոյ, ընկալաւ զհրաման Շահին,  եւ  յաձն  էառ գնալ  դեսպանութեամբ  ՚ի  կողմն  Ռուսաց, եւ հաճեցուցանել զմիտս սպարապետի նոցին եւ ամենայն մեծամեծաց:

Եւ այսու եղանակաւ ելեալ ՚ի բանտէն Երեւանու՝ գնաց ՚ի Տփխիս  քաղաք,  եւ  անդ  վանեաց  զթիկնապահս  իւր  Պարսիկս՝ զորս եդեալ էր Շահն գնալ ընդ Գրիգոր եւ օգնական լինել նմա ՚ի բանս եւ ՚ի խորհուրդս, եւ անդ եկաց մնաց մինչեւ ցվախճան կենաց իւրոց:

(1804) Իսկ իբրեւ այլով եղանակաւ վճարեցաւ գործ պատերազմին, եւ յերկուց կողմանց երեսփոխանք եկին ՚ի միասին գրել եւ կնքել զպայման դաշնադրութեան տէրութեանցն, յայնժամ Եփրեմ արհի եպիսկոպոսն առաջնորդն Ռուսաստանու ՚ի ձեռն Հայ ազգի մեծամեծ իշխանաց իւրոց՝ մատոյց աղերս առ կայսրն եւ առ խորհրդականս տէրութեանն, զի ՚ի վճիռս դաշնադրութեանն յաւելուցուն եւ զայս, զի բարձցէ Շահն զԴաւիթ բռնաւորն յԷջմիածնայ, եւ զԴանիէլ հարազատ կաթողիկոսն ազգին կարգեսցէ եւ դիցէ յաթոռ իւր:

Եւ զայս այսպէս կարգեալ եւ պայմանեալ եւ մեկնեալ ՚ի միմեանց, իբրեւ բերին երեփոխանք զդաշնադրութիւնս կնքեալս, եւ ցուցին Շահին իւրեանց, ընկալաւ զամենայն գրեալսն, եւ գրեաց հրովարտակ առ խանն Երեւանու, զի զԴանիէլ կաթողիկոս յետս կոչեալ յաքսորանացն ՚ի Մարաղա քաղաքէ՝ նստուցէ զնա յաթոռ իւր,  եւ  զԴաւիթ  ապօրինաւորն  մատնեսցէ  ՚ի  ձեռն  Դանիելին՝ առնել նմա զինչ եւ կամեսցի:

Եկեալ հրովարտակ Շահին առ խանն Երեւանու, փութանակի կատարեաց զհրամայեալսն ՚ի տէրութենէն, եւ բերեալ զԴանիէլ մեծաւ պատւով յաքսորանացն՝ բազմեցոյց զնա ՚ի սենեկի իւրում յանդիման աչաց իւրոց, եւ զԴաւիթ բերեալ յԷջմիածնէ հրամայեաց կացուցանել զնա առաջի իւր, եւ յետ բազմօք նախատելոյ զնա եւ հայհոյելոյ՝ հրամայեաց մերկացուցանել զնա, առեալ ՚ի նմանէ  զքօղ  կաթողիկոսութեանն՝  եւ  զվերարկուն՝  եւ  զմատանին՝ եւ զգաւազանն, զգեցուցեալ զնոսա Դանիելի, հրամայեաց զԴանիէլ հեծուցանել յերիվար զարդարեալ եւ շքեղ, եւ զԴաւիթ բոկոտն եւ բացաւ գլխով ընթացուցանել յառաջոյ երիվարին մինչեւ ցԷջմիածին:

(1804) Այլ ընդ այս ոչ հաւանեալ անյիշաչար տեառն Դանիելի, եւ աղաչանօք իւրովք հաճեցուցեալ զկամս խանին, ետ եւ զնա նստուցանել յերիվար, եւ ՚ի միասին գնալ եղբայրաբար եւ համապատիւ շքեղութեամբ մինչեւ յաթոռն սուրբ. եւ հասեալ յԷջմիածին բազմեցաւ ինքն ՚ի գահ կաթողիկոսութեան իւրոյ կամօքն Աստուծոյ եւ ընտրութեամբ ազգին, եւ վասն Դաւթին հրամայեաց յատուկ սենեակ զարդարել եւ պատրաստել, եւ տնօրինեալ նմա զկերակուրս եւ զսպասաւորս, մերթ ընդ մերթ յայց ելանէր նմին, եւ մխիթարէր սիրով, ըստ ամենայնի բարիս հատուցանելով չարեացն ամենայնի՝ զոր ընկալաւ յանգութն բռնութենէ եւ ՚ի ձեռաց նորին: Իբրեւ այսպէս հաստատեցաւ Դանիէլ ՚ի կաթողիկոսութիւն իւր ըստ ընտրութեան ազգին եւ ըստ խնդրելոյ ամենայն միաբանիցն, յետ միոյ ամի գրեցին միաբանք զգիր մահսարանաց համահաճութեամբ ամենեցուն ՚ի Կոստանդնուպօլիս  առ Յովհաննէս  պատրիարք եւ  առ իշխանաւորս ազգիս,  եւ առաքեցին զգիրն ՚ի ձեռն գայլակեր կոչեցեալ Յովհաննու եպիսկոպոսին:

(1805) Որ բերեալ զգիրն՝ մատոյց ՚ի ձեռն Յովհաննու պատրիարքին, եւ նորա ժողով արարեալ ՚ի պատրիարքարանի յեկեղեցւոջն՝ հաւանութեամբ ամենեցուն ընկալան եւ հաստատեցին զԴանիէլ ՚ի կաթողիկոսութիւն բոլոր ազգին, եւ ծանուցեալ արքունի դրան՝ առին զհրովարտակ իշխանութեան նորա, եւ առաքեցին առ Դանիէլ կաթողիկոս ՚ի ձեռն Աստուածատուր վարդապետին Կոստանդնուպօլսեցւոյ:

Որոյ ելեալ եւ գնացեալ ՚ի Շապին գարահիսարն, ուր էր յայնժամ  առաջնորդ  Երեմիա  վարդապետն  Կոստանդնուպօլսեցի,  եւ զնա եւս  առեալ ընդ  իւր  ՚ի խնդրոյ  իշխանաւոր  անձանց  տեղւոյն, յուղարկաւորեցաւ ՚ի սուրբ Էջմիածին, եւ մատուցեալ առաջի տեառն Դանիելի զհրովարտակ կաթողիկոսութեան իւրոյ յարքունի դրանէ Կոստանդնուպօլսոյ, ուրախացաւ Դանիէլ եւ բոլոր միաբանութիւն սուրբ ուխտին, զի այսու երկպառակութիւն եւ խռովութիւն ազգին բարձաւ ՚ի միջոյ, եւ սէր եւ խաղաղութիւն տարածեցաւ  յամենեսին:

Ուստի եւ ՚ի շնորհս այսր ընդունելութեան ձեռնադրեաց Դանիէլ կաթողիկոս զԱստուածատուր եւ զԵրեմիա վարդապետսն եպիսկոպոս, եւ գրեալ զկոնդակ օրհնութեան իւրոյ առաքեաց ՚ի ձեռն նոցին ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Որ իբրեւ եւն՝ եւ ընթերցաւ ՚ի լուր ամենեցուն յեկեղեցիս Կոստանդնուպօլիս, եղեւ ուրախութիւն մեծ ամենեցուն, եւ յայնմ օրէ սկսան յիշատակել ՚ի պատարագի զԴանիէլ կաթողիկոս ամենայն Հայոց: