Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԿԵ.
Յաղագս պատուելոյ սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի զՅակոբ պատրիարք արժանաւոր  մեծարանօք,  եւ  ահագին  պատերազմին  Ռուսաց,  որ  եղեւ  վասն տնօրինական տեղեաց սուրբ Երուսաղէմի, եւ վախճանի սրբազան կաթողիկոսին Ներսիսի, եւ կաթողիկոսութեան Մատթէոսի առաջնոյ:

  (1850) Զայս ամենայն դէպս՝ զոր ՚ի վեր անդր յիշատակեցաք, պարտ է արժան համարեցաւ Յակոբ պատրիարք գրել եւ ծանուցանել  սրբազան  կաթողիկոսին  Ներսիսի,  որ  հովուապետն էր Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, եւ այս ամենայն դէպք վերաբերէին առ եկեղեցին Հայոց. ուստի գրեաց ըզգիր հպատակութեան սիրոյ եւ մեծարանաց առ սրբազան կաթողիկոսն, եւ պատմեաց զամենայն: Առաքեաց ընդ գրոյն եւ զշուրջառ իմն ոսկեթել եւ ծանրագին ընդ այլոց ընծայից, եւ սրբազան կաթողիկոսն ուրախացեալ յոյժ գովեաց զհաւատարմութիւն նորա եւ զհարազատութիւն առ ազգն եւ եկեղեցին Հայոց, եւ առաքեաց զմարգարտազարդ մեծագին Կոնքեռ հայրապետական զարդարեալ պատկերօք սուրբ Փրկչին եւ Աւետարանչաց, եւ զկոնդակ օրհնութեան առ ժողովուրդս մայրաքաղաքիս, որ ընթերցաւ յամենայն եկեղեցիս: Առաքեաց Ներսէս կաթողիկոս եւ հազար ոսկի բօլիմբէռիալ ՚ի Զմիւռնիա ՚ի նպաստ շինութեան հրկիզեալ սուրբ Ստեփանոս եկեղեցւոյն Հայոց, որ սկսեալն էր նորոգ շինիլ քարուկիր յօրինուածով:

Յաւուրսն յայնոսիկ փոխարքայն Կովկասու Վօրօնցով ընդ իշխանուհւոյն իւրոյ յայց ել ՚ի սուրբ Էջմիածին, ուր եղեւ ընդունելութիւն մեծ ՚ի սրբազան կաթողիկոսէն Ներսիսէ, եւ եղեն լուսավառութիւնք եւ ուրախութիւնք: Յետ ամաց երկուց եւ թագաժառանգ մեծ որդի կայսերն Ռուսաց դուքան Աղէքսանդր եկն յայցելութիւն ՚ի սուրբ Էջմիածին, ընդ առաջ նմա գնաց սրբազան կաթողիկոսն ընդ երից եպիսկոպոսաց, եւ արժանաւոր մեծարանօք եցոյց նմա սիրալիր ընդունելութիւն, որ կացեալ անդ օր մի, մեծաւ շնորհակալութեամբ վերադարձաւ, տուեալ ՚ի նպաստ սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնի երկու հարիւր յիսուն ոսկիս Հոլանտիոյ  (Մաճառ):

(1852) Ի սմին ամի կայսերք Գաղղիոյ եւ Աւստրիոյ պահանջեցին  զնոր  կարգադրութիւն  ինչ  յարքայէ  վասն  տնօրինական տեղեաց սրբոյ Երուսաղէմի. յորում պահանջէին ՚ի Յունաց նախ՝ զբացարձակ իշխանութիւն մատուցանելոյ զԱստուածային պաշտօնն ՚ի վերայ սրբոյ գերեզմանին, որպէս ունէին յամին 1808:

Երկրորդ՝ պահանջէին զթոյլտուութիւն նորոգելոյ զգըմբեթն սուրբ  Յարութեան  տաճարին:

Երրորդ՝ պահանջէին զմկրտարանն, եւ զեօթն աղեղունսն Մարիամ կուսին, որք մասն համարին սուրբ գերեզմանին:

Չորրորդ՝ զԲէթղէհէմի մեծ եկեղեցին եւ զմերձակայ երկու պարտէզսն, զորս առին Յոյնք ՚ի ձեռաց Լատինացւոց յամին 1757:

Հինգերորդ՝ զեկեղեցին, յորում են գերեզմանք Յովակիմայ եւ Աննայի ծնողաց սուրբ Աստուածածնին, սրբոյն Յովսեփայ Աստուածահօրն, եւ սրբոյն Սիմէօնի ծերունւոյն:

Վեցերորդ՝ զայրն հովուաց, զոր առին Յոյնք ՚ի ձեռաց Լատինացւոց յամին 1828:

Եօթներորդ՝ զաստղն, որ էր ՚ի վերայ Ծննդեան խորանի Լատինացւոց, զոր յափշտակեցին Յոյնք ՚ի նոցանէ յամին 1847 հոկտեմբեր 30:

Ընդ այս խնդիր Եւրոպական տէրութեանց՝ եղեւ ժողով նախարարաց եւ օրէնսգիտաց ՚ի Բ. Դրան, եւ արժանաւոր վարկուցեալ զպահանջմունս նոցին, կամեցաւ արքայ նոր հրովարտակաւ տալ նոցա զոր պահանջէինն, բայց դեսպանն Ռուսաց ընդդէմ եկաց այսր կարգադրութեան, եւ օր քան զօր սաստկացաւ վէճն, մինչեւ եղեւ պատճառ մեծի պատերազմին Ռուսաց ընդդէմ Օսմանեանց եւ Եւրոպական թագաւորութեանց Անգլիոյ, Գաղղիոյ, եւ Իտալիոյ. եւ տեւեաց զամս երկուս, եւ ՚ի սուր մատնեաց աւելի քան զմի միլիոն անմեղ անձանց յերկուց կողմանց, ընդ նմին եւ անբաւ հեղեղք ոսկւոյ ՚ի ծախս պատերազմին, եւ աւերմունք քաղաքաց, գիւղից, եւ բնակութեանց, մինչեւ վերջացաւ մահուամբ Նիկողայոսի Ռուսաց կայսեր:

(1857) Յետ միոյ ամի Ներսէս կաթողիկոս յանկարծ ՚ի գիշերի միում կնքեաց զկեանս իւր ՚ի հասակի իննսուն եւ վեց ամաց բազմեալ յաթոռի գրիչ ՚ի ձեռին ՚ի վեհարանի իւրում ՚ի Տփխիս քաղաքի՝ կացեալ ՚ի հայրապետութեան  զամս  չորեքտասան,  եւ ընդ առաւօտն ձայն ետուն զանգակատունք զանակնկալն մահ սրբազան հայրապետին,  եւ լեցան զեղան  քաղաքացիք յեկեղեցւոջ,  եւ   մեծաւ  հանդիսիւ  կատարեաց  զկարգ  թաղման  Սարգիս արքեպիսկոպոսն Ջալալեան, եւ ամրափակեալ յարկեղ միում եհան սուրհանդակս յԷջմիածին եւ ազգ արար զմահ սրբազանին:

Եւ իսկոյն ելին վեց արքեպիսկոպոսունք յԷջմիածնէ եւ եկին ՚ի Տփխիս, եւ յետ աւուրց ինչ առեալ տարան զմարմին հայրապետին  ՚ի  սուրբ  Աթոռն,  եւ  հանգուցին  առ մեծի  դրանն կաթողիկէ եկեղեցւոյն սուրբ Էջմիածնի: Կոծ մեծ արարին Հայք ընդ մահն առն Աստուծոյ, որ զտիւ եւ զգիշեր պարապէր թերեւս գտանել հնարս ինչ կանգնել զկործանեալ տուն Հայկայ ՚ի վաղեմի փառս իւր. առ այս տքնէր, եւ այս տենչանք սրտին եւ ակնկալութիւնք ազգիս թաղեցան ընդ նմա, բայց յիշատակ իւր յազգիս մերում անմոռաց մնասցէ յաւիտեան: Եւ գրեալ ազդ արարին ՚ի Կոստանդնուպօլիս զվախճան սրբազան կաթողիկոսին ՚ի 13 փետրվարի 1857, ծանուցանելով միանգամայն, եթէ ՚ի յաջորդ ամի յամսեանն յունիսի ունի լինել ժողով ազգային երեսփոխանաց յաթոռն սուրբ՝ վասն ընտրութեան նոր կաթողիկոսի:

Ի պարապ մնալ աթոռոյն՝ Սարգիս արքեպիսկոպոսն Ջալալեան կայսերական հրովարտակաւ կարգեցաւ առաջնորդ Վրաստանու եւ Իմէրէթի. եւ Մատթէոս արքեպիսկոպոսն առաջնորդ Աժտարխանի, եւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազովսքի՝ որ ընդ եղբօր իւրոյ պարոն Յովհաննու եկն ՚ի Փարիզէ ՚ի Կոստանդնուպօլիս,  եւ  պատիւ մեծ  ընկալեալ յազգէս, յետ տասներեք աւուրց գնաց ՚ի Ղրիմ ՚ի հայրենիս իւր, կայսերական հրովարտակաւ կարգեցաւ առաջնորդ նոր Նախիջեւանու, Պէսարապիոյ, եւ Ղրիմու: Պաշտօնաբաշխութիւնքս այսոքիկ էին եկեղեցւոյ, վասնորոյ ոչ սակաւ ցաւեցան սիրտք ազգասիրաց, առաւել ՚ի վերայ նոցա որք գիտելով զկարգ եւ կանոն, զիջան յընդունելութիւն այսց պաշտամանց:

Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ եւ գիւտ Նշխարաց սրբոյն Գրիգորիսի Աղուանից կաթողիկոսի ՚ի Շուշի քաղաքի աշխարհին Սիւնեաց ՚ի վանսն Ամարասու, զոր նորոգ սկսեալ էին շինել վասն հնութեանն, ել ՚ի գետնափորոյ արկղ մի մեծ երկաթի՝ կնքեալ կնքով Վաչական թագաւորին Աղուանից, յորում էր մարմին սրբոյն հանդերձ յիշատակարանաւ անապական մնացեալ յայնչափ դարուց հետէ:

Յամսեանն ապրիլի եղեւ ժողով եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց ՚ի պատրիարքարանի վասն ընտրելոյ զերիս արժանաւոր անձինս յարքեպիսկոպոսաց ՚ի կաթողիկոսութիւն ՚ի բաժնի Օսմանեան տէրութեան, եւ  համահաճութեամբ ամենեցուն ընտրեցին նախ զՅակոբ պատրիարք. բայց նա հրաժարեցաւ պատճառելով զծերութիւն իւր եւ զտկարութիւն անձինն, եւ աղաչեաց արտասուօք զժողովեալսն ընդունիլ ըզ հրաժարական իւր:

Եւ նոքա զիջեալ յաղաչանս ծերունւոյն ընտրեցին ապա նախ զՅովհաննէս պատրիարքն սրբոյ Երուսաղէմի, երկրորդն՝ զնախորդ պատրիարք Մատթէոս սրբազան արքեպիսկոպոսն, որ առանձնացեալն էր ՚ի յՕրթագիւղ: Երրորդն՝ զվիճակաւոր սրբազան Գէորգ արքեպիսկոպոս զառաջնորդն Պրուսայու:

Եւ գրեալ զանունս սոցա եւ ստորագրեալ ժողովելոցն ամենեցուն՝ գրեցին եւ առաքեցին ՚ի Տփխիս, կարգելով եւ ընտրելով երեսփոխան ՚ի կողմանէ իւրեանց զերկուս յերեւելի իշխանաց Տփխիսեցւոց, զի գնացեալք յԷջմմիածին տացեն քուէս ՚ի կողմանէ Հայոց յՕսմանեան բաժնին եղելոց:

Եւ ՚ի 18 յունիսի 1858, եղեւ ժողովն ՚ի սուրբ Աթոռն, եւ ըստ վաղեմի   սովորութեան   արկին   վիճակս   երեսփոխանք   ամենեքին, եւ ել վիճակն Մատթէոսի նախորդ պատրիարքին Կոստանդնուպօլսոյ, եւ ըստ այնմ գրեցին եւ ծանուցին ՚ի ձեռն փոխարքային Կովկասու ՚ի դուռն կայսերն Ռուսաց ՚ի Պետերբուրգ:

Վաւերացոյց կայսրն զընտրութիւն կաթողիկոսին, եւ ծանուցաւ հրաման նորին դեսպանին Ռուսաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս, որ պաշտօնական կերպիւ առաքեաց զառաջին թարգման իւր զԱրեիրօբուլի ՚ի Բ. Դուռն՝ ծանուցանել, եթէ վեհափառ կայսրն Ռուսաց հաստատեալ զընտրութիւն Մատթէոսի կաթողիկոսին Հայոց, խնդրէ, զի հրաման տաջիք նմա մեկնիլ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի սուրբ Էջմիածին:

Եւ Բ. Դուռն ըստ խնդրոյ կայսերն Ռուսաց մասնաւոր գրով բարեհաճեցաւ շնորհել հրաման նորընտիր կաթողիկոսին գնալ ՚ի սուրբ Էջմիածին երբ եւ կամեսցի: Եւ Մատթէոս կաթողիկոս շնորհակալութեամբ  մեծաւ  ընկալեալ  զհրամանն,  կամեցաւ զձմեռն  առաջակայ  անցուցանել  ՚ի  Կոստանդնուպօլիս,  եւ  ՚ի գարնան յաջորդ ամին ճանապարհորդել յԷջմիածին. եւ յայնմ օրէ սկսաւ յիշատակութիւն անուան իւրոյ յեկեղեցիս Հայոց ՚ի սուրբ   Պատարագի: