Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԼԷ.
Յաղագս վերջին հալածանաց եւ աքսորանաց Հռովմէական Հայոց:

(1827) ՍՈՒԼԹԱՆ Մահմուտ արքայ, որ ցասուցեալ էր ՚ի վերայ  Գաղատացի  Հռովմէական  հայոց,  որպէս  խօսեցաք  ՚ի  վեր անդր, մանաւանդ զի՝  ատելի էր ինքեան այս երկպառակութիւն ազգին, եւ կամէր, զի ողջոյն ազգն ընդ միով գլխով հպատակեալ կառավարեսցի, եւ վասն այսր բազում անգամ արքունի հրովարտակս առաքեալ էր ՚ի պատրիարքարանն Հայոց, յօրէ անտի նստելոյ իւրոյ յաթոռ թագաւորութեան. եւ կամէր զայս պառակտումն Հռովմէական հայոց բառնալ ՚ի միջոյ, եթէ ոչ քաղցրութեամբ, գոնէ խստութեամբ, որպէս փորձիւ տեսաք անդ ՚ի մահու Տիւզեան եղբարց ազնուականաց, որոց դատակնիք մահու գրեալ էր զլինելն յանցաւոր կրօնի՝ պատճառաւ Կաթոլիկութեան:

Արդ թէպէտ յայս միտս էր արքայ, բայց ակնածեալ յԵւրոպացւոց թագաւորութեանց, որոց հաղորդս գիտէր  ըզՀռովմէական հայս ՚ի բան հաւատոյ եւ կրօնի, լռէր ոչ կամաւ, այլում ժամանակի թողլով, զոր կամէրն առնել:

(1827) Արդ յետ վանելոյ զդեսպանս եւրոպացւոց ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ, առ ՚ի լուծել զվրէժ կորստեան նաւատորմըղին ՚ի  Նաւարին, յանցանել միոյ  ամսեանն առաքեաց հրամանագիր արքունի ՚ի Պատրիարքարանն Հայոց՝ յորում գրեալ էր զհինգ յօդուածս հրամանաց իւրոց ծանր եւ ծանր սպառնալեօք տուգանաց եւ վնասուց, այն է.

Ա. Զի Գաղատացիք ամենայն աքսորեսցին ՚ի Գաղատիա որդւովք  եւ  ընտանեօք:

Բ. Քահանայք Հռովմէական հայոց՝ աքսորեսցին յԵրոպա յամենայն սահմանաց տէրութեանն:

Գ. Կոստանդնուպօլսեցի Հռովմէական հայք եւ որք յայլ եւ յայլ քաղաքաց իցեն եկեալք, եթէ իբրեւ զԳաղատացիս յամառեալ իցեն առ ՚ի ոչ հնազանդիլ պատրիարքին Հայոց, աքսորեցին եւ նոքա որդւովք եւ ընտանեօք ՚ի քաղաքս Անատօլուի:

Դ. Մայրապետք նոցին՝ որք պաշտօնիւ ուսուցանելոյ խրատեն զկայանս լինել հակառակասէրս, աքսորեսցին եւ նոքա:

Ե. Կաթոլիկք մի նստիցին ՚ի Բերա, ՚ի Ղալաթիա, եւ ՚ի գիւղօրէս նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ, ուր գտանին եկեղեցիք Լատինացւոց, այլ նստոցին ՚ի Կոստանդնուպօլիս, յԻւսկիւտար, եւ ՚ի հայաբնակ գիւղօրէս, եւ տունք Հռովմէական հայոց՝ որք իցեն յարգելեալ տեղիս յայնոսիկ, վաճառեսցին այլազգեաց:

Այս հրովարտակ եկեալ ՚ի պատրիարքարանն՝ որ էր յայնժամ ՚ի Սամաթիա, զի այրեալ էր Պատրիարքարանն Խումխաբուի ՚ի մեծի հրդեհին, որ եղեւ ամաւ միով յառաջ, կոչեաց պատրիարքն, եւ եղեւ ժողով մեծ Հռովմէական հայոց յեկեղեցւոջ սրբոյն Գէորգայ, ուր ընթերցեալ զհրովարտակն, բացահայտեաց պատրիարքն ամենեցուն նոցա զհրաման արքայի:

Եւ ահա սկզբին եղեւ աքսորանաց Տավուտեանց՝ եւ Գլճեանց՝ եւ  Թընկըրեանց  երեւելի  հատավաճառացն  Հռովմէական  հայք աքսորեցան հանդերձ ընտանեօք իւրեանց ՚ի Գաղատիա մեծաւ խղճութեամբ. զի աւուրք ձմերան էին, եւ հողմունք խիստ շնչէին:

Մանաւանդ զի կանայք եւ մանկունք չէին սովորեալք ձիընթաց ճանապարհորդութիւնս առնել, թող թէ հիւանդք եւ յղիք եւ նորածինք՝ որք էին ՚ի նոսին: Եւ զի՝ հազարաւոր անձինք էին սոքա, է ոչ բաւէր ամենեցուն սոցա զատ զատ ձի, եւ այլ պիտոյք ճանապարհի:

Ո՞ւր դիցուք, զի ամենայն ինչ թանկագին եղեւ, եւ չունէին բաւական դրամ ՚ի ձեռին հոգալ զինքեանս եւ  զկարեւորացն  սակի:

(1828) Եւ ՚ի յունվարի 27 եղեւ տեղափոխութիւն Կաթոլիկաց ՚ի Բերայէ եւ ՚ի Ղալաթիոյ՝ ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ ՚ի հալաբնակ գիւղօրէս, եւ տունք նոցին վաճառեցան դիրագինս այլազգեաց: Եւ  յամսեանն  փետրվարի  քահանայք  Հռովմէական  հայոց աքսորեցան յԵւրոպա յամենայն սահմանաց տէրութեանն, թէպէտ ոմանք ՚ի նոցանէ ծպտեալ ՚ի կերպարանս ֆրանկաց մնացին յեկեղեցիս Լատինացւոց եւ ՚ի պալատս դեսպանաց, որպիսիք էին Գուցիանիթի Անտօնն, Խամուրճին, Յովսեփ վարդապետն, եւայլք: Եւ յետ աւուրց ինչ երեսունք ՚ի մայրապետաց աքսորեցան ՚ի Պանտըրմա, եւ մետասան մայրապետք ՚ի  Մահալըճ, ամենեցուն սոցա  տայր  պատրիարքն  զգիր  հրամանի  ճանապարհորդութեան նոցա:

Յայսոսիկ աւուրս եւ բազում անձինք ՚ի Կոստանդնուպօլսեցի Հռովմէական հայոց եւ յայլոց քաղաքացեաց՝ որք ոչ  հաղորդեցան ընդ Հայս ՚ի հոգեւորս, եւ ոչ եկին յեկեղեցիս Հայոց, այնոքիկ եւս իբրեւ զանհնազանդս հրամանաց արքայի աքսորեցան ՚ի քաղաքս    Անատօլուի:

Եւ ոմանք խոյս ետուն ՚ի Ռուսաստան, ՚ի Սիրիա, եւ ՚ի Թրեստ, եւ անդ մնացին առ ահի աքսորանաց, բայց ամենեքին սոքա որք գնացին յաքսորս եւ ՚ի փախուստ, ՚ի վերջին աղքատութիւն հասին, զի ոչ ունելով բաւական դրամ ՚ի ձեռին՝ սկսան վաճառել զկահս եւ զկարասիս տանց իւրեանց, եւ այսպէս զրկեցան ամենեքին սոքա ՚ի տանց եւ ՚ի ստացուածոց իւրեանց, եւ ոմանք ՚ի կենաց ցաւալի հիւանդութեամբ. եւ այսմ ամենեյնի անտանելի  աղետից  եւ  չարաչար վնասուց  եւ  հարուածոց  պատճառ եղեն անմիտ Գաղատացիք, ոպէս եւ ՚ի վեր անդր յիշեցաք:

Երկու ամօք յառաջ երեք Հրեայք ընկալան զհաւատս Քրիստոնէութեան ՚ի նորաղանդից Ամերիկացւոց, զոր իմացեալ Հրէից՝ ետուն ըմբռնել զնոսա, եւ արքունի հրամանաւ արկին ՚ի թի նաւատեղեաց:

Մինն  ՚ի  նոցանէ  կրկին  անգամ դարձաւ ՚ի  հրէութիւն,  եւ զերծաւ ՚ի բանտէն ՚ի ձեռս ազգին Հրէից. իսկ երկոքին մնացին անդ զամս երկուս:

Արդ՝ յայսոսիկ աւուրս եւ նոքա գիր աղերսանաց մատուցեալ առ արքայ՝ խնդրեցին ազատել զինքեանս ՚ի բանտէ անտի, եւ ազգին Հայոց շնորհել: Ընդ որս գթացեալ արքայ՝ հրամայեաց, եւ ազատեալ զնոսա ՚ի բանտէն՝ շնորհեաց ազգին Հայոց:

Որոց եկեալ ՚ի Պատրիարքարանն, յետ աւուրց ինչ ընկալաւ զօծումն սուրբ դրոշմին խորհրդոյ յեկեղեցւոջ սրբոյն Գէորգայ ՚ի Կարապետ    պատրիարքէն:

Եւ ապա սկսան սոքա համոզել եւ զայլս ՚ի Հրէից, եւ գաղտնի մկրտել ՚ի տունս Հայոց ՚ի ձեռս Հայոց քահանայից:

Զոր իմացեալ ապա Պէզճեան Յարութիւն ամիրայ, զչորեքտասանսն զնոսին՝ որք ՚ի հրէութենէ դարձեալքն էին, աքսորեաց ՚ի Կեսարիա քաղաք Կապադովկացւոց, եւ անդ մնացին զամս երիս, եւ ապա ցրուեցան անտի այս անդր ՚ի Կոստանդնուպօլիս, յԱդրիանուպօլիս, ՚ի Թրակիա, եւ այլուր: Աքսորեցան եւ մկրտող քահանայք նոցին, Անդրէաս վարդապետ Կոստանդնուպօլսեցի, Ստեփանոս վարդապետ Զմիւռնացի, Տէր  Պաղտասար  Պալատցի, Տէր  Զաքարիա  Բերացի:

Եւ կնքահարք նոցին՝ Յովսեփ վարժապետ Տէր Սահակեան, Ոսկերիչ Մարտիրոս, եւայլք: