Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Խ.
Յաղագս քաջութեան Հայոց Բաբերդու, եւ կոտորածի նոցա ՚ի Մոսկովաց, եւ յաղագս գործոց Տիպիչ սպարապետին ՚ի կողմն Րումէլիի:

Մինչ բանակն Ռուսաց էանց ընդ գետն Դանուբ ՚ի կողմն Եւրոպիոյ, եւ եկեալ պաշարեաց զբերդն Իպրայիլ, յաւելաւ եւ այլ իմն բանակ եօթանասուն հազար զօրաց ՚ի կողմն Ասիոյ, որոց սպարապետ կարգեցաւ Բասքէվիչ ժէնէրալ այր ոմն քաջ եւ մեծախորհուրդ յազգէ Ռուսաց, որք անցեալ ընդ Վրաստան, եկին եւ պաշարեցին զքաղաքն Ախլցխա, եւ սկսան պատերազմիլ ընդ նմա:

Իսկ բնակիչքն հաւատարիմ լինելով Օսմանեան Տէրութեան, յոտն կացին ամենեքին մեծ եւ փոքր, եւ սկսան ՚ի ներքուստ քաղաքին անդադար պատերազմիլ ընդ Մոսկովս զաւուրս երեսուն:

Բայց որովհետեւ չեղեւ սոցա  օգնականութիւն  ինչ  արտաքուստ ՚ի Դրանէ Օսմանեան տէրութեան, յետ երեսուն աւուրց առաւ քաղաքն ՚ի Մոսկովաց, եւ կոտորեցան ՚ի պատերազմին քսան եւ հինգ հազարք ՚ի քրիստոնէից, որոց բազումք էին ՚ի Կաթոլիկ ժողովրդենէն:

Յետ աւուրց ինչ եկեալ Մոսկովաց, առին զԿարս, զՓօթի, եւ զՊայազիտ, եւ անցեալ ընդ Սօղանլը կոչեցեալ լեառն, գնացին եւ առին զԹօփրադ Գալէ, զՏիատին, զՀասան Գալէ, եւ զՄուշ, եւ անտի եկին յԷրզրում, եւ զնա առին եւս:

Եւ զայս ամենայն քաղաք առանց պատերազմի եւ առանց կռուոյ ինչ առնուին, զի բնակիչք քաղաքաց՝ ՚ի գալն Մոսկովաց անձնատուր լինէին, բանային զդրունս քաղաքաց, եւ հրաւիրէին զնոսա, երկուցեալք յահէ կոտորածի նոցա եւ լսելով զչարաչար հարուած Ախլցխա քաղաքին: Յառաջ խաղացեալ Ռուսաց ՚ի Կարնոյ՝ եկին ՚ի Բաբերդ, բայց բնակիչք Բաբերդու Տաճիկք, Քուրդք եւ Հայք, միաբանեալ ընդ միմեանս՝ ետուն նոցա պատերազմ՝ եւ ոչ թողին Ռուսաց մտանել ՚ի քաղաքս իւրեանց:

Եւ որովհետեւ կորովիք էին սոքա, եւ վարժք ՚ի ձգել զսուր եւ զնիզակ, բազում վնասս հասուցին Ռուսաց, եւ զեօթն անգամ ՚ի պատերազմիլն յաղթեցին Ռուսաց, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ կոտորեցին, որոց կոտորած անկելոցն ՚ի պատերազմին՝ իբրեւ զբլուր իմն կանգնեցաւ ՚ի դաշտն Բաբերդու:

Տեսեալ Բասքէվիչ սպարապետ, զի չիք այլ ինչ հնար յաղթելոյ սոցա, դարձոյց զջուրն՝ որ անցանէր յետ կոյս քաղաքին, եւ արար զդաշտն ջրալից իբրեւ գաւազան տասն մատին բարձրութեամբ, եւ մխեաց յերեսս երկրի բեւեռս սրածայրս հազարաւորս եւ բազմաթիւս: Եւ ՚ի վերջին անգամ պատերազմիլ սոցա, կեղծեցին Ռուսք զփախուստ ինչ ընդ կրունկն, զորոց զկնի եւ Բաբերդցիք անկեալ հալածեցին եւ վանեցին իբրեւ ժամս երկուս:

Բայց ապա ընդ կրունկն դարձեալ Ռուսք, մինչ սկսան արձակել թնդանօթս ռմբաձիգս ՚ի վերայ Բաբերդցւոց, յայնժամ նոցա փախուստ տուեալք դարձան յետս, այլ տեսին, զի ճանապարհն՝ ընդ որ եկեալն էին, լի էր զօրօք Ռուսաց, ուստի շեղեցին երթալ ընդ ճանապարհ դաշտին, եւ եկին ՚ի դաշտն ջրալից, հարին զինքեանս ՚ի դաշտն, եւ որք կոխէինն, մնացին անդր, ոչ յառաջ եւ ոչ զկնի կարէին երթալ:

Զի յառաջ կոյս նոցա էին բեւեռք մխեալք, եւ ՚ի թիկանց կուսէ այրուձիք Ռուսաց, եւ այնպէս ՚ի դաշտի անդ կոտորեցան չորք հարիւրք ՚ի Քրթաց եւ հարիւր յիսուն եւ վեցք ՚ի Հայոց:

Յետ  այսր  ամենայնի  մինչ  աճապարեցին  անցանել  ընդ դաշտն եւ անկանիլ ՚ի Բաբերդ, զօրքն Ռուսաց որ յետ կոյս քաղաքին էին, ելին առաջի նոցա, եւ արձակեալ թնդանօթս երկերիւրս ՚ի միում րոպէի՝ կոտորեցին զբազումս, եւ ապա եկեալ ՚ի Բաբերդ, մինչ անդ եւս սկսան ռումբս արձակել, բնակիչք ամենեքին ծերք եւ տղայք սկսան միաբան գոչել եւ աղաղակել, եւ այնպէս մտեալ Բասքէվիչ ՚ի Բաբերդ, յաւել եւս կոտորել զկորովի բնակիչս  քաղաքին  ՚ի  Հայոց  եւ  ՚ի  Տաճկաց, առնուլ  կամեցեալ զվրէժ կոտորածի զօրաց իւրոց, զոր նոքա կոտորեցին:

Իսկ ՚ի Հայոց բնակելոց ՚ի Բաբերդ՝ մեռան ՚ի մրցմունս անդ պատերազմաց հազար մետասան անձինք, եւ ՚ի Քրդաց եւ ՚ի Տաճկաց հազար հինգ հարիւր, իսկ ՚ի Ռուսաց աւելի քան զչորս հազար հոգիս:

(1829) Իսկ Տիպիչ Ֆէլտ Մարէշալ՝ որ էր ՚ի կողմն Եւրոպիոյ ՚ի քաղաքն Վարնա, յառաջ խաղացուցեալ զզօրս իւր ՚ի վեր կոյս, գնաց եւ էառ զբերդաքաղաքսն Սիլիստրէ, Ռուսճուք, եւ Թուլչա, եւ Մաչին, եւ Նիկէբօլի, եւ Բինէվրէ: Եւ աներկիւղ համարձակութեամբ անցեալ ընդ կիրճս Պալգան լերանց, էառ զՄիւսէվրէ, զԱհեօլու, զՊուրկազ, զԱյտօս, զԳարնապատ, եւ զՍէլիմնէ, եւ եկն յԻսլիմեայ, ուր բանակեալ էին Տաճիկք, Եւ յետ երկուց աւուրց առաքեաց Տիպիչ տեսպան ՚ի բանակն Տաճկաց, թէ զի՞նչ կամիք, պատերազմաւ տայք ինձ զքաղաքդ, թէ առանց պատերազմի:

Անդ էր Խալիլ փաշա, որ ապա փեսայացաւ արքային, նա պատասխանի ետ եւ ասէ, առանց պատերազմի չէ հնար ինձ մատնել զձեզ զքաղաքս զայս, եթէ Սուլթան Մահմուտ կամէր առանց պատերազմի տալ ձեզ զայս ամենայն երկիր, ապա ընդէ՞ր առաքեաց զմեզ այսր եւ զզօրս զայս ամենայն:

Յայնժամ ասէ ցնա դեսպանն, ՚ի վաղիւն պատրաստ լերուք, եւ տեսանիցէք, զմարտ պատերազմին Մոսկովաց, եւ զայս ասացեալ՝ դարձաւ եւ գնաց:

Իսկ ՚ի վաղիւն ընդ այգանալ առաւօտուն՝ ՚ի յուլիսի 22, սկսան Ռուսք արձակել ռումբս յայգուէ մինչեւ ցօր հասարակ, եւ ցրուեցին զբանակն: Էին ՚ի քաղաքին չորք հարիւր տունք Տաճկաց, եւ ահա յետ տունջեան՝ արձակեցին Ռուսք զինն եւ տասն ռումբս ՚ի թաղն Տաճկաց, եւ հրկէզ արարին ողջոյն զչորս հարիւր տունսն:

Յայնժամ գոռումն եւ գոչումն սկսաւ լսելի լինել, եւ աղաղակ ձայնի նոցա հասանէր յերկինս, յորմէ անկաւ ահ եւ դողումն ՚ի բանակ Տաճկաց, եւ թողեալ զբանակն՝ սկսան փախչել:

Եւ այսպէս առաւ Իսլիմեա ՚ի Ռուսաց, եւ ՚ի պատերազմի անդ ՚ի նմին աւուր անկան ՚ի Տաճկաց հինգ հազարք ՚ի կրթեալ զօրաց, եւ հազարք յԱսիացւոց, (այն է կէօնիւլլիւ):

Յետ վեց աւուրց յառաջ խաղացեալ Տիպիչ սպարապետ յօգոստոսի 7 յաւուր չորեքշաբթի եմուտ յԱնդրիանուպօլիս առանց պատերազմի եւ նստաւ ՚ի պալատն արքայի, եւ հրամայեաց զօրաց իւրոց խաղալ յառաջ, որոց գնացեալ՝ առին զՏիմէթօքա, Ֆէրէ, Իբսալա, Կիւմիւճինա եւ Էնէզ:

Այս ամենայն քաղաքք եւ գիւղաքաղաքք՝ որք մատնեցան ՚ի ձեռս Ռուսաց, բազումք առանց պատերազմի անձնատուրք եղեն, մի՝ զի զղուեալք էին ՚ի գործոց Տաճկաց, եւ երկրորդ՝ զի յուսային ընդ հովանեաւ նոցա լաւ եւս ապրիլ՝ ապահութեամբ կենաց եւ ընչից, վասնորոյ ընդ առաջ ելեալք Ռուսաց ուրախութեամբ մուծանէին զզօրս նորա ՚ի մէջ քաղաքաց, եւ անձնամատոյցք լինէին նմա յամենայն ծառայութիւնս, որպէս ականատես եղէ այսմ ամենայնի, զոր պատմեցի այսր սակաւուք: