Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Բ.
Յաղագս փոփոխութեան Տօնացուցին Հայոց, եւ կաթուղիկոսութեան Սսոյ տեառն Թէոդորոսի, եւ պատրիարքութեան Երուսաղէմի տեառն Թէոդորոսի, եւ պատրիարքութեան Կոստանդնուպօլսոյ տեառն Դանիէլի:

Կացեալ Սիմէօն յաթոռ հայրապետութեան զամս եօթն եւ տասն եւ  կէս,  վախճանեցաւ,  եւ  յաջորդեաց  յաթոռ  նորա Ղուկաս կաթողիկոս, ընդ այս դժկամակեալ Զաքարիա պատրիարք, վասն լինելոյ Ղուկասու կաթողիկոս առանց գիտութեան իւրոյ, ոչ յիշատակեաց զնա ամիսս ինչ, այլ յետ տասն ամսոց ժողովեալ իշխանաց առ նա, եւ շահելով զկամս Զաքարիայ, գրեցին առ Ղուկաս թուղթ մահսարական՝ ընկալեալ զնա կաթողիկոս կնքով պատրիարքին եւ ամենայն մեծամեծաց:

(1784) Ի սորա ժամանակս Զաքարիա պատրիարք՝ որ  չէ  հաճեալ ընդ Տօնացոյց Սիմէօն կաթողիկոսի, արար ժողով եպիսկոպոսաց, որք գտան յայնժամ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ քահանայից, եւ մեծամեծացն Հայոց, եւ համահաւանութեամբ ամենեցուն՝ վճռեաց ՚ի ժողովին ՚ի գործ արկանել զհին Տօնացոյցն, որպէս յառաջն, եւ չընդունել զՍիմէօնին ամենեւին երբէք, զի ազգ մեր ասէ՝ ամուր եւ հաստատ է ՚ի վերայ ամենայն ծիսից եւ աւանդութեանց նախնեաց մերոց, եւ չէ կարող զհին աւանդութիւնս իւր փոփոխել երբէք:

Եւ այսպէս հրամանաւ ժողովոյն ուր ուրեք գտանէին զՏօնացոյց Սիմէօնին, բերէին առ Զաքարիա պատրիարք, որ գաղտ թագուցանէր զնոսա ՚ի հուր, եւ եկաց մնաց առաջինն ՚ի գործածութեան յաւուրս Զաքարիայ պատրիարքի: Բայց  յետ  ժամանակաց յաւուրս Դանիէլի պատրիարքի արգելաւ վերստին գործածութիւն հին Տօնացուցին, եւ զՏօնացոյց Սիմէօնի տպագրեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, սկիզբն արարին ՚ի կիր առնուլ, յորմէ մինչեւ ցայսր ՚ի գործ ածի յեկեղեցիս Հայոց:

(1784) Յաւուրս յայսոսիկ վախճանի տէր Եփրեմ կաթուղիկոս Սսոյ ՚ի տանէ Աջապահից, դեղ մահու արբուցեալ յայլազգի իշխանէ տեղւոյն, եւ յաջորդէ զաթոռ կաթողիկոսութեան Սսոյ՝ Թորոս եպիսկոպոս Սսեցի, զորոյ զհանդէս օծութեանն կատարեցին յամսեանն սեպտեմբերի յամի տեառն 1784 ՚ի Կոստանդնուպօլիս յեկեղեցւոջ սուրբ Աստուածածնի, ուր եւ գտան առաջակայ վեց եպիսկոպոսունք, երկոտասան վարդապետք, քսան եւ չորս քահանայք՝ եւ սարկաւագունք ինն, զոր յետ երկոտասան աւուրց առաքեցին ՚ի Սիս:

(1796) Եկն յայսոսիկ աւուրս ՚ի Կոստանդնուպօլիս Դանիէլ եպիսկոպոս նուիրակ սուրբ Էջմիածնի՝ այր խոհեմազարդ եւ գովելի վարուք, միանգամայն եւ շքեղ կերպարանօք՝ պատուեալ յաչս մեծամեծացն Հայոց, եւ կատարեալ զգործս պաշտաման իւրոյ, գնաց ՚ի Զմիւռնիա ըստ սովորութեան նուիրակացն Էջմիածնի մնալ անդ զամս երիս:

Բայց սակայն խռովութիւն ինչ ծագեալ անդր ՚ի հասարակութեան վասն Դանիէլի, եւ երկպառակութիւն մեծ մտեալ ՚ի մէջ նոցա լինէր կռիւ ոչ սակաւ: Եւ թէպէտ Զաքարիա պատրիարք բազմօք ջանացաւ խաղաղեցուցանել զնոսա, եւ հաստատել զԴանիէլ յառաջնորդութեան իւրում, այլ չեղեւ հնար վասն որոյ եւ այն մասն ժողովրդեան՝ որք չէին հաճեալ ընդ Դանիէլ, գրեցին առ Ղուկաս կաթողիկոս բառնալ ՚ի միջոյ իւրեանց զԴանիէլ, զի բարձցի եւ երկպառակութիւնն ՚ի միջոյ իւրեանց, եւ Ղուկաս կաթողիկոս առ դարման տանելոյ այսմ, առաքեաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս զՄարտիրոս եպիսկոպոս Կեսարացի՝ այր հեզ եւ խոնարհ՝ եւ շահեցող յամենայնի. եւ ետ նմա զերկուս կոնդակս, զմին՝ վասն նուիրակութեան ՚ի կողմանս Րումէլիյի, եւ զմիւսն՝ վասն առաջնորդութեան  Զմիռնիոյ,  եւ  խօսեցաւ  ընդ  նմա,  զի  եթէ Զմիւռնացիք ամենեքեան հաճեսցին ընդ Դանիէլ, գնասցէ Մարտիրոս ՚ի նուիրակութիւն Րումէլիյի. իսկ եթէ չհաճեսցին, Մարտիրոս գնասցէ ՚ի Զմիւռին, եւ Դանիէլ ՚ի Րումէլի, որպէս եւ եղեւ իսկ, վասն զի Զմիւռնացիք ոչ հաճելոյ բնաւ երբէք ընդ Դանիէլ, առաքեաց  Զաքարիա  զՄարտիրոս  եպիսկոպոս  ՚ի  Զմիւռին,  եւ Դանիէլ դարձաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս: (1797 փետրուար 1):

Ի վերադառնալ Դանիէլի այսր, մինչդեռ յանդիման եղեւ Զաքարիա պատրիարքի՝ նախատեաց զնա Զաքարիա բազմադիմի բանիւք, եւ ՚ի սաստիկ ձմերան եղանակի առաքեաց ՚ի նուիրակութիւն ՚ի Րումէլի՝ եւ հանդարտեցաւ խռովութիւնն այն մեծ:

(1798) Յետ այս ամենայնի խնդրեաց հրաման Զաքարիա պատրիարք յԵպարքոսէն մեծէ՝ որ կոչէր Իզզէթ Մէհէմմէտ փաշա, նորոգել զեկեղեցին ՚ի Ղուրուչէշմէ յանուն սուրբ Խաչի, որ ՚ի բազում ժամանակաց հետէ աւեր եւ ամայի մնացեալ էր, եւ նորա ծանուցեալ արքայի զխնդիր նորուն, էառ հրաման ՚ի  նմանէ եւ նորոգեաց Զաքարիա զեկեղեցին գեղեցիկ յոյժ քան զառաջինն, եւ էօծ զնա յամի տեառն 1798 ՚ի փետրուարի 28 ՚ի Տնտեսի կիւրակէի աւուր մեծի պահոցն:

Յետ չորից ամսոց շինութեան եկեղեցւոյն՝ էառ հրաման Զաքարիա պատրիարք եւ վասն եկեղեացն Պրուսայու եւ Անդրիանուպօլսոյ, եւ ընկալեալ զհրովարտակսն արքունի՝ առաքեաց առ իշխանս քաղաքացն, որոց վաղվաղակի քակեալ զեկեղեցիս ՚ի հիմանց՝ նորոգ կառուցին զնոսա գեղեցիկ եւ վայելուչ քան զառաջինն եւ մեծ:

Ի  սորա ժամանակս շինեցին  եւ  զորմունս  պարտիզի  սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն պատրիարքարանի, բայց վասն առաւել բարձրութեան նորին քակեցին զնա, թէպէտ հրամանաւ Եպարքոսին դարձեալ շինեցին զնա խոնարհ քան զառաջինն:

Իսկ Դանիէլ եպիսկոպոս՝ որ գնացեալ էր ՚ի Րումէլի ՚ի նուիրակութիւն, յետ միոյ ամի վճարեալ զգործս իւր, եկն ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուրս մեծի պահոց, եւ անտի եւս կամէր գնալ յԷջմիածին. բայց վասն զի Զաքարիա պատրիարք անկեալ կեայր հիւանդագին ՚ի մահիճս, վասն որոյ եւ մեծամեծք Հայոց ոչ հաճեցան ընդ գնալն նորա, եւ ոչ թոյլ ետուն նմա հրաժարիլ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, զի գիտէին, թէ մերձ էր վախճան պատրիարքին, եւ կամէին նստուցանէլ զնա յաթոռ պատրիարքութեան, վասն որոյ արգելին զգնացս նորա, եւ մնաց Դանիէլ ակամայ կամօք ՚ի Կոստանդնուպօլիս:

Իսկ յաւուր միում ուրբաթու ՚ի մարտի 11 ՚ի հինգերորդ ժամու վճարեաց զկեանս իւր Զաքարիա պատրիարք, կալեալ զաթոռ պատրիարքութեանն ամս քսան եւ վեց, եւ ընդ առաւօտն յաւուրս շաբաթու նա ինքն Դանիէլ եպիսկոպոս կատարեաց զկարգ թաղման նորա, եւ տարեալ ՚ի Ղուրուշէչմէ, թաղեցին զնա յեկեղեցւոջն, եւ հրամանաւ Դանիէլի յաւուրսն յայնոսիկ լինէր պատարագ յայտնի ակներեւ վասն հոգւոյ հանգուցեալ պատրիարքին, բացեալ զվարագոյրս խորանացն, որք ծածկեալ էին ըստ գոլոյ աւուրցն ՚ի պահս քառասնօրեայ, եւ յաջորդեաց զաթոռ պատրիարքութեան Դանիէլ յամի 1799 ՚ի մարտի 15: